Geneza współczesnych kierunków pedagogiki

John Locke (1632 - 1704):

• XVII / XVIII myśliciel wychowywany w duchu republikańskim;

• interesował się wychowywaniem gentlemana, który miał być osobą odpowiedzialną za losy państwa;

• dziecko to pusta karta (tabula rasa), zaś inni wpływają na niego;

• wyróżniał trzy typy wychowania:

• fizyczne: hartowanie, dobra dieta, utrzymanie zdrowia,

• moralne: poczucie honoru, podporządkowanie emocji rozumowi,

• umysłowe: logiczne myślenie, trzeźwa ocena sytuacji,

• pochwała i uznanie jako środek wychowawczy;

• negacja kary cielesnej - mogła być ona stosowana wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach, ważniejszy jest dobry przykład;

• autor „Myśli o wychowaniu”:

• nauka w języku ojczystym;

• wiedza o własnym kraju;

• zrozumienie natury dziecka;

• dostosowanie materiału do możliwości dziecka w poszczególnej fazie rozwojowej;

• dobór lektur pod względem wieku dziecka.

Jan Jakub Rosseuou (1712 - 1778):

• autor dzieła „Emil, czyli o wychowaniu”;

• wychowanie dziecka powinno być:

• naturalne: zgodnie z naturą ludzką;

• indywidualne: natura każdego człowieka jest indywidualna;

• negatywne: polega na usuwaniu przeszkód, które uniemożliwiają rozwój natury w prawidłowy sposób;

• wychowanie ma na celu wychowanie człowieka;

• wychowawca powinien dogłębnie poznać dziecko, zwrócić uwagę na jego psychikę,

• zwolennik fazowości w rozwoju;

• niemowlęctwo: główną rolę tutaj odgrywa matka i rodzina,

• dziecięctwo: rozwój sił fizycznych i psychicznych, rolą wychowawcy jest czuwanie, by nic nie zakłócało rozwoju dziecka,

• chłopięctwo: (12 - 15 lat): nauka tych rzeczy, którymi interesuje się dziecko,

• lata młodzieńcze: pełna edukacja

[Ta periodyzacja jest błędna]

Jan Henryk Pestalocci (1746 - 1827):

• praca z dziećmi ubogimi i osieroconymi, uważał, że lud może wznieść się na wyższy poziom życia kulturalnego i gospodarczego wyłącznie przy pomocy i filantropii warstw wyższych („Leonard i Getruda”);

• stworzył teoretyczne podstawy nauczania początkowego na podstawach psychologicznych;

• opracowuje metodyki nauczania początkowego w zakresie poszczególnych przedmiotów szkolnych;

• liczba, kształt, nazwa: elementy tworzące jasne i poprawne pojęcia, które pozwalają poznać istotę przedmiotu;

• liczenie, mierzenie, mówienie: naturalnie i psychologicznie uzasadniona podstawa teoria i metodyki nauczania początkowego;

• nauka o rzeczach (przejęta od J. A. Komeńskiego): naukę należy rozpoczynać od rzeczy (obserwacja zjawisk i przedmiotów), a nie od słów (werbalnej nauki książkowej)

• autor „Jak Getruda uczy swoje dzieci” - dzieci z ludu;

• w człowieku występują trzy naturalne siły:

• siły fizyczne,

• siły moralne,

• siły umysłowe,

• nauka rzemiosła (nauka rzeczy przydatnych), ażeby umożliwić wolność sił fizycznych, moralnych oraz umysłowych.

Początki XIX wieku to początki szkoły średniej. Wilhelm von Umbolt w Prusach założył gimnazjum neohumanistyczne. Kształcenie w tej szkole miało zakończyć się egzaminem.

Jan Fryderyk Herbart (1776 - 1841):

• autor „Pedagogiki ogólnej wyprowadzonej z celu wychowania”;

• pedagogikę Herbarta nie można zrozumieć nie znając przynajmniej w głównych zarysach jego etyki i psychologii;

• etyka wyznacza i uzasadnia cel wychowania, psychologia wyznacza i uzasadnia środki ku temu wiodące;

• etyka to nauka o pięknie moralnym (zalicza się do niej także estetykę), wyróżnia on pięć idei praktycznych, które razem wzięte określają ideał osobowości moralnej i najwyższy cel życia: wewnętrzna wolność duchowa, doskonałość, życzliwość, prawo i słuszność (zadośćuczynienie), jeśli człowieka czyny są kierowane przez te idee, to taki człowiek posiada silny, moralny charakter człowieka, co jest najważniejszym celem wychowania;

• środki wychowawcze według Herbarta to:

• kierowanie: autorytet, dozór, kontrola, sympatia, groźba, odpowiednia organizacja zajęć i pielęgnujące rozwój fizyczny (bez zbytniego rozpieszczania i niebezpiecznego hartowania);

• karność: niezbędna do osiągnięcia celu wychowania i moralności opartej na silnym charakterze, do utrzymania karności Herbart pozwala na użycie rozkaz, zakaz, karcer, karę cielesną;

• nauczanie wychowujące: dające wiedzę (kształci) i wywołuje u ucznia dodatnie zmiany;

• teoria stopni formalnych: podstawa skutecznego nauczania:

• zgłębianie: jakieś przedstawienie dochodzi do świadomości z dostateczną siłą i czystością, wydzielając się od innych:

1. spoczywające zagłębianie: wydobywa z „mętnej mieszaniny” przedstawień jakieś jeno, wynikiem jest jasność przedstawienia;

2. postępujące zagłębianie: przenosi się z jednego przedstawienia na inne, wynikiem tego jest skojarzenie tych przedstawień;

• ogarnianie: zbiera i łączy ze sobą zgłębione przedstawienia umożliwiając w drodze szerszych syntez posuwanie się naprzód:

1. spoczywające ogarnianie: zbiera wyniki zgłębiania, wiąże w całość z poprzednimi wiadomościami, wskazuje nowo nabytym właściwe miejsce, wynikiem jest system pojęć;

2. postępujące ogarnianie: pociąga pod nabyte pojęcie nowe wypadki, „produkuje nowe człony systemu”, daje metodę, czyli umiejętność zastosowania zdobytej wiedzy.

Polska myśl pedagogiczna: Polacy nie znali niepodległości kraju. Młodzi Polacy wykazywali się silną świadomością, tego aby dojść do odzyskanie niepodległości:

1. Bronisław Trentowski (1808 - 1869): najwybitniejszy myśliciel romantyzmu, autor czasopisma „Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej jako umiejętności wychowania, nauki i oświaty, słowem wykształcenia naszej młodzieży” - synteza dziejów wychowania. Wielki patriota, podmiotem dziejów były według niego narody, najwyższą cnotą Polaków było przywiązanie do wolności, wychowanie i oświata muszą być narodowe, nie tylko z powodów przystosowania wiedzy i oświaty europejskiej do potrzeb narodu (Trentowski nie lekceważył dorobku i tradycji), ale i w takim sensie, że będą zmieniać wady narodowe, przesądy stanowe, a przede wszystkim, że będą one wynikać z głębin twórczego ducha narodu i rozwijać się zgodnie z jego misją dziejową.

2. Karol Libelt (1807 - 1875): autor „Pomysły o wychowaniu ludów”, „O szkole realnej”, „O miłości ojczyzny”. Ukazywał procesy wychowania w związku z czynnikami kształtującymi człowieka w środowisku przyrodniczym i społecznym (ukazywał rolę czynników geograficznych, historycznych, politycznych, ustrojowych). A zatem podmiotem i przedmiotem wychowania stawały się ludy w ich historycznym rozwoju. Był rzecznikiem oświaty ludowej, uzasadniał potrzebę i rozwijał koncepcję szkoły realnej, wysoko cenił i stawiał zawód nauczycielski.

3. Henryk Wernic (1829 - 1905): autor dzieł „Przewodnik wychowania” i „Nauki o rzeczach”, sposób myślenia był zbliżony do J. F. Herbarta, dostrzegł związek psychologii w pedagogice. Wychowanie dziecka ma być przesycone idealizmem, równocześnie podkreślał istotną rolę przygotowania młodzieży do życia praktycznego. Dużą uwagę zwracał na wychowanie domowe dzieci i młodzieży, problematyką kształcenia praktykantów rzemieślniczych oraz propagandą rzemiosł i wytwórczości przemysłowej. Edukacja ma być dostosowana do faz rozwoju.

Polacy wpłynęli na powstanie nowych myśli. Do powstania myśli miały też następujące badania:

• badania biologiczne: człowiek jest związany z popędami, zmienia się oraz następuje rozwój (zauważono fazy rozwoju oraz wpływ czynnika dziedzicznego);

• badania psychologiczne: życie jest uwarunkowane genetycznie oraz społecznie (należy zindywidualizować proces wychowania);

• badania socjologiczne: człowiek to istota społeczna, jest związany z innymi, przebywając wśród ludzi przyjmuje oddziaływanie społeczne.

Ellen Key (1849 - 1926):

• XIX / XX wieczna pedagog, działacz społeczny;

• autorka „Stulecia dziecka” symbol nowego wychowania;

• tezy z książki:

• zwolenniczka nauczania domowego, za prawidłowe wychowanie odpowiadają rodzice;

• nauka i system kształcenie matek, to właśnie matki powinny poświęcić się swoim dzieciom i zadbać o ich wychowanie;

• należy dziecku dać możliwość zabawy, gdyż podczas zabawy dziecko pogłębia swoją wyobraźnię, pobudza przedsiębiorczość, fantazję, kreuje się samodzielność dziecka, zabawa powinna odbywać się w pewnej grupie, gdzie dzieci znają się, lubią się, a przede wszystkim pasują do siebie, zabawa powinna być czasem swobodnym, lecz musi być osoba odpowiedzialna za nią i czuwać, by dzieci nie wyrządziły sobie krzywdy, osoba ta może opowiedzieć dzieciom bajkę lub nauczyć nowej zabawy, lecz poza tym powinna przejawiać postawę bierną i obserwować dzieci: ich charaktery, naturę, skłonności, podobną obserwację powinna czynić matka, by dokładnie poznać swoje dzieci;

• należy podchodzić indywidualnie do każdego dziecka;

• celem wychowanie szkolnego jest rozwijanie umiejętności poszczególnego dziecka, dzieci nie mają być jedną szarą masą, z której trudno wyróżnić indywidualność dziecka;

• dziecko ma postępować zgodnie ze swoim sumieniem;

• naukę można rozpocząć tylko wtedy, gdy dziecko samo zacznie się czymś interesować lub wykaże się spostrzegawczością i z zapałem przystąpi do nauki, wówczas dziecku łatwiej przyswoić wiedzę;

• szkoła to jest instytucja, która robi z dzieci mechanicznych ludzików, którzy zachowują się tak samo, myślą podobnie i nie widać różnicy między nimi, zaś w domu dziecko może nauczyć się spełniać obowiązki społeczne, takie jak: uczyć się pracowitości, zasad handlu;

• w szkole dziecko może „uczyć się” złych nawyków obserwując inne dzieci, w szkole może spotkać się ze złośliwą uwagą na błahy temat, np.: stroju, co może powodować niższą samoocenę u dziecka;

• dziecko powinno uczyć się języków obcych, matematyki, geografii, historii, religii, musi znać także zastosowanie nauki teoretycznej w praktyce;

• dziecko powinno rozwijać się harmonijnie, co oznacza, że będzie mogło ono samo decydować o sobie i podejmować samodzielne wybory;

• brak egzaminów w szkole (egzaminy wyłącznie na prośbę uczniów) oraz systemu kar i nagród, oceniając dziecko należy z nim porozmawiać;

• nauczyciel ma być przyjacielem dziecka, poświęcić mu tyle czasu, ile ono potrzebuje, pomagać mu przy wyborze lektur, nauczyciel powinien pomagać uczniowi samemu dochodzić do pewnych prawidłowości, nakierowywać uwagę ucznia na pewne elementy, wzbudzać w nim ciekawość otaczającego świata, ukazywać pomoce dydaktyczne, motywować do wzmożonej pracy, nauczyciel powinien pracować krótko podczas dnia i dużo wypoczywać, by nie doszło do wypalenia zawodowego, ponadto jego wynagrodzenie powinno być wysokie, nauczyciele powinni ciągle się dokształcać oraz maksymalny czas pracy powinien wynosić dwadzieścia lat, po tym okresie zostają cenzorami przy egzaminach dojrzałości;

• wychowanie to samodzielna praca, samodzielne wyrażanie swoich opinii, idei, wniosków;

• ważnym elementem szkoły jest biblioteka, gdzie uczeń znajdzie wielką ilość książek, które może wypożyczać, dzieci mogą czytać te książki, na które mają ochotę, nie można kierować ich wyborem, gdyż może to spowodować zniechęcenie do książek;

• szkoła powinna być otoczona wielkim ogrodem, gdzie dziecko uczy się walorów estetycznych, hodowli roślin, w ogrodzie powinno znajdować się duże boisko do gry i zabaw, nauki tańca;

• w szkołach nie ma klas, lecz są sale, a w nich pokoje do pracy (indywidualne miejsce do nauki), sale powinny być bogato wyposażone w materiał do wykładu różnych przedmiotów;

• architektura zewnętrzna i wewnętrzna szkoły ma pełnić artystyczną całość, wewnątrz szkoły powinny znajdować się obrazy, posągi, rzeźby, tak aby dziecko mogło kontemplować sztukę na każdym kroku.

Pedagogika psychologiczna:

• wyróżniła się na początku XX wieku,

• w około 1870 roku Perez pisze książkę pt.: „Psychologia dziecka”, w której porusza temat psychiki;

• Alfred Binet (1871 - 1911) w 1892 roku zakłada pierwsze laboratorium dla badań psychologii dziecka;

• Jan Władysław Dawid (1859 - 1914): autor „O zarazie moralnej” oraz „Program spostrzeżeń psychologiczno - wychowawczych nad dzieckiem od urodzenia do 20 roku życia” (przewodnik ułatwiający poznanie dziecka). Ów przewodnik jest uważany za początek rozwoju nowoczesnej, opartej na systematycznych badaniach eksperymentalnych, psychologii dziecięctwa i psychologii wychowawczej w Polsce. J. W. Dawid wyjaśnił znaczenie i cel studiów nad dziećmi, zwrócił się do wychowawców z odezwą o nie uchylanie się od podejmowania tychże badań. W ten sposób w Polsce rozpoczęły się studia doświadczalne nad dziećmi. Dawid w „Przeglądzie Pedagogicznym” zamieszcza sposoby, jak wypytywać dziecko, jak szeregować, jak segregować i obliczać materiał, jak prowadzić kartę danych osobistych o dziecku. W ten sposób powstała praca Dawida „Zasób umysłowy dziecka. Przyczynek do psychologii doświadczalnej”, w której omawia potrzebę i znaczenie badań nad umysłowym zasobem dzieci w ogóle, następnie o takich badaniach, które odbywają się w Niemczech i Stanach Zjednoczonych, by w końcu przejść do omówienia swoich wyników badań na polskich dzieciach. Dawid przebadał 520 dzieci w wieku 6 - 12 lat; badano takie dziedziny jak: świat zwierzęcy, świat roślinny, znajomość ziemi, zjawisk natury, znajomość człowieka, znajomość pracy ludzkiej, znajomość miasta i wsi. Dawid wykazał także, że poziom reprezentowanej wiedzy nie różni się w sposób znaczny, ale wyobrażenia zależą od czynników zewnętrznych i wewnętrznych;

• powstała nowa nauka o dzieciach - pedologia - która spowodowała powstanie „nowego wychowania”;

• pedagogikę psychologiczną można podzielić w następujący sposób:

• pedagogika funkcjonalna: Edward Claparėd (1873 - 1940): rzecznik nowoczesnej psychologii dziecka i pedagogiki eksperymentalnej; jeden z przedstawicieli pedagogiki naturalistycznej. W tym zakresie stworzył teorię, zwaną wychowaniem funkcjonalnym. Autor takich utworów jak: „Psychologia dziecka i pedagogika eksperymentalna”, „Szkoła na miarę”, „Wychowanie funkcjonalne”. Jego zdaniem do należytego wychowania nie trzeba zdrowego rozsądku, talentu pedagogicznego, indywidualnego doświadczenia wychowawcy, ale pedagogika eksperymentalna, która potrafi w sposób naukowy rozwiązać szereg zagadnień istotnych dla wychowania. Wiąże pedagogikę z psychologią w sposób funkcjonalny, biologiczny: każda istota jest jednością, każda jej czynność powstaje po wpływem ogółu potrzeb i zainteresowań. Nie można zrozumieć znaczenia procesów psychofizjologicznych bez odniesienia do całości organizmu, czyli bez ich rozpatrzenia ich ze stanowiska funkcjonalnego, bez zbadania, w jakich warunkach występują i jakim potrzebom odpowiadają. Claparėd uważa, że życie psychiczne jest narzędziem (funkcją) życia organicznego. Organizm jest systemem autoregulującym (w razie naruszenia równowagi dąży do jej przywrócenia). Życie zatem polega na ciągłym odzyskiwaniem naruszonej równowagi (zaburzenie równowagi według E. Claparėda to potrzeba). Potrzeba zatem wywołuje „reakcję do zaspokojenia”, czyli czynność jest zawsze wywołana jakąś potrzebą - jest to prawo potrzeby; sama podnieta nie wystarcza, jeśli nie wzbudzi się w dziecku odpowiedniej potrzeby - zainteresowania pożądaną czynnością. Dziecko nie poprzestaje na zaspokojeniu chwilowym, pragnie wiedzieć więcej, dlatego pyta, robi oświadczenie - nauczyciel musi umieć wykorzystać tę „potrzebę wzrastania”; jest to prawo zasięgu życia psychicznego. Prawo to uzupełnia prawo „uświadamiania sobie”, które działa, gdy potrzeba nie może być zaspakajana automatycznie - „świadomości jaźni” zjawia się wtedy u dziecka, gdy czynność odruchowa nie wystarcza i nie umożliwia jakiegoś przystosowania. Mechanizmy obronne budzą się wcześniej, zanim pojawi się potrzeba, zanim będą pożyteczne lub konieczne dla działania - na tym polega prawo antypacji. Jego przejawem może być ciekawość dziecka, niekoniecznie związana bezpośrednio z potrzebą działania. Wszelkie działanie, dyktowane przez jakieś zainteresowanie, zmierza do osiągnięcia dla nas ważnego celu w danej chwili - jest prawo postępowania celowego. Działanie następuje po linii zainteresowania najintensywniejszego w danej chwili - jest to prawo zainteresowania chwilowego. Reakcje powtarzają się na zasadzie podobieństwa do sytuacji dawniejszych - jest to prawo odtwarzania reakcji na zasadzie podobieństwa. Wyjaśnia ono proces kojarzenia i wartość funkcjonalną pamięci oraz przyzwyczajenia. W sytuacjach nowych działa prawo szukania na oślep. Gdy potrzeba jakichkolwiek powodów nie może być zaspokojona, działa prawo kompensacji: równowaga zostaje przywrócona przez reakcję przeciwdziałającą przyczynom, które to naruszenie wywołują. W każdym jednak momencie rozwoju jednostka stanowi funkcjonalną jedność, to znaczy jej zdolność reagowania dostosowana jest do jej potrzeb i możliwości na danym szczeblu rozwoju - na tym polega jej prawo do jedności funkcjonalnej. Teoria wychowania funkcjonalnego Claparėda 1) czyni dziecko ośrodkiem programów i metod szkolnych, a wychowanie uważa za stopniowe przystosowanie procesów umysłowych do pewnych czynności wyznaczonych przez naturalne zainteresowania dziecka; 2) dyscyplinę zewnętrzną zastępuje dyscypliną wewnętrzną, odwołując się do zainteresowań jako głównego czynnika wychowania; 3) domaga się od szkoły poszanowania okresu dzieciństwa i etapów jego rozwoju, pobudzania czynności dziecka przy pomocy zabawy i kształcenia tym sposobem czynności umysłowych dziecka i moralnych, wiązania pracy szkolnej z jej naturalnym podłożem, ma być ona naturalnym narzędziem działania społecznego i tą drogą budzić zamiłowanie do pracy, uwzględniania i szanowania uzdolnień indywidualnych i stwarzania warunków dla ich rozwoju;

• pedagogikę psychoanalityczną: psychoanaliza jako jedna z teorii życia psychicznego i jednocześnie pewną techniką terapeutyczną została stworzona przez Zygmunta Freuda (1856 - 1939).

8

---