ROZDZIAŁ 2

GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO RZECZYPOSPOLITEJ W OKRESIE ROZKWITU (XVI i PIERWSZA POŁOWA XVII W.)

2.1

Państwo

2.1.1.

Terytorium

• I poł. XVI - Korona - 260 tys. km2, Litwa - 610 tys. km2, po Unii Lubelskiej - razem 815 tys. km2

• w 1634r. terytorium RP było max =990tys. km2

• Prowincje to Wielkopol., Mazowsze, Prusy Król., Wielkie Ks. Litewskie, Małopolska (Małopolska + Ruś Czerwona + Podole i Ukraina) miały własny sejmik generalny

• od czasu Unii lubelskiej do Korony wchodziły woj.:podlaskie, wołyńskie, bracławskie i kijowskie, które wcześniej należały do Wielkiego Ks. Litewskiego

• prowincje ziemie powiaty - XIV-XV były okręgami szlacheckich sądów ziemskich

2.1.2

Ustrój

• silna jeszcze w XV wł. państwowa uległa osłabieniu w XVI

• we Fr. i UK panujący umacniali centralnie wł. przez mieszczaństwo, a w Pol. tą rolę spełniało średnie rycerstwo

• w XVI uformował się ustrój RP 1505 - Nihil Novi

• XVII każdą próbę wzmocnienia wł. król. szlachta gotowa była zwalczać siłą nadrzędna rola Sejmu wobec króla

• wł. ustawodawcza - Sejm Walny (Senat - dawna rada królewska, Izba Poselska - wywodzi się z sejmików ziemskich)

• prawo wyborcze posiadał każdy szlachcic, niezależnie od majątku

• w XVII sejmiki ziemskie były praktycznie podporządkowane magnatom

• Sejm Walny uchwalał ustawy i podatki, przyznawał szlachectwo, przyjmował zagranicznych posłów, kontrolował skarb, zwoływał pospolite ruszenie, był najwyższą instancja sądową

• co 2 lata na 6 tyg. + sejmy nadzwyczajne

• zasada jednomyślności, potem 1652 - liberum veto

• liberum conspiro - prawo do zawiązywania konfederacji (tam było głosowanie większościowe)

• liberum defaecatio - prawo do lżenia przeciwników polit., nawet króla nie traktowano ataku słownego na króla jako obrazy majestatu

• wł. wykonawcza teoretycznie w ręku króla

• sądy odrębne dla poszczególnych stanów, dla szlachty jako niższe instancje to sądy ziemskie, a jako wyższe to: Trybunał Piotrkowski dla Wielkopol., Mazowsza i Prus Król., Trybunał Lubelski dla Małopol., Rusi i Ukrainy, Trybunał Wileński dla Litwy

• szlachcica nie można było aresztować bez wyroku sądu

• mieszczaństwo sądy ławy miejskiej

• chłopi sądownictwo patrymonialne (właściciela dóbr)

• Żydzi sądy kahalne

2.2

Ludność

• 1500 (Korona +Litwa) 7,5 mln (6,6 os na km2)

• 1650 (RP) 11 mln (11 os. na km2)

• przez RP przebiegała granica dwóch kręgów kult.: chrześcijaństwa rzymskiego i chrześcijaństwa bizantyjskiego

• państwo wielonarodowościowe i wielokulturowe

• uprzywilejowana warstwa: „nowa szlachta”(byli rycerze) ziemianie

• 1658 - wygnanie Arian z Pol.

• 1573 - Konfederacja w-wska (tolerancja relig.)

• ale mimo postanowień unii brzeskiej (1596) biskupi uniccy nie weszli do Senatu

• przymusowe zastąpienie Kościoła prawosławnego grekokatolickim wojny na kresach (np. powstanie Chmielnickiego)

• 1668 - nie można odstępować od katolicyzmu pod karą banicji

• XVI - poważne ruchy migracyjne

• na peryferiach RP osiedlali się chłopi - zbiegowie z central. rejonów kraju (b. częste zbiegostwo)

• od końca XVI zmniejszył się napływ ludności wiejskiej do miast

2.3.

Rolnictwo

2.3.1

Gospodarstwo dworskie i chłopskie

• w poł. XV w rolnictwie pol. zaszły dość istotne zmiany

• wzrost europ. zapotrzebowania na zboże, którego dostawcą stały się kraje nadbałtyckie, w tym polska rozwój gosp. folwarczno-pańszczyźnianej

• Folwark - duże gospodarstwo rolne, prod. gł. na zbyt, posługujące się pracą chłopów pańszczyźnianych. Towarzyszyła temu stopniowa utrata dotychczasowych uprawnień i przywilejów chłopów (wtórne poddaństwo)

• ziemie folwarczne = tzw. rezerwa pańska(nie uprawiane dotąd ziemie) + dawne gospodarstwa sołtysie + pustki + łąki, pastwiska,...

• 1423 - przywilej warcki - szlachta mogła wykupić ziemie sołeckie

• pewien wpływ na wzrost możliwości eksportu zboża i - co za tym idzie - rozwój folwarku miał powrót do Pol. Pomorza Nadwiślańskiego i Gdańska w 1466

• wtórna pańszczyzna z XV niewiele miała z poprzednią - bo tym razem pojawiła się ona w zw. z rozwojem rynku, ze wzrostem prod. towarowej, z powstaniem międzynarod. podziału pracy

• dwa typy gospodarstw dostarczających pańszczyzny:

• kmiece - 1 łan (ok. 17 ha)- pańszczyzna sprzężajna

• drobne - do 4 ha - pańszczyzna piesza

• sejm ustalał min. pańszczyzny : 1520 1 dzień na tydzień z łana;

XVI 3 dni; XVII 4-5 dni

• gospodarstwo kmiece - kmieć musiał wyżywić swoją rodzinę, pewnie parobka (on odrabiał za niego pańszczyznę), kupić narzędzia, dbać o dom, płacić podatki(m.in. dziesięcinę), ale z tego wszystkiego najpoważniejszym obciążeniem była pańszczyzna

• szlachcic miał ogromną wł. nad chłopem 1496 - przywiązanie chłopa do ziemi i ograniczenie jego wolności os. ; 1518 - jurysdykcja patrymonialna - poddanie chłopa sądownictwu pana

• rozpowszechnienie trójpolówki

• przymus polowy - stosowanie trójpolówki regularnej

• folwark - podstawowa forma organizacji zarówno własności szlacheckiej, jak też duchownej i król.

2.3.2

Produkcja rolna

• w XVI i 1 poł. XVII nastąpił wyraźny wzrost prod. zbóż, bo dotychczasowe łąki i pastwiska stały się ziemiami ornymi

• nie dostrzegamy zwiększenia hodowli

2.3.3.

Dualizm agrarny

• w międzynar. podziale pracy wielka własność w Pol. stała się dostawcą do centrum Eur. zbóż, bydła, drewna, konopi, itp.

• w RP wobec rewolucji cen wystąpił korzystny terms of trade( termin używany w handlu zagranicznym na określenie stos. zmian cen towarów eksportowanych do importowanych, korzystny jest np. gdy ceny towarów eksportowanych rosną szybciej niż importowanych)

• tendencje do eksportu surowców, a importu towarów gotowych

• od czasu wojen pol.-szwedzkich i blokady portów bałtyckich następowało zahamowanie eksportu

• uzależnienie pomyślności folwark…ów od eksportu powodowało, że w razie jego ograniczenia, dochody z folwarków ulegały zmniejszeniu

• eksport i import raczej odbywał się bez pośrednictwa kupców

• nastawione na eksport gospodarstwo folwarczne nie uczestniczyło w istotnym stopniu w wymianie na rynku wewn.

• dwa sektory w rolnictwie polskim w XVI:

• naturalny - gospodarska chłopska

• towarowo-eksportowy - gospodarka dworska,

i te sektory się przenikały

• sektor dworski przejmował nadwyżkę ekon. sektora chłopskiego, pozbawiając ich możliwości inwestycyjnych

• dualizm w Eur - na zach. od Łaby czynsze i dzierżawy, a na wsch. - gosp. folwarczno-pańszczyźniana

2.4

Przemysł i rzemiosło

2.4.1

Górnictwo i hutnictwo

Hutnictwo:

• hutnicze zakłady żelazne, w których występowały już pewne elementy kapitalistyczne, zlokalizowane były gł. na Pomorzu i w Zagłębiu Staropolskim (w rejonie Gór Świętokrzyskich)

• produkcja kuźnic żelaznych przeznaczona była przede wszystkim na wyrób narzędzi rolniczych dla wsi i uzbrojenia dla wojska

• XVI i XVII - zbudowano pierwsze wielkie piece do wytopu surówki żelaza. W porównaniu z dymarkami zwiększyły one prod. i wydajność pracy w hutnictwie

Górnictwo:

• rudy srebrno - ołowiane wydobywano w Olkuszu, istniała tam mennica król.

• XVII - ożywienie w górnictwie miedzi, odkryto złoża w okolicach Kielc

• zarówno górnictwo, jak i hutnictwo miedzi upadły w poł. XVII ma skutek wyczerpania się łatwo dostępnych pokładów

• kopalnie siarki w Swoszowicach pod Krakowem, siarkę używano gł. do prod. prochu strzelniczego

• w górnictwie największe znaczenie miały kopalnie soli w Wieliczce i Bochni

2.4.2

Rzemiosło cechowe

• mimo ograniczających monopol cechowy konst. sejmowych (1538, 1552), cechy stanowiły najpoważniejszą inst. zrzeszającą prod. wyrobów przem. Nadal stały na straży równowagi rynkowej, reglamentując wielkość prod. i sprzedaży, sprzeciwiając się zmianom technologii i powstrzymując postęp techniczny

• postępowała specjalizacja cechów

• zamykanie się grupy mistrzów cechowych i niedopuszczanie czeladników do egzaminów mistrzowskich powodowało pojawienie się kategorii „wiecznych czeladników”

• niektórzy czeladnicy, zwłaszcza w XVII, nie mogąc się doczekać tytułu mistrza, zakładali nielegalne warsztaty, zwłaszcza w jurydykach (tereny w obrębie murów miejskich lub na przedmieściach, wyłączone spod jurysdykcji wł. miejskich i należące do szlachty bądź duchowieństwa). Wchodzili wtedy do grupy tzw. partaczy

• Żydów też nie przyjmowano do cechów

2.4.3

Miejski przemysł pozacechowy i przemysł dworski

• XVI i 1 poł. XVII przyniosły poważny rozwój prod. przem.

• źródła energii dla większych zakładów, jak młyny, tartaki, papiernie, kuźnie energia wodna, dla małych zakładów - wiatraki, ale gł. źródłem energii nadal były mięsnie ludzkie

• inwestycje spowodowały wzrost zapotrzebowania na kapitał, którym dysponowały sfery kupieckie

• rozwinął się sys. nakładczy organizowany przez kupców, w ramach cechów lub poza nimi

• przyznano kupcom przywileje król. ograniczające monopole cechowe

• XVI - rozkwit hutnictwa szklanego

• XVI - rozwój papiernictwa

• XVI - rozwinął się przem. tartaczny zw. ze wzrastającą eksploatacja lasów i wywozem z Polski drewna

• szlachecki przem. dworski obejmował młyny, tartaki, browary i gorzelnie; oparty był na własnym surowcu. Wyroby przeznaczane były na zbyt wewnątrz dóbr właściciela, na jego własny użytek, a niekiedy na rynek

• niektóre obiekty przem. były dzierżawione od dworu przez pryw. przedsiębiorców

• we wsiach oprócz przem. dworskiego istniało trad. rękodzielnictwo

• sys. gosp. folwarczno-pańszczyźnianej nie sprzyjał na dłuższą metę rozwojowi rzemiosła i przem. Niemałą rolę odgrywała tu konkurencja zagraniczna i bezcłowy import towarów przem. z krajów wyżej rozwiniętych

2.5

Handel i kredyt. Komunikacja

2.5.1

Handel wewnętrzny

• ośrodkami handlu hurtowego były miasta obdarzone przywilejem organizowania jarmarków 1-3 razy w roku. Wtedy były zawieszane miejscowe przywileje, np. prawo o gościach

• w XVI jarmarki odbywały się w:

1. miastach stanowiących centra admin. prowincji, np. Lwów

2. ośrodkach handlu hurtowego określonych towarów

3. w ośrodkach ogólnokrajowych

• wymiana lokalna odbywała się na targach tygodniowych

• wojewodowie ustalali ceny na art. przem. - tzw. taksy wojewodzińskie ceny chleba, kasz, piwa, wódki ustalano wg cen zboża, ceny wędlin, smalcu wg cen trzody i bydła

• ceny w RP były zróżnicowane, wpływały na to zarówno odmienne taksy wojewodzińskie, jak i wysokie koszty transportu

• powszechny był handel obnośny

• wsch. obszary RP różniły się znacznie od zach. --> Kresy wsch. były rozległe, i słabo zaludnione i ich rynek był płytki

• dominująca rolę w handlu kresowym odgrywali Żydzi, bo posiadali oni przywileje nadane przez panujących

2.5.2.

Handel zagraniczny

• XVI/XVII rozpoczęło się formowanie rynku eur.

• zmiany w transporcie i budownictwie okrętowym, obniżyły się koszty transportu, powodując wyrównywanie się cen w zasięgu transportu morskiego --> powstanie rynku eur.

• zwolnione z gosp. rolnej zasoby siły roboczej w Niderlandach kierowały się do sektora przem., handlu i transportu, a import stawał się b. opłacalny niż własne rolnictwo

• zaczynał się rodzić eur. podział pracy - z jednej strony Niderlandy (wyroby przem. i kolonialne), z drugiej strefa bałtycka (zboże, mięso, prod. leśne)

• polit. handlowa w XVI i XVII była zmienna i niekonsekwentna. Obowiązywały w niej dwie zasady:

1. uprzywilejowanie interesów gosp. szlachty

2. faworyzowanie interesów krajowego konsumenta (przez co cła wwozowe były niższe niż wywozowe)

• największe korzyści z handlu zagranicznego czerpał Gdańsk, który zmonopolizował obroty morskie RP

• eur. „rewolucja cen” dotarła do Pol. przez handel zagraniczny

• brak zainteresowania lokatami inwestycyjnymi poza rolnictwem

• eksportowano - zboże, prod. drzewne, + drogą lądową - woły, skóry, zaś importowano - śledzie, sól, wino, korzenie, sukno, wyroby fajansowe, porcelanowe i szklane

• bilans handlowy był dodatni, natomiast saldo bilansu płatniczego było ujemne - składały się na nie płatności na rzecz Rzymu, haracz tatarski, wywóz pieniędzy i kruszców do Turcji oraz wysokie koszty turystyki zagranicznej pol. arystokracji

2.5.3

Kredyt

• handel wymagał kredytu

• od 1585 w Amsterdamie rozpoczęto ogłaszanie kursu weksli

• w XVI pojawił się także czek

• przy zaciąganiu pożyczek długoterminowych pod zastaw nieruchomości (wobec braku hipoteki) zobowiązania dłużne wpisywano do ksiąg sądowych i na podstawie owych wpisów można było dokonywać egzekucji długów. Jeżeli zastawem był majątek ziemski, dochody z niego płynące wpływały do ręki wierzyciela jako roczne oprocentowanie tak długo, póki dług nie został zwrócony

• pożyczki krótkoterminowe (do roku) były udzielane bądź na słowo, bądź z wpisem transakcji w księgach ławniczych miejskich. Aby zmniejszyć ryzyko, żądano zastawu w postaci ruchomości bądź rękojmi (poręczenia os. trzeciej - rękojemcy =żyranta)

• kredytodawcy stosowali wysoką stopę procentową

• istotne znaczenie miał kredyt obsługiwany przez Żydów - statut warcki 1423 dał im prawo udzielania kredytu lombardowego p[od zastaw ruchomości

• ubogiej ludności kredytu udzielały banki pobożne. Miały one przeciwstawiać się lichwie, ale z uwagi na skąpość środków, jakimi dysponowały, nie mogły dostarczać kredytu dla rzemiosła, zwłaszcza długoterminowego

2.5.4

Komunikacja

• stan dróg nie uległ poprawie od czasów średniowiecza - nie miały utwardzanej nawierzchni ani rowów odwadniających

• przewóz towarów miał char. sezonowy, najłatwiejszy w zimie, najgorszy w czasie roztopów

• mosty były nieliczne, dlatego drogi przebiegały najczęściej wzdłuż działów wodnych, rzeki pokonywano wbród lub za pomocą promów

• transport dużych ładunków na wielkie odległości odbywał się rzekami, w górę rzeki statki niekiedy holowano za pomocą zwierząt; oprócz statków używano tratew do spławiania drewna

• sieć rzeczną uzupełniały w Eur. kanały, pierwszy w Pol. zbudowano 1495 łącząc Elbląg z Nogatem

• na mniejszych rzekach żeglugę utrudniały młyny, itp. --> 1578 sejm zakazał budowy tego typu urządzeń na rzekach o znaczeniu ogólnokrajowym

• handel zagraniczny morski obsługiwany był przez flotę Gdańska, bądź innych państw

• w czasie kryzysu żeglugi gdańskiej transport polskich towarów przejęli gł. Holendrzy

• próby utworzenia floty wojennej przez Zygmunta Augusta i Władysława IV wynikały z aktualnych potrzeb militarnych i po zakończeniu wojen z Moskwą i Szwecją nie były kontynuowane

• RP jako państwo nie liczyła się na Bałtyku. Bez floty wojennej ochrona własnych portów i floty handlowej nie była możliwa

• od 1558 działała poczta królewska, przewóz przesyłek odbywał się na zasadzie sztafety między stałymi stacjami pocztowymi

2.6

Skarb. Pieniądz

2.6.1.

Skarb

• na mocy przywileju koszyckiego 1374 szlachta została zwolniona z podatku gruntowego

• chłopi w dobrach szlacheckich płacili 2 grosze z łana

• od tej pory nakładanie podatków obciążających szlachtę wymagało zgody sejmików i Sejmu. Miało to istotny wpływ na polit. państwa, bo bez nowych podatków nie można było zaciągać wojska i prowadzić wojny

• Królewszczyzny nadawał wł. wysokim urzędnikom państwowym jako uposażenie + do urzędów jak kasztelan, wojewoda przypisane były określone dobra ziemskie, które teoretycznie miały być dożywotnie, ale w końcu były dziedziczone

• ==> szlachta uznała ten stan rzeczy za niewłaściwy --> lata 60. XVI rozwinął się ruch egzekucyjny, w którym poprzez uchwały sejmowe szlachta starała się odebrać królewszczyzny należące bezprawnie do magnatów

• w XVI - w Koronie - podział na skarb królewski (nadworny) i skarb publiczny.

• Dla króla dochody z dóbr stołowych, żup solnych, ceł, mennicy, cześć dochodów z królewszczyzn

• z części dochodów z królewszczyzn - wojsko kwarciane

• na Litwie nie było podziału na dobra książęce i publ.

• dochody publ. RP pochodziły gł. z podatków

• łanowe(XIV - 2 grosze z łana, XV - 12 groszy z łana, XVI - do 30 groszy z łana; łan - ok. 16 ha), potem łanowe zastąpiono podymnym (od 15 do 90 groszy)

• stałe podatki bezpośrednie - szos (płacony przez mieszczan) i pogłowne żydowskie

• podatki nadzwyczajne bezpośrednie uchwalał każdorazowo Sejm:

• pogłówne generalne - jego wysokość zależała od stanowiska społ.

• pobór - wielokrotność łanowego

• podatki pośrednie - czopowe (od sprzedaży i wyrobu piwa, miodu i gorzałki i wina) i akcyza

2.6.2

Pieniądz

• od czasów Kazia Wlk. jedn. pieniężną obowiązującą w Pol. był grosz

• XV i pocz. XVI do Pol. napływały monety o niskiej zawartości kruszcu

• 1526-1528 - reforma pieniężna --> nadal podst. jedn. pieniężną był grosz, inne monety to trzygroszowe (trojak), sześciogroszowe (szóstak), 1/3 grosza (szeląg)

• 30 groszy - talar lub złoty polski

• unia lubelska - ujednolicenie pieniądza , więc sys. monetarny Korony wprowadzony na Litwie

• Batory - talar, półtalar, grzywna (48 groszy)

• XVI i XVII - gwałtowny spadek wartości polskiej monety srebrnej

• w Pol. w XVI wystąpiła „rewolucja cen” --> ceny prod. rzemieślniczych i płac nominalnych wzrosły 2-3-krotnie, zaś ceny żywności 4-5-krotnie, bo:

• wzrost wydobycia srebra w Eur. oraz zwiększenie obiegu pieniądza przez stosowanie jego substytutów - weksli, ...

• kolonizacja hiszpańska w Amer. --> uruchomienie tam górnictwa kruszcowego i przywóz do Eur. srebra i złota

6

---