Janina Okularczyk

Przedmiot: szkolnictwo specjalne

Wykorzystanie muzyki na zajęciach rewalidacji indywidualnej uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym

Artykuł opublikowany w specjalistycznym serwisie edukacyjnym http://awans.szkola.net/

JANINA OKULARCZYK

Wykorzystanie muzyki na zajęciach rewalidacji indywidualnej uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym.

Rewalidacja indywidualna jest blokiem zajęć korekcyjnych, kompensacyjnych i usprawniających, wspomagających rozwój dziecka upośledzonego. Stanowi ona integralną część całego procesu edukacyjno-terapeutycznego dzieci i młodzieży, organizowanego przez szkołę. Wspomaga realizację zadań z różnych obszarów oddziaływania na dziecko.

Naczelnymi celami rewalidacji indywidualnej są:1-usprawnienie najmniej zaburzonych funkcji psychofizycznych, 2-kompensowanie i korygowanie odchyleń oraz w miarę możliwości eliminowanie przyczyn lub przejawów zaburzeń uniemożliwiających rozwój i uczenie się. Najczęściej w ich zakres wchodzą następujące czynności;

- rozwijanie i doskonalenie zmysłów,

- rozwijanie autoorientacji i orientacji przestrzennej,

- ćwiczenie analizy i syntezy wzrokowej,

- ćwiczenie analizy i syntezy słuchowej oraz słuchu fonematycznego,

- rozwijanie koordynacji wzrokowo-ruchowej, słuchowo-ruchowej,

- rozwijanie sprawności manualnej i motorycznej,

- korekcja wad postawy,

- rozwijanie samoobsługi i zaradności życiowej,

- ćwiczenie pamięci mechanicznej i logicznej,

- kształtowanie i rozwijanie różnych procesów poznawczych,

- rozwijanie i doskonalenie mowy i innych systemów komunikowania,

- rozwijanie procesów myślenia np.: wykrywanie różnic i podobieństw, analiza i synteza

klasyfikowanie, uogólnianie, kształtowanie pojęć,

- wydłużanie czasu koncentracji uwagi,

-korygowanie niepożądanych społecznie zachowań poprzez udział w zajęciach socjoterapeutycznych i programach stymulująco-terapeutycznych,

- wspomaganie nauki czytania i pisania, liczenia, mierzenia,

- i wiele innych, wynikających z potrzeb uczniów.

Powyższe zadania należy realizować, uwzględniając przede wszystkim potrzeby i możliwości każdego dziecka, poprzez różnorodne zajęcia, takie jak:

- zajęcia korekcyjno-kompensacyjne,

- zajęcia logopedyczne,

- logorytmika,

- terapia ruchowa z gimnastyką korekcyjną,

- zajęcia stymulująco-terapeutyczne, w tym z zakresu: psychoterapii, socjoterapii, hydroterapii, hipoterapii,( w zależności od możliwości placówki-specjaliści, baza).

Podstawą do zakwalifikowania poszczególnych uczniów do określonej formy zajęć rewalidacyjnych jest diagnoza psychologiczno-pedagogiczna, dokonana przez zespół osób pracujących z dzieckiem: nauczycieli, psychologa, pedagoga, wychowawców, specjalistów prowadzących zajęcia z bloku rewalidacji indywidualnej, wychowawców, lekarzy i innych.

Postawiona, możliwie najpełniejsza diagnoza stanowi punkt wyjścia do opracowania przez zespół tzw.team, kierunków oddziaływania rewalidacyjnego wobec każdego dziecka.

Upośledzenie umysłowe wiąże się z trwałymi zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym i zaburzeniami w jego funkcjonowaniu. Głównymi objawami tych zaburzeń są niedokładne i zwolnione odbieranie wrażeń wzrokowych, słuchowych i innych, zaburzenia autoorientacji i orientacji przestrzennej, zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, zwolnione i niedokładne reakcje, zaburzenia napędu do działania, ogólna niesprawność.

Upośledzenie umysłowe, dzięki możliwości przejmowania przez korę mózgową funkcji zastępczych, nie jest traktowane jako stałe i niezmienne. Dlatego oddziaływanie rewalidacyjne należy ukierunkować na pobudzanie procesów korowych przez wprowadzanie dzieci w okoliczności dostarczające jak największej ilości doświadczeń i przeżyć oraz wiązanie ich z doświadczeniami podobnego typu zaistniałymi uprzednio. „Usprawnia to siłę, równowagę, ruchliwość i pobudliwość procesów korowych, sprzyja prawidłowemu ukształtowaniu I układu sygnałowego, utrwalaniu się połączeń czasowych, właściwemu rozwojowi II układu sygnałowego oraz zdolności analizy i syntezy, tworzeniu się stereotypów dynamicznych i wzmacnianiu funkcji kory nad podkorzem”, (J.Doroszewska).

Jednym z pierwszych pedagogów XX wieku, który dostrzegł istotne możliwości wykorzystania muzyki dla celów kształcenia pozytywnych cech osobowości człowieka był wybitny muzykolog i pedagog szwajcarski, twórca wspaniałej metody ruchu Emil

Jaques-Dalcroze. Na temat znaczenia ruchu i muzyki dla stymulacji rozwoju i usprawniania dziecka upośledzonego Dalcroze twierdził: ....„trzeba przede wszystkim ustalić szybkie porozumienie między mózgiem, który coś zamierza, analizuje, a ciałem, które rozkaz wykonuje. Antagonizmy pewnych mięśni spowodowane przez zbyt późne wydawanie przez ośrodki mózgowe rozkazu, świadomość stałego oporu w systemie mięśniowym, bezładu w systemie nerwowym, powoduje bezład mózgowy, brak zaufania do własnych sił, brak możliwości koncentracji, a w konsekwencji lęk przed samym sobą.” Jak wynika z powyższego uzasadnienia, dążność do zharmonizowania mózgu i ciała w ruchu z muzyką ma szczególne wartości rehabilitacyjne. Oto niektóre bardziej istotne wartości:

• wzruszenie muzyczne nie jest wyłącznie wzruszeniem intelektualnym; oddziaływa ono na zmysły, wprawia w wibrację cały organizm,

• z trzech elementów muzyki: dźwięku, rytmu i dynamiki, dwa ostatnie mają swój najdoskonalszy odpowiednik w ruchach ciała,

• realizowanie rytmów powoduje powstawanie niezależności ruchów i sprawność systemu mięśniowego oraz poprawę „komunikacji” na drodze mózg-mięśnie, a przez to wyrobienie u dziecka świadomości swego „ja,” swego stanu emocjonalnego, pozycji ciała, swojej roli w grupie. Świadomość wraz z kształtowaniem woli prowadzi z kolei do samokontroli i samokierowania.

• z opanowania trudności fizycznych (niedoskonałość działania mięśni i zmysłów) i psychicznych wyzwala się radość, która jest nowym bodźcem do rozwoju,

Wymienione wyżej, psychologiczne aspekty rytmiki Dalcroze`a wskazują na możliwość stałego stymulowania i ukierunkowywania aktywności, wpływania na rozwój motoryczny, rozwój mowy, zdolność do autoekspresji, wychowania społecznego, kształcenia samodzielności u dzieci upośledzonych.

Utwór muzyczny jest syntezą wielu elementów, takich jak rytm, metrum, tempo, melodia, harmonia, dynamika, agogika, artykulacja, frazowanie, kolorystyka dźwiękowa, struktura formalna (budowa utworu).

Głównym elementem muzycznym pobudzającym dziecko do ruchu jest rytm. Z nim łączą się następne, istotne dla muzyki zjawiska, jak metrum (częstotliwość występowania akcentów), tempo (szybkość realizacji określonego rytmu), dynamika (głośność brzmienia).

Muzyka przez metrum, tempo i rytm wydaje dzieciom „polecenia”, których nie trzeba rozumieć drogą pojęciową, bez ryzyka niezrozumienia słów, którymi musielibyśmy tłumaczyć dziecku, co i jak robić, kiedy i w jaki sposób reagować. Potrzeba zgodności ruchu z muzyką jest tak duża, że dzieci wykazujące skłonności do ruchów mimowolnych, dzieci nadpobudliwe czynią wielkie wysiłki w celu opanowania ruchów zbędnych tak, aby wiernie odtworzyć rytm muzyki. W ten sposób uczą się panować nad swoim ciałem.

Dobroczynność rewalidacyjna ruchowego odzwierciedlania muzyki przejawia się w radości towarzyszącej ćwiczeniom i zabawom, wyciszaniu natręctw ruchowych i obsesji ruchowych, odreagowywaniu napięć, podwyższaniu samooceny.

Ruch to także gimnastyka ciała, poprawa krążenia, przyspieszone, dotleniające oddychanie. Wszystko to poprawia samopoczucie dziecka i zwiększa możliwości wyrównawcze mechanizmów samoregulacyjnych.

Poprzez odpowiednie układanie ćwiczeń rytmicznych i metrycznych, a także pobudzających

i hamujących, można osiągnąć wysoki stopień uporządkowania koordynacji wzrokowo-ruchowej i słuchowej a w rezultacie sprawności ogólnej.

„Śpiew bardzo pozytywnie oddziałuje na pracę serca, przyczynia się do całkowitej relaksacji mięśni i odprężenia psychicznego”(A. Suchanek). Niewątpliwe są też terapeutyczne walory śpiewu w odniesieniu do dzieci z zahamowaną mową, wadami wymowy i jąkających się. Urok piosenki sprawia, że dziecko chce śpiewać. Wydłużanie sylab w śpiewie pozwala na dokładniejsze ukształtowanie samogłosek. Rytm i tempo piosenki powodują płynność wymowy tekstu „uniemożliwiając” jąkanie. Śpiewanie to także rozwój aparatu oddechowego.

Mowę w formie ćwiczeń logorytmicznych w terapii dzieci można potraktować jako technikę pobudzającą, odreagowującą i wyciszającą emocje oraz rozładowującą napięcia. Wolne lub stopniowo zwalniane tempo mowy, cicha lub stopniowo wyciszana dynamika, zbudowany z długich wartości rytm i artykulacja legato mają właściwości uspokajające. Szybkie a zwłaszcza przyśpieszane tempo i dynamika, krótkie wartości rytmiczne z artykulacją staccato mają właściwości pobudzające, pozwalające na rozładowanie energii i hamowanych napięć. Akcentowanie właściwych sylab jest bardzo istotnym elementem zarówno w nauce mowy jak i w posługiwaniu się nią w celach komunikacyjnych i zabawowo- ekspresyjnych. Elementy rytmiczne i ekspresyjne czynią mowę atrakcyjną, co zachęca dzieci do aktywizowania aparatu mowy i koncentracji uwagi.

Elementem wzmacniającym ekspresyjność i atrakcyjność mowy jest akompaniament naturalny i perkusyjny zaznaczający rytm słów, podkreślający metrum i pełniący funkcje ilustracyjne. Gra na instrumentach, klaskanie lub tupanie, zgodne z rytmem danego wyrazu, akcentujące właściwą sylabę, mobilizuje aparat mowy do pracy w tym samym rytmie i z tą samą akcentacją. Wspomaganie pracy narządów artykulacyjnych następuje także dzięki spostrzeżeniom wzrokowym- dziecko widzi rytmiczność i siłę ruchów nauczyciela oraz odczuwa i widzi ruchy własne. Ćwiczenia logorytmiczne, połączone z akompaniamentem naturalnym i perkusyjnym sprawiają dzieciom szczególną radość.

Treści mowy ekspresyjnej należy łączyć z doświadczeniami dzieci wynikającymi z zabaw sytuacyjnych, treści śpiewanych piosenek, rozmów. Dla właściwego kojarzenia nazw rzeczy o których mowa, ich wyglądu, wskazane jest prezentowanie przedmiotów lub ich ilustracji. Dla rozumienia czynności nazywanych w recytacji, należy je z dziećmi wykonać.

Zaletą rewalidacji indywidualnej jest możliwość pełnego dostosowania działań rewalidatora do potrzeb dziecka w danej chwili. Lęk, płacz, autoagresję udaje się niejednokrotnie wyciszyć kołyszącym ruchem, spokojną mową oraz lubianą przez dziecko muzyką.

Rewalidacja indywidualna powinna być stosowana w przypadkach uniemożliwiających pobudzenie aktywności dziecka w grupie lub nietolerancji form zajęć wynikających z ogólnych potrzeb grupy. W trakcie zajęć należy zadbać o to, by dziecko, nawet to przekonane wyłącznie o swoich trudnościach, mogło poznać własne możliwości i doświadczyć sukcesu. Jednym z podstawowych osiągnięć rewalidacyjnych jest zbudowanie u dziecka świadomości własnej osoby i akceptacji samego siebie.

Opracowała: mgr Janina Okularczyk, oligofrenopedagog, nauczyciel muzyki z rytmiką w Zespole Szkół Specjalnych Nr 7 w Katowicach.

Bibliografia:

Irena Polkowska: „Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole życia”, WSiP, Warszawa 1986r.

Zofia Burowska: „Współczesne systemy wychowania muzycznego”, WSiP, Warszawa 1976r.

Bożena Janosz: „ Zajęcia muzyczno-rytmiczne w szkole życia”, WSiP, Warszawa 1993r.

Janina Stadnicka: „Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową”, WSiP, Warszawa 1998r.

Anna Dasiewicz-Tobiasz, Anna Kępska: „Rytmika w klasach I-III”, WSiP, Warszawa 1982r

Ministerstwo Edukacji Narodowej: „ Program wychowania i nauczania dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym”, Warszawa 1987r.

Ewa Lipska, Maria Przychodzińska: „Muzyka w nauczaniu początkowym”, WSiP, Warszawa 1991r.

4

---