Juliusz Słowacki, Fantazy
Wstęp M. Inglot, BN
Dramat wierszem Fantazy został napisany przez Słowackiego w Paryżu w latach 1844-1845. Jednak wieszcz postanowił nie wydawać go za życia, co więcej dzieła tego nie dokończył. Po raz pierwszy Fantazy ukazał się w trzecim tomie Pism pośmiertnych, które opublikowano w 1866 roku we Lwowie. Jako autonomiczne dzieło utwór wydano rok później, nadano mu wówczas tytuł Nowa Dejanira.
Przyczyną, dla której Słowacki nie opublikował za życia tego dzieła był fakt, iż powstało ono jako poetycka zemsta na przyjacielu Zygmuncie Krasińskim. Autor Kordiana kochał się niegdyś bez pamięci w Joannie Bobrowej. Ta zamężna już wówczas kobieta była niegdyś zaślepiona wdziękami Krasińskiego. Pomimo tego, że już od kilku lat nie byli razem, to darzyła ona poetę tak wielkim uczuciem, że nie zwracała uwagi na zaloty Słowackiego. Wieszcz postanowił „zemścić się” na parze dawnych kochanków i umieścił ich w swoim utworze. Postać Fantazego wzorowana jest tak naprawdę na Krasińskim, a Idalii na Bobrowej.
Dramat doczekał się swojego pierwszego wydania dopiero w 1866 r.
Badacze za datę powstania Fantazego przyjęli bez zastrzeżeń rok 1841 i zaczęli interpretować zawartość dramatu na tle momentu historycznego, który ową datę poprzedzał, oraz w kontekście twórczości J. Słowackiego w tym okresie. W rezultacie tak przeprowadzonych badań uznano ów dramat za szczytowe osiągnięcie realizmu poety. Do wysunięcia tak daleko idącego wniosku uprawniało badaczy nie tylko przyjęcie 1841 roku jako daty powstania Fantazego, ale także problematyka utworu, która na tle historycznym dawała się doczytać w duchu realizmu. Czy na pewno ?
Problematyka utworu
Poza ukazaniem fałszu i zakłamania polskich warstw arystokratycznych z początku XIX wieku, ich bezużyteczności, Słowacki dał sygnał, że konieczne są nowe elity. Ziemie polskie potrzebowały wówczas młodych, energicznych, zaradnych, chętnych do pracy kapitalistów, którzy swoją działalnością mogliby odmienić oblicze narodu i poprowadzić go do niepodległości. Wieszcz w utworze złożył również hołd powstańcom listopadowym. Ukazał bowiem Jana i Majora jako mężnych i odważnych bohaterów, którzy byli przeciwieństwem arystokratów. Miłość Jana do Dianny była prawdziwa i szczera, zupełnie inna niż uczucie Fantazego i Idalii. Major był człowiekiem honoru i nie zawahał się odebrać sobie życia, pomimo że nie musiał tego robić. Swoim czynem umożliwił Janowi poślubienie Dianny.
Słowacki sprzeciwił się poza tym przedmiotowemu traktowaniu miłości. Potępił rodzinę Respektów, którzy nie licząc się z uczuciami córki postanowili wydać ją za hrabiego, byle zapewnić sobie dostatnie życie. Fantazy to również krytyka fałszu, zakłamania, udawania kogoś, kim się nie jest.
Realizm utworu:
Okazuje się, iż błędem byłoby odczytywanie utworu jako dramatu realistycznego. Ale co w ogole spowodowalo , że Fantazego zaczęt postrzegac w ten sposób ? Przede wszystkim w F. poeta podjął tematykę związaną ściśle z aktualnymi sprawami lat 1830-48: walka narodowowyzwoleńcza i przenikanie stosunków kapitalistycznych w strukturę ustróju pańszczyźnianego. Szczególnie ta ostatnia sprawa była zupełnie obca dotychczasowej tematyce dramatów romantycznych, bliska natomiast problemom poruszanym zarówno przez krajową powieść obyczajową, jak i przez emigracyjną powieść polityczną.
Trzy sprawy wysuwały się na plan pierwszy w dramacie i wszystkie trzy znajdowały swoje analogie w powieściowych utworach epoki. Są to kolejno:
Krytyka obyczaju i postępowania życiowego górnych sfer klasy szlacheckiej (w postaciach Respektów i ich otoczenia)
Krytyka postawy ideowej tej klasy, w szczególności zaś aspołecznych aspektów romantyzmu (w osobach Franciszka i Idalii)
Próba skonstruowania nowych bohaterów pozytywnych, wywodzących się (zgodnie z postępową interpretacją przemian historycznych) z szeregów byłych rewolucjonistów (Major i Jan)
Wkleic ksero ze strony XII-XV
Traktowanie Fantazego jako utworu realistycznego wydawało się badaczom słuszne także dlatego, iż obraz problemów zarysowanych w dramacie oparł poeta na dokładnej znajomości życia prowincji podolskiej. Historia Respektów, ich zesłania i stosunkowo szybkiego powrotu była literacką przeróbką losów znajomej poecie rodziny paśtwa Józefostwa Moszczyńskich. Podobnie jak Respekt, J. Moszczyńskich jako marszałek powiatowy był przezornie deportowany przez Rosjan na Syberię, skąd powrócił dopiero po upadku powstania. Historycy byli skłonni uważać przez długi czas, że pomysł porwania Idalii (a właściwie Rzecznickiej) został wprowadzony do dramatu w wyniku lektury Calderona. Okazało się jednak, że i tę historię poeta oparł na znajomości obyczajów panujących na prowincji podolskiej. Jeszcze w owym czasie „porywano” kobiety powszechnie. I to nie tylko panny, ale i mężatki.
Szereg podolskich realiów weszło do tych fragmentów dramatu, w których poeta przedstawiał topografię majątku Respektów. W dążeniu do wiernego przedstawienia scenerii utworu poeta dbał także o dobór typowych nazwisk o określeń nawet przy konstruowaniu drugorzędnych postaci czy kwestii.
Pamiętać jednak należy, iż ani ukazywanie pol-spol zagadnień w Fantazym, ani liczne realia, ani wreszcie fakt występowania wspólnej (dla owego dramatu, jak i powiesci obycz-polit
lat '40 XIX w.) w tym zakresie problematyki, nie mogą stanowić dostatecznych dowodów pozwalających na zaliczenie Fantazego do rzędu utw. realist.
Fantazy dramatem romantycznym
Jako dramat realistyczny jest Fantazy nieudanym dramatem zagadek zakończonych sielankowym rozwiązaniem. Dlaczego Fantazy chce się ożenić z Dianą? Dlaczego Jan nie przyjmuje pół miliona z rąk Idalii, a taką samą ofiarę przyjmuje od Majora i to w chwili jego śmierci ? Dlaczego Major decyduje się popełnić samobójstwo ? Skąd płynie u niego tak wielka chęć poświęcenia się dla Respektów? Odpowiedzi na te i inne tego typu pytania nie znajdziemy przy rozpatrywaniu dramatu jako utw. realist. Tylko w kontekście filozofii i poetyki romantycznej wytłumaczenie tych wszystkich zagadek będzie możliwe.
Problem prawdziwego człowieka w Fantazym
Fantazy jest dramatem o dojrzewaniu do człowieczeństwa. Pod maską salonowego konwenansu Respektów i Rzecznickich, w romantycznej pozie prawdziwie ludzkich uczuć, które pod wpływem wydarzeń objawiają się nieoczekiwanie. Fantazy zainteresował Respektów długi czas jedynie jako posiadacz pół miliona, jednak przed podpisaniem ślubnego kontraktu zarówno ojciec, jak i matka Diany pytają go, czy mogą liczyć na jego uczucie dla córki. Zapytany widocznie oczekiwał na pytanie, skoro odpowiedział: „A my tu po kweście waszych serc…” Kluczem, który wyzwala w bohaterach dramatu prawdziwie ludzkie uczucia, było dla Słowackiego cierpienie. W chwilach wielkiego cierpienia objawiają się „genezyjskie objawienia ducha” dwóm tak róznym postaciom, jak Idalia i Major.
Ani Fantazy, ani Idalia nie zostają przez Słowackiego uznani za godnych reprezentantów swojej idei. Intencje romantycznej pary były bowiem zawsze przepojone „aktorstwem” pozy, której wyniosłość odbierała czynom szlachetność i bezinteresowność. Zarówno Fantazy, jak i Idalia uzurpowali sobie „boskie” prawo kierowania losami innych ludzi. Dopiero, gdy widmo bezsensownej śmierci zajrzało bohaterce w oczy, zrozumiała ona całą pretensjonalność swoich poprzednich sądów i poczynań.
Poeta niezwykle ostro potępiał wszelką wyniosłość i pozerstwo u tych szczególnie, których, jego zdaniem, Bóg obdarzył darem przenikania ludzkich serc.
W oparciu o podobne założenia rozwija Słowacki swoje poglądy na rolę człowieka w obliczu rzeczy ostatecznej, jaką jest śmierć. W akcie V śmierć Majora jest boską, świętą i uświęcającą także ludzi - jest ilustracją ideału śmierci.
Zwiastunami przyszłości są w oczach Słowackiego ludzie, których bohatersko przeżyte doświadczenia historyczne dawały do tego moralne prawo. Tylko bowiem duchy przyszłości zyskiwały boski dar przemawiania bez słów.
Artyzm dramatu
JĘZYK:
główny zrąb językowy stanowią zasoby leksykalne współczesnej poecie polszczyzny kulturalnej, używanej w formach dziś niestosowanych, np. coż - cóż, drzeć - drżeć, czyśćcowy - czyśćcowy
wyraźne znamiona epoki nosi także posługiwanie się słownictwem żywym, pochodzącym z dziedziny mody, obyczaju czy handlu
poeta nie unikał wprowadzania wyrazów obcych, a w szczególności pochodzenia francuskiego (wiążą się one z dziedziną mody i salonu) i rosyjskiego (związane z poruszaną problematyką ekonomiczno-polityczną).
Słowacki wprowadził także liczne wyrazy pochodzące z kresów; słownictwo to znalazło się w dramacie jako element świadomości językowej poety
obok dialektyzmów, zauważamy też liczne archaizmy (wypowiedzi postaci starszej generacji)
SKŁADNIA POETYCKA
Charakterystyczną cechą skł. poetyckiej Słowackiego jest anakolutyczna budowa zdań - zdanie główne stanowi jedynie punkt wyjścia, wątek myśli zawartej w zdaniu głównym jest celowo urywany na rzecz dygresji, którą poeta rozbudowuj za pomocą zdań pobocznych. Zdania te pełnią jednak ważną rolę: ukazują one obraz narodzin myśli, pełne sprzeczności i wahań narastanie decyzji, ktorą bohater objawia z chwilą powrotu głównego wątku. Anakolutyczna budowa zdań spełnia doniosłą rolę informacyjną, zastępując opis stosowany w takich wypadkach w utworach epickich.
INNE ELEMENTY
Aluzje literackie
Aluzje, czyli pośrednie nawiązania do innego dzieła literackiego są u Słowackiego zawsze celowym zabiegiem. Ich najważniejszą funkcją jest f. charakteryzacyjna - Orland szalony (L. Ariosto), Romeo i Julia (W. Szekspir)
Język salonowy w dramacie
Akcja Fantazego toczy się w salonie magnackim, światku ludzi często ze sobą skłóconych, stale intrygujących. Ludzie Ci uważają się jednocześnie za towarzysko nieskazitelnych i dlatego rozmawiając ze sobą, ukrywają swoje prawdziwe uczucia pod płaszczykiem kunsztownie budowanych aluzji obyczajowych.
Ironia romantyczna w utworze
Śmiech w dramacie nie jest dobrotliwym śmiechem humorysty. Niszczy i unicestwia, szydzi - jest śmiechem sarkastycznym, ironicznym
Język filozoficzny
Poetycki język dramatu, złożony jak gdyby z żywiołowo przelewanych na papier skojarzeń, jest w istocie podwójnie „zdyscyplinowany”. Po pierwsze, każde „rozprężenie” myśli w zdaniu pobocznym spełnia określoną funkcję na tle głównego wątku całej wypowiedzi złożonej. Po drugie, nasycone poezją słownictwo jest b. często zdobieniem idei poety - idei podporządkowanej, ujętej w określony system filozoficzny. W ten sposób poetycki obraz w dramacie staje się nie tylko elementem zamysłu artystycznego, nie służy wyłącznie do spotęgowania nastroju, charakterystyki osób czy akcji, ale stanowi logiczne ogniwo koncepcji genezyjskiej i jedynie na jej tle daje się odczytać w pełni.
WYMOWA IDEOWO-LITERACKA
Fantazy powstawał na emigracji i był utworem nie tylko obyczajowym, ale i politycznym. Słowacki poruszał w dramacie istotne zagadnienia okresu, co więcej - oceniał je z perspektywy postępowego emigranta. Takie konflikty obyczajowo-polityczne w Fanatzym, jak nieszczęśliwa miłość wygnańca i czekającej na niego w kraju narzeczonej, sympatyczne postacie oficerów rosyjskich, nieczuli i bogaci rywale szlachetnych konspiratorów - były jednocześnie konfliktami polskiej emigracyjnej powieści politycznej. Fantazego pisał człowiek, który szukał w kraju sił mających przynieść wyzwolenie ojczyzny. Nadzieje swoje wiązał on nie z salonową arystokracją, ale z postępowymi bojownikami o wolność.
Destrukcyjny wpływ pieniądza, jego działanie, sprzeczne nie tylko z dobrem człowieka, ale z zasadami moralności, zmusiło literatów, także Słowackiego, do zastanowienia się nad sensem istniejących kryteriów moralnych, nad przyczynami ich słabości i siły. Historia, którą stworzył poeta miała w jego zamierzeniu ukazywać wpływ pieniądza na romantyczną osobowość posiadacza i przedstawiała groźne działanie „wojsk duchowych”. Miała też odsłonić tragizm płynący z regulowania stosunków międzyludzkich za pomocą pieniądza, tragizmu tego nie można było uniknąć nawet przy najlepszych intencjach ludzkich.
Konieczność samounicestwienia bohatera (śmierć Majora) oskarża „materializm pieniężny” istniejącego świata, w którym, jak sądził poeta, nie można w inny sposób okazać prawdziwego człowieczeństwa.
Streszczenie:
Os akcji, która toczy się na Podolu ok. 1840, stanowi planowane małżeństwo Diany, córki hrabiego Respekta, z hrabią Fantazym Dafnickim, który na zasadzie wielkopańskiej zachcianki "kupuje" pannę, zobowiązując się pokryć pólmilionowy dług grożący licytacją majątku Respektów. Sytuacje komplikuje pojawienie się dwu osób: hrabiny Idalii, porzuconej partnerki romansu Fantazego, oraz Janka, eks-powstańca, zaręczonego z Dianą na Sybirze, dokąd w 1831 roku wywieziono rodzinę Respektów. Jan przybywa nielegalnie, w przebraniu baszkirskiego żołnierza towarzyszącego zaprzyjaźnionemu z Respektami na Syberii ros. Majorowi, niegdyś dekabryście. Poczynania Idalii, która zmierza do odzyskania kochanka, a zwłaszcza Majora powodują ciąg perypetii: zlecenie aresztowania Idalii pod fikcyjnym zarzutem politycznym, omyłkowe porwanie przez żołnierzy innej osoby, pojedynek pomiędzy Fantazym, a Majorem, który - nie wiedząc o pomyłce - występuje w obronie honoru hrabiny; przegrawszy decydującą o wyniku pojedynku grę w karty, bohater tytułowy, wraz z wierną kochanką, gotuje się - przy użyciu romantycznego sztafażu - na śmierć samobójczą. Węzeł intrygi zostaje przecięty przez poświęcenie Majora, który zwalnia przeciwnika od zobowiązań popełniając samobójstwo. Umierając skłania go do wyrzeczenia się małżeństwa z Dianą, której umożliwi połączenie się z Janem, który odrzucił, jako jałmużnę, pół miliona ofiarowane przez wcześniej przez Idalię, przyjmuje pieniądze okupione ofiarą krwi. Śmierć "krwawa i ciemna" Majora staje się odrodzeńczym wstrząsem dla romantycznej pary: to przez nią Fantazy jest "człowiekiem ochrzczon", a hrabina dostrzega prawdziwą wielkość w prostocie.
w istocie chodziło z reguły o ucieczkę kobiety z kochankiem, z góry przemyślaną i zaplanowaną ;-P