Juliusz Słowacki

FANTAZY

Opracowanie: Mieczysław Inglot

WSTĘP

Dramat powstał w Paryżu na przełomie lat 1844 - 1845 - nie był opublikowany za życia poety.

Tło historyczne: rozwój gospodarczy wpływał na rozpad moralności, antysemityzm. Pieniądz stawał się siłą, która przewyższała wszelkie dotychczasowe wartości.

Życie umysłowe: Wielka Imigracja: wzmacniający się protest wobec istniejącego układu stosunków społecznych, powstawanie programów odnowy. Myśliciele epoki zastanawiali się nad rozterkami ludzkiej osobowości (pieniądz zmusza do kompromisów moralnych). Piętnowali konformizm moralny posiadaczy pieniądza.

Myśliciele dzielili się na dwie grupy:

a. MATERIALIŚCI (np. Marks) - uznawali sytuację osamotnienia (wyobcowania, alienacji) akcentując jej nieuchronność przy możliwości przezwyciężenia takiego stanu rzeczy. Zależność od pieniądza ma być przekształcona przez rewolucję komunistyczną w kontrolę i świadome panowanie nad siłami.

b. IDEALIŚCI - nie dostrzegali nieuchronności procesu wyobcowania i drogę do jego przezwyciężenia w moralnym przekształceniu człowieka. Człowiek jest w stanie zrozumieć wrogi charakter pieniądza, umie ujarzmić to, co obce i wrogie oraz sprzeciwia się dobru bliźniego. Do tych myślicieli należał Juliusz Słowacki.

Ksiądz Marek 1843

Agezylausz 1844

Zawisza Czarny 1844 dramaty historiozoficzne

Saumel Zborowski 1845

Genezis z ducha 1844 - poemat filozoficzny

W dziełach tych Słowacki sformułował własną wizję rozwoju historycznego i roli człowieka. Bohaterem kultury i natury był według autora duch - wieczny rewolucjonista. Siła ducha przekształcała materię i następnie społeczeństwo, jego dzieje. Siła działała poprzez genialne, wybrane jednostki, zdolne mocą swego umysłu dostrzec kierunki rozwoju ducha. W świadomości tych ludzi dokonywała się duchowa rewolucja - przeciwstawienie przesądom i dogmatom.

Bohaterowie dramatów, liryczni bohaterowie poematów filozoficznych to wizjonerzy i reformatorzy. Poszukiwali sensu w zygzakach historii i własnych grzechach, przeciwstawiali się określonym układom społecznego ustroju.

Ludzką historię cechował dialektyzm: duchowy charakter impulsu dziejowego a stateczny materialny charakter formy, w której ten impuls zachodzi - człowiek a świat. Duch wyprzedza materię, która stawia opór jego poczynaniom. Wymagano bohatera zdecydowanego, zdolnego do poświęceń ( np. w imię szlachetnego ideału).

[ Romantycy lubili mit o Ahaswerusie, żydzie wiecznym tułaczu - bohater cierpiący. ]

Postawy związane z sprawą polską:

a. niewygasła wola walki o odzyskanie niepodległości

b. zapominanie o sprawie narodowej i dbanie o społeczne i majątkowe przywileje (szlachta i arystokracja uzurpująca prawo do kierowania narodem)

FANTAZY to wielki dramat moralno - obyczajowy konfrontujący ideał z rzeczywistością. Nakreślony tu został moralny rozłam społeczeństwa polskiego, u którego tkwiła niszcząca siła pieniądza. Z jednej strony walka o byt, a z drugiej egoistyczne działanie i krzywdzenie bliźnich.

Poetę romantycznego interesował pieniądz jako siła niszcząca duszę.

Dostrzegamy następujące zagadnienia:

1) krytyka postępowania i obyczajów szlacheckich - szlachta to grupa, która zubożała i nie jest zdolna moralnie do sprostania trudnym czasom Respektowie

2) krytyka ideologiczna - aspołeczne aspekty romantyzmu Fantazy, Idalia

3) chęć skonstruowania bohaterów pozytywistycznych z szeregów byłych rewolucjonistów Major, Jan

Postacie:

RESPEKTOWIE - bogata niegdyś ziemiańska rodzina postawiona przed perspektywą majątkowej ruiny. Dla uratowania majątku i pozycji towarzyskiej są zdolni poświęcić córkę Dianę, która ma poślubić nie kochanego przez siebie, bogatego człowieka - Fantazy.

FANTAZY - należy do ludzi bez kłopotów finansowych. Przebywają najczęściej poza granicami kraju i twierdzą, że są wolni od zobowiązań wobec kraju. Fantazy udaje jednostkę tragiczną i wyjątkową a kwestionował przecież sens wszelkich idei i uczuć, nie angażował się w sprawy współczesne. W scenach autoanalizy bohater ujawnia cyniczne podłoże swoich decyzji - może rozkoszować się ze szlachetnych wartości, które cechują akt poświęcenia się Diany, możliwość jej poniżenia. Fantazy odczuwa bezsens życia, pustkę u źródła której tkwi chorobliwa autorefleksja, owoc bezczynnego życia i niewiara w istnienie ideałów. „Posiadanie Diany” ma mu dostarczyć nowych wrażeń.

RESPEKTOWIE, RZECZNICCY i FANTAZY należą do świata konwencjonalnych zachowań. Tu ludzie odgrywają określone role. To gra szablonowych konwenansów - np. Respektowie bogatym wystrojem pałacu starają się ukryć finansową ruinę.

DIANA - osoba prostolinijna, kieruje się porywami serca, postępuje zgodnie z tym, co nakazuje jej uczciwość i dobra wola. Diana poświęca się dla rodziców - za cenę własnego szczęścia pragnie zapewnić im spokojną przyszłość. Jest zdolna do otwartego głoszenia swoich przekonań. Jest wierna sobie.

Pozytywnymi bohaterami przeszłości zdradzonej przez bohaterów negatywnych są z jednej strony Idalia, z drugiej zaś Major i Jan.

MAJOR i JAN to byli rewolucjoniści.

MAJOR - urodzony na Kaukazie, porwany dzieckiem przez wojsko carskie, wychowywany w rosyjskiej szkole wojskowej, brał udział w spisku dekabrystów. Zesłany na sybir, ciężko przeżył klęskę ruchu i śmierć jego przywódców - osłabł mu wrodzony hart ducha. Upadek powstania listopadowego i przyjazd jego uczestników, którym okazał się potrzebny, wskrzesił wygasające ideały. Major ujrzał w polskich zesłańcach (głównie w Janie) spadkobierców wyznawanej przez niego idei walki z caratem. Gorąca miłość ojczyzny i gotowość do ofiar, które widział w Janie, odrodziły byłego dekabrystę i przywróciły mu wiarę w owocność własnej, heroicznej przeszłości tak, że poczuł się moralnym dłużnikiem zesłańca. Przywiązał się do niego całą mocą swego prostego, naiwnego serca.

MAJORA I JANA ŁĄCZY NIE TYLKO WSPÓLNY LOS, ALE I WSPÓLNOTA IDEOWA. OBAJ BYLI REPREZENTANTAMI SIŁ SPOŁECZNIE POSTĘPOWYCH.

JAN - oficer wojsk powstańczych, został wzięty do niewoli jako dowódca oddziałów chłopskich żołnierzy - kosynierów. Na Syberii wcielono go przymusowo do armii carskiej z stopniem prostego żołnierza, co zresztą nie zahamowało jego dalszej działalności.

IDALIA - postać złożona i bardzo kontrowersyjna. Bardzo kochała Fantazego. Rozpacz sprawia, że staje się otwarta na cierpienie bliźniego. Jest podatna na moralne i duchowe odrodzenie. Chce jednak odzyskać utracone uczucie toteż inscenizuje rozmaite intrygi, jednak później wyrazi skruchę.

W „Fantazym” przeszłość jest tłem dramatycznego konfliktu:

a. Przed 10 laty, w czasie trwania powstania listopadowego Respektowie zostali zesłani na Sybir. Padli ofiarą akcji przesiedleńczej. Tam zetknęli się z Majorem i Janem. Między Dianą a Janem zrodziło się uczucie (uwieńczone zaręczynami). Drogi bohaterów rozeszły się kiedy rząd carski pozwolił Respektom wrócić do kraju. Ci troszcząc się o majątek szybko zapomnieli o syberyjskim epizodzie. Swym sympatiom pozostała wierna tylko Diana.

b. Fantazy przybywając do kraju porzuca we Włoszech Idalię (znudziła mu się bezgranicznie uległa i oddana kochanka). Fantazy korzysta z okazji i pomocy dorobkiewicza Rzecznickiego i stara się o rękę Diany.

Istota konfliktu w dramacie:

Konflikt wyłania się ze starcia dwóch postaw i podyktowanych przez nie sposobów postępowania. Jest to spór między szczerym ludzkim uczuciem, miłością i przyjaźnią, którymi kierują się Diana, Idalia, Jan i Major a salonową konwersacją, której wyrazicielami są Respektowie oraz Rzecznicki i którą cynicznie posługuje się Fantazy.

SKARLAŁYM MORALNIE BOHATEROM ZOSTAŁA UNAOCZNIONA ICH HEROICZNA PRZESZŁOŚĆ.

TWORZYWO DRAMATYCZNE:

a. JĘZYK - jest skonstruowany, bo zsynchronizowany z rolami poszczególnych postaci:

• Major i Jan - proste żołnierskie słownictwo, rusycyzmy

• Fantazy - wyrafinowany język romantycznego poety

• Respektowie - nawiązanie do lektur sentymentalnych

Język ujęty w rygory jedenastozgłoskowca, rymowany (abab lub aabb), nasycony porównaniami.

Czasem we wszystkich wypowiedziach uwidacznia się romantyczny liryzm (niezależny od psychiki postaci i logiki dialogu).

Podstawową formą wypowiedzi jest język salonowy:

- preferowanie niedopowiedzeń

- pośrednie przekazywanie tematów, aluzja, stylizacja mityczna

- aluzja literacka - nawiązanie do różnych utworów (KORYNA, MATYLDA, FAUST, MANFRED, GIAUR, ROMEO i JULIA, OTELLO, ORLANDO SZALONY, DON KICHOT)

b. DŹWIĘK

Ważna rola:

a. barwa głosu - silny głos Jana a szczebiot Stelki,

b. intonacja,

c. identycznie brzmiące słowa mogą nabrać innego znaczenia w zależności od osoby, która je wypowiada (Idalia i Rzecki - mit o Dejanirze),

d. kontrasty: sentymentalna muzyka (wariacja Hummla) a pieśń żołnierza Jana.

c. RUCH SCENICZNY - przebieg akcji dynamizują czyste i szybkie zmiany postaci na scenie. Nieoczekiwanie przyjeżdżają dawno niewidziane osoby.

d. GEST SCENICZNY - napięcie, milczący gniew i rozpacz, wzmagający się niepokój, tło główne one charakteryzuje bohaterów.

e. MIEJSCE I CZAS AKCJI - akcja rozgrywa się na Podolu około roku 1841.

1. I - IV AKT: obserwujemy przedpokój, salon i ogród Respektów i salon Idalii ( daleka sąsiadka Respektów

2. AKT OSTATNI: cmentarz, kaplica

Wyłaniająca się ze wspomnień przeszłość, jak i przebijająca z planów przyszłość demaskują mentalność ludzi salonów, a jednocześnie uwznioślają postawę zajmowaną przez ich ideowych przeciwników (kontrast).

PODSTAWOWE KATEGORIE ESTETYCZNE:

a. TRAGIZM UTWORU

Zdarzenia w „Fantazym” podporządkowane są określonej wizji świata. Wizję tą realizuje konflikt tragiczny. Tu tragizm wynika z zderzenia się dwóch światów: świata wartości pozornych (salonowa gala, gra) i świata wartości autentycznych, ukrytego początkowo za kulisami. Kulminacyjnym punktom owych zdarzeń towarzyszy dźwięk pieniądza.

b. PRZEPLATANIE SIĘ ELEMENTU KOMICZNEGO Z TRAGIZMEM

Przebieranki, nieporozumienia to typowy chwyt komediowy, tworzy on świat wartości pozornych: podstawę iluzji komicznej. W „Fantazym” ów akt przebieranki jest rodzajem stylizacji o funkcji PARODYSTYCZNEJ.

=> Przebieranie Rzecznickiej za Idalię to fragment gry. Demistyfikacja wyzwala gorzki śmiech - ironia romantyczna oskarżająca GRĘ o wytwarzanie wrogości między ludźmi.

FANTAZY (TREŚĆ)

OSOBY:

Hrabina Respektowa - żona Respekta

Hrabia Respekt - były marszałek powiatowy

Diana, Stella - ich córki

Hrabia Fantazy Dafnicki

Rzecznicki - marszałek powiatowy, jego przyjaciel

Hrabina Idalia

Waldemar Hawryłowicz - rodem Czerkies, stary major rosyjski

Jan - były powstaniec, zesłany na Sybir i Kaukaz

ksiądz Loga - kapelan

Kajetan - kamerdyner Respektów

Helenka - pokojowa Idalii

Lokaj Idalii

Kałmuk - sługa Majora

Rzecz dzieje się około roku 1841 - w trzech pierwszych aktach w domu hr. Respektów, w obu ostatnich w majętności hr. Idalii.

AKT I

Scena I

Salon hr. Respektów

Fantazy i Rzecznicki, później hr. Respekt

Fantazy podziwia wnętrza (wystrój klasyczny) pełne antycznych rzeźb. Wspomina swe listy miłosne, którymi wodził wiele panien. Pisał je na Kapitolu, Ukrainie… Zwraca się do Rzecznickiego, swojego swata. Ten wspomina przyjaciela, że pierwsze wrażenie jest najważniejsze, dlatego nie może go zawieść. Fantazy twierdzi, że miłość go odmieni.

Scena II

Ciż sami i hr. Respekt

Hr. Respekt przeprasza, że damy nie powitały gości. Rzecznicki przedstawia Fantazego.

Scena III

Wchodzą hrabina Respektowa, Diana i Stella

Hrabina zachwala listy Fantazego, nazywa go mistykiem. Czuje się tak, jakby znała go od dawna. Ten zaznacza, że istotnie mogli „znać się przed śmiercią” (wiara w wędrówkę duszy). Hr. Respekt przerywa małżonce. Prosi Dianę, by zagrała i mówi, że smutni ludzie są podejrzani o brak szczerości.

Wychodzą wszyscy prócz Hrabiny.

Scena IV

Hrabina, Kajetan

Hrabina zleca kamerdynerowi zaaranżowanie sielankowej scenki rodem z „Jerozolimy wyzwolonej”. Trzoda na małej łące w grodzie, rybak zapuszczający sieci, chłopięta plotący koszyki, śpiewający żeńcy, kaskada wody. Kajetan relacjonuje, że rura w kaskadzie jest popsuta; zorganizowanie ogrodu angielskiego to prawdziwy kłopot - powiedziała Hrabina. Zawsze czegoś brak - np. załamana altana.

Scena V

Hrabina, Stella, później Kajetan

Hrabina zaleca Stelli odwiedzenie dziadka i ubranie się na biało (ma dołączyć do sielankowej scenki i wabić łabędzie). Tymczasem Kajetan zapowiada nieoczekiwanego gościa. To jakiś oficer moskiewski. Hrabina jest przerażona.

Scena VI

Hrabina, Major

Wchodzi rzekomy oficer. Pani domu dopiero po chwilce rozpoznaje w nim przyjaciela z dawnych lat - Pana Waldemara, Majora. Woła domowników.

Scena VII

Hr. Respekt, Hrabina z córkami, Major, Fantazy, Rzecznicki

Hr. Respekt wita Majora. Ściskając go wspomina lata zesłania na Sybir. Dzięki jego przyjaźni nigdy nie odczuł niewoli, trosk. Major cieszy się ze zdrowia znajomych. Zgromadzeni wspominają dawne czasy. Hrabina pyta o popa Osipa (pijak). Stella o „gile czerwone”, szczygiełki, Diana o „trzy polskie krzyże” itp. Stella pyta o ubogiego, dobrego, pięknego Jana. Major mówi, że mężczyzna walczy na Kaukazie (prowadzi on działalność konspiracyjną). Hrabina zaleca ugoszczenie przybysza.

Scena VIII

Fantazy, Rzecznicki

Przyjaciele rozmawiają. Rzecznicki twierdzi, że jego towarzysz jest zazdrosny, złości się - wszyscy domownicy są zainteresowani Majorem. Fantazy przeczy, przecież jeszcze nie kocha. Chce jednak wiedzieć kim jest ten tajemniczy kosynier Jan, który skłania tak piękne Polki do łez. Fantazy dowiaduje się, iż Jan to dawny ukochany Diany. Wieść ta staje się powodem złości mężczyzny.

Fantazy burzy się, że wszyscy udali się do ogrodu i zapomnieli o nich. Rzecznicki mówi, że Fantazy to pióro, które bawi ludzi, gdy się nudzą, a nudzi się, gdy się bawią. Tytułowy bohater zastanawia się nad swoją mentalnością, usposobieniem - sensualizm i synestezja: widzi barwy, słyszy głosy, miewa niewytłumaczalne uczucia, myśli pół-upiory… Mówi również o podłości, do której popycha go jakiś szatan, chodzi o Dianę, która „będzie majątkiem kupiona”. To dobra, dumna, przywiązana do historii dziewczyna, pragnie pomóc rodzicom u progu finansowej katastrofy. Fantazy nie może oprzeć się pokusie posiadania i ujarzmienia cudownej bohaterki, przy czym zdaje sobie sprawę ze swojej podłości.

Fantazy

Tak lecz jakim tonem

Mówić z nią?...

Rzecznicki

Tonem kupca trzeciej gildy. => Chodzi to u kupca - zwykłego kramarza; Cynizm: w

obliczu ruiny Respektów ceremonie są zbyteczne.

Scena IX

Stella, Fantazy, Rzecznicki

Stella w imieniu matki zaprasza gości „pod dąb” i na spacer.

Scena X

Stella jest sama. Rozpacza nad dziwnym zachowaniem rodziny. Diana jest słaba i blada, tata nie opowiada anegdot, mamie kręci się łąka w oku…

Nagle do pokoju wpada jakiś Baszkir (Jan)…

Scena XI

Stella, Jan

Dziewczyna początkowo nie rozpoznała dawnego przyjaciela (jest przebrany). Oboje cieszą się ze spotkania. Jan zachwyca się na tym, że Stella wyrosła na piękną dziewczynę. Bohaterka chce zawiadomić innych o przybyciu Jana. Ten powstrzymuje ja, prosi ją o dyskrecję - jego sytuacja polityczna jest nieustabilizowana, wróci na sybir by walczyć. Ujawnienie jego obecności może również zgubić Majora. Jan prosi Stellę o możliwość spotkania się z ukochaną Dianą (chce jej oddać złotą obrączkę, dawno temu zgubioną w śniegu). Trzeba się spieszyć bo wyjeżdża już o wschodzi słońca.

Stella opowiada o lasku należącym do siostry. Znajduje się on po drugiej stronie rzeki. Tam w dworku zwanym klasztorkiem mieszka ojciec Loga. Tu siostry, na łąkach modliły się za zesłańca… Te tereny to idealne miejsce do spotkania. Jan wieczorem będzie czekał w pasiece.

Jan wychodzi

Stella jest podekscytowana. Chce powiedzieć Dianie, że widziała ducha.

Wchodzi hrabina Idalia

Scena XII

Stella, Idalia

Idalia prosi Stellę o rozmowę z matką. Przybyła jest zadyszana, zmęczona podróżą, nieszczęśliwa. Dowiaduje się o wizycie Fantazego i Rzecznickiego. Dyskretnie chce podejść do miejsca pobytu gości (na stronie przeklina zdradę Fantazego). Stella niepostrzeżenie zaprowadzi hrabiną nad wodę (staną za kwiatowymi klombami).

Scena XIII

Pod dębem w ogrodzie

Hrabia i hrabina Respektowie, Diana, Major, Fantazy i Rzecznicki

Major zachwyca się cudownościami ogrody, w którym towarzystwo popija herbatkę. Fantazy jest zamyślony, obcuje z duchami, jest jak „światło bladego miesiąca”. Romantyczny, melancholijny bohater wypuszcza filiżankę z rąk! Diana nalewa mu drugą.

Fantazy

[…]

Ale w tej chwili… gdybyś była pani

W oczy mi wlała gorącą herbatą,

Byłbym nie poczuł…

Na stronie

Sami to szatani

Grają komedię ze mną… najsmutniejszą. => Tytułowy bohater jest świadom

groteskowej sytuacji, w której się znalazł, której jest właściwie inicjatorem. Wszystko by zaspokoić chore pragnienia, zapełnić nudną pustkę.

Hrabina pyta Fantazego kiedy wrócił z Rzymu na Podola (pół roku temu). Bohater opowiada (na prośbę pani domu) o mieszkających tam Polakach. Jeden to katolik, szambelan Cesarskiej Mości, pobożna hrabina - dewotka oraz inne blade i chorowite damy np. Idalia.

Fantazy

Dwie czarne plamy atramentu => o oczach dawnej kochanki.

Na prześcieradle białym…

Bohater opowiada o znajomości z Idalią. Twierdzi, że to kobieta aerotyczna o wyidealizowanej wizji miłości. Ulitował się nad tą samotną, cierpiącą kobietą i ofiarował jej swoją przyjaźń. Respektowa opuszcza towarzysza rozmowy i udaje się w stronę mrugającej do niej Stelli, która wciąż ukrywa się z Idalią.

Scena XIV

Fantazy, Diana

Fantazy bez romantyzmu chce prosto i zwięźle pogadać o małżeństwie. Ironicznie pyta się czy ma klęknąć. Ale to wyszło z mody… Diana przemawia: jej ciało to posąg po przodkach, jedyne co ma. Jej dusza jest dumna. Jasno mówi, że jest nieszczęśliwa i jej oczy zalane są łzami. Tu chodzi o pieniądze - pół miliona długu ojca. Jeśli dłużej nie zostanie spłacony to ucierpią okoliczni chłopi. Bohaterka poświęca się dla ludzi i rodziny.

Scena XV

Fantazy, Rzecznicki

Okazało się, że panna nie jest zakochana w Fantazym. Dała tylko w pysk duchowi bohatera. Jednak to nie koniec partii.

AKT II

Scena I

Ogród

Idalia

Bohaterka nie chce pozostać w domu Respektów. W monologu, pełnym przerywanych myśli rozpacza nad swoją marną kondycją psychiczną. Porównuje się do Rzymianki o „kolczatych” warkoczach. Pojawia się motyw wrzeciona - życie utkane z jedwabnych nitek pamięci. Opuścił ją ukochany, udaje, że nie zna,

Idalia

[…]

Zaprawdę, że tak będę drwić ze świata

Przędąc jedwabie…

Scena II

Stella, Jan

Jan mówi po „moskiewsku” bo kocha ten język. Dziewczyna go upomina - jest u niej w gościnie, ma mówić po polsku. Jej pies mógłby go uznać za złego Moskala. Stella oznajmia, że Diana nie mogła przyjść. Gra na fortepianie wariacje Humla. A jutro wychodzi za mąż… Jan drży na myśl o tym wydarzeniu, pyta się o pana młodego. Zasmucony Jan podziwia konstelację Oriona. Przybył tu, by oddać Dianie pierścionek, gdyż jeszcze na Sybirze uznał, że ich uczucie pozbawione jest perspektyw.

Stella mówi, ze Jan zawsze był bliski siostrom. Codziennie odmawiały za niego pacierz; Diana zaś go prawdziwie Kocha. Rodzice nakłonili Dianę do tego małżeństwa. To kwestia ratowania rodzinnego majątku i honoru (Stella słyszała rozmowę rodziców i siostry). Diana nie jest głupia i nie może żyć romansami - to zdanie państwa Respektów.

Jan nazywa Dianę męczennicą i nie chce mieć z nią nic wspólnego. Daje Stelli złotą obrączkę i suchy pierwiosnek. Ma je zachować jako pamiątki przeszłości. Będą przypominać dawne boleści. Kiedyś może je spalić w kominku przed siostrą.

Scena III

Jan

Idalia (początkowo schowana)

Jan kładzie się na ziemi i śpiewa piosenkę o Kaukazie. Idalia ujawnia się. Zachwala pieśń, podziwia energię głosy oraz grozę słów. Porównuje Jana do rycerza, bohatera Ariosta („Orland Szalony”). Idalia przyznaje, ze ukryta w grocie, wysłuchała historii Jana, który śpiewał z bólu i męki. Początkowo mężczyzna w rozmowie z damą udawał ruskiego podróżnego. Idalia jednoczy się w bólu z Janem - sama też przeżywa katusze miłości. Została porzucona, czuje wzgardę. Czuje, że płonie jak kawał drewna. Jan zauważa, że bohaterka pragnie kobiecej zemsty. Idalia zaś karci Jana, za to, że nie ma w nim zapału do walki o ukochaną. Prosi go o POKORĘ. Mówi, że Diana stała się zwykłym towarem rynkowym. Idalia ma do Jana prośbę: da mu pieniądze na wykupienie ukochanej. Ów pieniądze mają pochodzić ze spadku po siostrze. Janowi nie podoba się ten pomysł. Uważa, że te pieniądze to dar szalonej.

Scena IV

Jan

Bohater nie wie kim jest ta dziwna kobieta. Z pewnością popadła w obłęd, a w potrzebie jest zdolna oddać duszę diabłu. Wszczepiła w serce Jana gniew wobec człowieka, który wykupił Dianę.

Scena V

Jan, ksiądz Loga

Jan zwierza się księdzu. Jest szlachcicem, który udaje ruskiego żołnierza - cel: działania rewolucyjne (przymusowi wojskowemu podlegali w Rosji tylko chłopi). Mówi, ze przybył na te ziemie, aby pozbyć się pewnego problemu. Zdejmuje z palca pierścień i daje go księdzu. Loga poznaje ten pierścionek - kiedyś go poświęcił. Teraz Jan musi znosić cierpienia zgodnie z wielką duszą. Ksiądz nie zapomni zmówić za bohatera pacierza.

Scena VI

Ksiądz Loga

Otóż sumienie tej młodej dziewicy,

Która zrobiła ślub w sybirskiej budzie,

Wolne jest… pójdę i pierścionek zwrócę.

AKT III

Scena I

Salon jak w akcie pierwszym

Fantazy i Rzecznicki

Fantazy mówi przyjacielowi, że musiała to być Idalia. Czuje, że kobieta z poczwarki przeistoczyła się w motyla zemsty. Opowiada także o Baszkirze, który się mu naprzykrza. Ów mężczyzna zawadził płaszczem o złote binokle Fantazego, kiedy to zachwycał wszystkich ujeżdżając konie. Zabił także (przypadkowo) wyrzyła Fantazego, kiedy pokazowo strzelał z łuku. Czy ten Baszkir to namówiony przez Idalię Jan?

Scena II

Fantazy, Rzecznicki, hrabia Respekt

Hr. Respekt oznajmia, że Major jest smutny i z pewnością rozprawi się z żołdakiem, który zabił psa. Fantazy nie ma się już dąsać, hrabina znajdzie w ogrodzie godne miejsce na pochówek dla pupila (Spartakusa). Oprócz tego „kobierce są nagotowane”, czyli wszystko jest przygotowane do ślubu. Pora na interesy. Fantazy uprawomocnia Rzecznickiego do podpisywanie wszelkich dokumentów.

Scena III

Fantazy

Bohater rozmyśla nad żałosną postacią hrabiego, który wart jest psa i żebraka. Wie, że uśmiech Respekta jest maską na fałszowanie prawdziwych uczuć.

Scena IV

Fantazy, hrabina Respektowa

Hrabina zapewnia Fantazego, że jej córka nie opuści go w żadnym złym losie. Też nigdy go nie obrazi. Rozmówcy dochodzą do wniosku, że nie mogą mieć przed sobą żadnych tajemnic. Fantazy pyta o Idalię, czy była w domostwie Respektów. Hrabina zdradza, że egzaltowana dama jest w chatce u księdza Logi i ma objawy choroby morskiej - ciągle mdleje. Fantazy wychodzi, wrzeszcząc:

Pójdę - to moje fatum - ta kobieta!

Scena V

Hrabina i hr. Respektowie, Diana, Stella, Major i Rzecznicki

Hrabina zawiadamia męża, że Fantazy pobiegł do Idalii. Wyniknie z tego jakieś nieszczęście. Major opowiada o kobiecie, która chce nie doprowadzić do mariażu. Jego Baszkir był z nią w zmowie i drwi z Fantazego. Baszkir obiecał pomóc i wsadzić hrabinę Idalię na powóz i wywieźć na Podole… Hr. Respekt jest zaskoczony tak śmiałym postępkiem Majora. Hrabina rzuca pomysł, aby wszyscy wyruszyli w kompani z przeprosinami. Major ma ruszyć przodem.

Scena VI

Fantazy relacjonuje Rzecznickiemu, że był świadkiem porwania Idalii.

Scena VII

Rzecznicki

Mężczyzna wie, że porwanie Idalii to ogromny skandal. Z drwiną patrzy na Fantazego, który widzi w tym tylko poetycką przygodę.

Scena VIII

Rzecznicki, Idalia

Rzecznicki przeciera oczy ze zdziwienia na widok Idalii. Kobieta spokojnie pyta, gdzie podział się cały dwór bo słyszała, że intercyza została spisana i chciała być świadkiem ów szczęścia. Rzecznicki mówi Idalii, że miała być rzekomo porwaną! Rzecznicki przypuszcza, że kobieta musi być w zmowie z Kałmukiem / Baszkirem i czerpie rozkosze w sianiu miłosnych intryg. Idalia jest zaskoczona tematem porwania i wrogości Rzecznickiego, który drwi z damy. Idalia wspomina przeszłość, to jak dawnie Rzecznicki na zlecenie Fantazego ją śledził. Jawnie przyznaje się do niechęci wobec rozmówcy, który żyje pochlebstwami.

Rzecznicki kontynuuje temat porwania. Pyta m.in. o to czy ten centaur, który chwycił dziewicę w pół talii jej nie obraził… Wieść o porwaniu szybko się rozniosła. Wszyscy opuścili domostwo. Został tylko Rzecznicki. Idalia pyta czy jego żona pojechała razem z towarzystwem, bo godzinę temu rozmawiała z nią w ogrodzie. Rzecznicki jest wstrząśnięty, że Omfalia tu była! Idalia wspomina także, że zamieniła się z panią Omfalią odzieniem i kapeluszem. Okazuje się, że Kałmuk musiał porwać żonę Rzecznickiego myśląc, że to Idalia. Intryga obrała inny tor…

Rzecznicki rozpacza nas swoją wielką hańbą. Idalia natomiast smuci się nad obrazem jaki zastała w dworze. Oto rodzice sprzedali córkę, a ją chcieli skompromitować porwaniem. Spotkała na swej drodze ludzi o „przedajnych sercach”.

Idalia

[…]

Za was rumienię się jak róża sromu.-

[…]

I wrócę sama… do smętnego domu…

Z moją niedolą i z moim cierpieniem

Dawnym, lecz mędrsza stokroć doświadczeniem.

AKT IV

Scena I

Mieszkanie hrabiny Idalii

Rzecznicki i Helenka

Rzecznicki mówi, że odwiedził ten dom, bo złamał mu się jego powóz, a żona jest chora. Pyta o doktora. Pokojówka Helenka wie, że Rzecznicki kłamie. Omfalia mówiła, że została porwana przez „diabła”.

Scena II

Idalia, Rzecznicki

Wchodzi pani Idalia (nie spostrzegając Rzecznickiego)

Idalia jest zaskoczona obecnością Rzecznickiego w jej domu. Pyta o zdrowie jego żony. Rzecznicki prosi gospodynię o dyskrecję w sprawie Omfalii. Idalia będzie odgrywać „smętną rolę nowej Dejaniry”, zachowa milczenie, ma swój honor. Oto nadjeżdżają hrabiostwo Respektowie. Rzecznicki ma kłamać, że to Idalia była porwana, a teraz leży chora w łóżku. Pani domu na odchodne rzuca słowa:

[…]

Lecz do wieczora ja rzecz moją zrobię

I te małżeństwa wasze porozwalam

Albo… odejdę was, a wy na grobie

Grajcie komedię…

Scena III

Rzecznicki cieszy się z propozycji Idalii. Niech to ona będzie celem żartów.

Scena IV

Rzecznicki, hr. Respekt, Hrabina, Diana, Stella

Hrabia pyta Rzecznickiego o stan Idalii. Ponoć nie jest najgorszy. Respekt opowiada o tym, że Kałmuk miał rozkaz nie pozwolić odbić hrabiny Idalii. Toteż Rzecznicki wykazał się nie lada sprytem i siłą, porywacz trafił go tylko w kapelusz (trafił go niby to „szczała rogatą” tzn. Respekt rzuca aluzję, że być może przyprawiono rogi Rzecznickiemu - czyżby znali prawdę?) Rzecznicki jest wściekły z powodu tych aluzji i żartów, chce zemsty. Mówi, że zgubił w lesie spisaną intercyzę. Dla hr. Respekta to nie problem - można spisać nową intercyzę i przypieczętować ją nawet Pogonią litewską.

Scena V

Rzecznicki, Fantazy

Fantazy mówi przyjacielowi, że miał pojedynek z tym moskalem. Jest przerażony, jego prawa noga jest już w grobie. Chce podyktować przyjacielowi testament. Chce majątek przetopić na złoto i zrobić pierścień z napisem: trup małżonek swej narzeczonej - to dla Diany. Jeśli nie przyjmie to trzeba go wyrzucić do rzeki. Rzecznicki widzi u przyjaciela objawy szaleństwa. Fantazy twierdzi, że gdyby wrócił z grobu zacząłby inaczej swój żywot. Czuje strach nadchodzącej śmierci…

Scena VI

Rzecznicki jest zamieszany. Chce dowiedzieć się wszystkiego od Majora

Scena VII

Rzecznicki informuje Idalię, że Fantazy zwariował.

Scena VIII

Monolog Idalii na temat Fantazego. Łatwo złączyć miłość z szaleństwem. Wspomina ogrom uczucia jakim darzyła tytułowego bohatera.

Scena IX

Idalia, Helenka

Hr. Respektowa chce koniecznie widzieć się z Idalią. Ta jest niechętna wizycie Respektowej. Ostatecznie zezwala na rozmowę.

Scena X

Idalia, hrabina Respektowa

Hrabina żali się przyjaciółce,. Cierpi z powodu ostatnich zdarzeń. Idalia zmienia temat i pyta gdzie szyto wyprawkę Diany. Hrabina jest zasmucona - nie wiedziała, że serce Fantazego jest zajęte. Żadne Kontrakty się nie liczą gdzie jest miłość.

Scena XI

Wpada Stella na scenę. Hrabina respektowa, Idalia

Stella wpada i oznajmuje matce, że coś się dzieje z Diana.

Scena XII

Idalia rozmyśla o tym, iż mariaż został popsuty. Oto Diana „zeszła się” z Janem, tzn. spotkała.

Scena XIII

Idalia, Helena

Helenka informuje, że Diana na widok dawnego ukochanego zemdlała i potłukła głowę - owo spotkanie było wyreżyserowane przez Idalię.

Scena XIV

Idalia, Helenka. Wchodzi Lokaj i niesie karteczkę i sztylet

Idalia czyta bilet, wybiega z weneckim sztyletem

Scena XV

Helenka, Lokaj

Na bileciku pisało: schadzka ostatnie dusz naszych na ziemi / dziś… o północy… […] Zda się, że Idalia ma się zabić na cmentarzu na wzór bohaterki Szekspira, Julii.

Scena XVI

Ciż sami, hr. Respekt, Major

Hrabia pyta Helenkę gdzie jest jej pani. Służąca nie wie. Prosi o doktora dla córki. Wyrzuca Majorowi, że przywiózł ze sobą Jana. Między młodymi zaiskrzyła „siła sentymentu”. Dalej okazuje się, że zięć Respekta (niby to Fantazy) przegrał „w grze kościanej” z Majorem. Stracił majątek i głowę. Wieść ta zaszokowała hrabiego.

Scena XVII

Jan, Major

Jan mówi, że chce wracać na Sybir. Nie rozumie tego świata. Spotkał się z niechęcią hrabiny Respektowej i omdleniem ukochanej. Został nazwany cuchnącym żołdakiem. Major żartuje, że Jan znajdzie na Sybirze ładniejsze dziewczyny.

Jan

Jedźmy, Majorze…

Temu, kto wpadnie raz w nieszczęścia morze,

Trzeba iść na dno… i dać falom głowę.

Oczęta siwe we łzach - bądźcie zdrowe!

AKT V

Scena I

Cmentarz - w głębi kaplica zamknięta… miesięczna noc.

Wchodzą Fantazy z Idalią

Fantazy nazywa Idalię swoją idą (Idy marcowe). Szykuje się na śmierć, gdzie ukochana będzie jego „wieczną harmonią”. Bohaterka czuje strach przed odejściem z tego świata. Opowiada jeszcze o kulisach swego porwania i swojej grze. To nie ona została porwana i zhańbiona! Fantazy śmieje się z upokorzenia Rzecznickiego.

I znowu zmiana tematu na śmierć. Widać, że Fantazy popadł w „nierozumny szał”. Mówi o kontrakcie z Majorem - dziś o północy bohater musi zginąć. Idalia pragnie spełnić życzenie Fantazego i umrzeć wraz z nim, ale nie jest wewnętrznie przekonana o takiej konieczności.

Fantazy upatruje w ich miłości siłę, która po ich śmierci będzie panować w tym miejscu, da innym natchnienie. Pora zażyć truciznę.

Idalia

Ducha w ręce twoje…

W twe usta ducha mego!

Chcą wejść do kaplicy gdy nagle słyszą wystrzał.

Scena II

Ciż sami, hr. Respekt i Major, służba z latarniami

Bohaterowie dramatu dostrzegają Majora w kałuży krwi, który mówi, że ginie za honor. Zwraca się do Fantazego, że to już koniec sporu, a trumna zapełni się jego ciałem. Idalia podziwia postawę Majora. Major mówi, że i tak był stary - pora na grób.

Scena III

Ciż sami, wpada Jan i Kałmuk

W obliczu czynu Majora Fantazy dostrzega, że jego pomysł związany z samobójstwem był tylko błazeństwem.

Major ginie jako ofiara konwenansów, ginie w wyniku komedianckich poczynań Respektów i w imię zobowiązań obyczaju pojedynkowego. Ta śmierć umożliwia mu dopiero obdarowanie Jana półmilionową sumą.

W „wielkim śmiecie” uczucie szlachetne mogło realizować się jedynie za pomocą pieniędzy. Ale właśnie wtedy zatracało swą szlachetność. Jedynie śmierć mogła nadać aktowi darowizny wymiar absolutnej bezinteresowności, ścierającej z pieniądza dwuznaczne piętno.

Śmierć Majora w planie akcji umożliwiała połączenie się Jana z Dianą. W planie idei wpłynęła na moralne odrodzenie Fantazego, porażonego wielkością i autentycznością bezinteresownej ofiary Majora, której składa hołd słowami:

[…] przez tę śmierć, tak krwawą i ciemną

Jestem człowiekiem ochrzczon!...

Scena IV

Wpada Hrabina z córkami, Rzecznicki z dala za nimi

Respekt mówi, że Major został zastrzelony w pojedynku. Hrabina przynosi list - zmarł ich dziadek. Major otwiera oczy i jeszcze przemawia. Kreśli swój życiorys. Kreuje się na człowieka, który zatracił na wygnaniu pamięć o ideałach młodości. Wspomina najważniejszy błąd swego życia - niezdecydowaną postawę w chwili pojawienia się cara Mikołaja I przed zbuntowanym wojskiem. Zżera go czarny smutek. Mówi o wojnach rosyjsko - perskich (1826-28) i rosyjsko - tureckich (1828-29). Do chwili zetknięcia się z byłym uczestnikiem powstania listopadowego Major uważał, iż ponosi odpowiedzialność za klęskę dekabrystów - wpływ Jana wyzwolił go z poczucia winy. Major chce podarować Respektowi pieniądze, Ci odprawiają przed konającym komedię szlachetności, że im nigdy nie zależało na pieniądzach i że ich opory dyktowane są troską o dotrzymanie przyrzeczeń.

Ostatnie słowo należy do Fantazego. Przechodzi on moralną metamorfozę. Porzuca plany poślubienia Diany, a Idalii daje do zrozumienia, że odtąd żywić będzie dla niej tylko uczucia braterskie. Respekt woli Majora powierza dzieci - Jan i Diana razem.

To pojawia się problem - sam Słowacki niejednokrotnie myli Kałmuka - sługę Majora z Janem - Baszkirem. Podobnie obie postaci mylą w intrydze inni bohaterowie dramatu. Przyjmijmy jednak, że to Kałmuk porwał Omfalię.

Tzn. amerykański pojedynek - przeciwnicy ciągną w nim losy, kto z nich w ciągu doby pod groźbą utraty honoru ma zginąć.

16

---