Encyklopedia.
Praca naukowa ujęta w sposób syntetyczno-informacyjnym. Rozróżniamy 2 rodzaje prac: ogólne - obejmują całokształt wiedzy o świecie przyrody i dziejach społeczeństwa; specjalistyczne - zawierają wszelaką wiedzę z zakresu określonej dziedziny wiedzy. Encyklopedie służą do: ogólnego zorientowania się w zasobie wiedzy, historii i przedmiocie badań określonej nauki; bywają także przewodnikami bibliograficznymi. Do tych prac sięgamy wtedy, gdy chcemy uzyskać określone i ogólne informacje.
Słownik.
Praca naukowa ujęta w sposób syntetyczno-informacyjnym. Słownik jest ograniczony do zagadnień leksykograficznych (pojęcie/zagadnienie + wyjaśnienie). Szczególną wartość dla pracy badawczej mają słowniki historyczne różnych języków czy też dziedzin wiedzy, objaśniające znaczenie wyrazów w aspekcie historycznym, z podaniem źródłosłowu i zestawieniem podstawowych źródeł. Służą do: odczytania źródła, ustalenia znaczenia poszczególnych zagadnień, oddają duże usługi przy badaniu nazw miejscowych, przedmiotów oraz imion własnych.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.
Polski słownik bibliograficzny - zawiera informacje o życiu, twórczości i działalności wielu osób, które wywarły wpływ w rozwoju kultury polskiej.
Historyczne, dwujęzyczne, gwarowe, etymologiczne, geograficzne itp.
Bibliografia.
Praca naukowa ujęta w sposób informacyjny. Zawiera zestawienie, opis i klasyfikację twórczości literackiej (całokształt lub tylko wybór) dotyczącej określonej dziedziny wiedzy lub nauki. Układ bibliografii może być: alfabetyczny, chronologiczny i systematyczny (rzeczowy).
Bibliografia historyczna - zawiera informacje o tym co, kiedy i gdzie napisano na określony temat.
Bibliografie zbierają literaturę historyczną, porządkują ją, ułatwiają tym samym odszukanie szczegółowej literatury. Stanowią punkt wyjściowy dla wszelkich badań.
Np.: Bibliografia polska Karola Estreichera.
Informatory i repetytoria.
Są to wydawnictwa ogólne zbierające sumarycznie pewną określoną dziedzinę wiedzy. Odnotowują one daty, fakty, porządkując je w czasie, przestrzeni i łącząc w związki przyczynowe. Służą przede wszystkim do „powtórek" lub też do wyrobienia sobie ogólnego poglądu na rozwój określonej epoki, państwa czy też pewnego problemu.
Podręczniki.
Praca naukowa ujęta w syntetyczny sposób. Zadaniem podręcznika jest syntetyczne przedstawienie sumy wiedzy z określonej dziedziny.
Podręcznik historii musi obejmować wszystkie gałęzie życia społecznego, wiążąc je w jedną całość, ze wskazaniem wzajemnej zależności między poszczególnymi stronami życia społecznego. Istotną cechą podręcznika jest określenie głównych kierunków rozwoju społeczeństwa oraz cech wspólnych i specyficznych w rozwoju różnych państw czy narodów. Zadaniem podręcznika jest także uogólnianie posiadanych wiadomości o dziejach oraz określanie praw i prawidłowości ich rozwoju. Podręcznik powinien zatem odzwierciedlać stopień znajomości dziejów społeczeństwa oraz odbijać sposób ich rozumienia.
Podręczniki mogą mieć różny zakres merytoryczny i chronologiczny. Obejmują dzieje powszechne w całości lub też dzieje poszczególnych epok, państw, narodów bądź regionów. Mogą zawężać problematykę do jednej płaszczyzny procesu dziejowego, np. dziejów gospodarczych czy politycznych, czy też określonej dziedziny wiedzy: dzieje literatury, dzieje wojskowości i inne.
Rozróżniamy trzy rodzaje podręczników związanych z trzema etapami przyswajania wiedzy historycznej. Są to podręczniki dla szkół podstawowych, średnich i wyższych.
Podręczniki zawierają pełną syntezę dziejów społeczeństwa. Muszą być przystępne, dostosowane do celów dydaktycznych. Celem podręcznika jest ukształtowanie sądu o rozwoju dziejów społeczeństwa., formując postawę ideologiczną młodego pokolenia.
Wydawnictwa źródłowe.
Praca naukowa/publikacja z komentarzem. Ma uchronić dokumenty od zaginięcia i ułatwić korzystanie z nich. Wymaga dużej dokładności i sumienności. Wydawca analizuje zachowane rękopisy danego źródła, odczytuje je i ustala brzmienie źródła z wskazaniem na niedokładności; rozwiązuje skróty, objaśnia znaczenie wyrazów, zwrotów, podaje ich źródło. Stwierdza autentyczność źródła przez ustalenie daty powstania, autora, analizę treści i przez porównanie z występującymi w owym czasie tekstami. Wydawnictwo źródłowe informuje nas również, z jakich wcześniejszych materiałów korzystał autor opracowywanej relacji czy kroniki, wskazując równocześnie stopień oryginalności danego zabytku. Budowa wydawnictwa źródłowego: 1. Wstęp; 2. Źródło (tłumaczone lub nie) z komentarzem (skróty, miejsca, osoby, ew. daty). Pomija się zwykle źródła z epoki nowożytnej i nowoczesnej. Wydawane są także serie bądź wybory źródeł o charakterze popularnonaukowym. Wykorzystuje się je do celów dydaktycznych w szkołach, a ponadto umożliwiają one zapoznawanie się z materiałami źródłowymi nie przygotowanemu fachowo czytelnikowi.
Monografia.
Praca historyczna ujęta w analityczny sposób. Daje zwykle wyczerpujący opis jednego wybranego zagadnienia, poprzez wszechstronną krytykę literatury i źródeł oraz ich interpretację. Praca monograficzna zawiera odtworzenie faktów i pogląd na analizowane zagadnienie, będący wyrazem krytyki stanu badań i materiału źródłowego. Istnieją także specjalne studia krytyczno-źródłowe o charakterze monograficznym, poświęcone określonemu zabytkowi źródłowemu, np. kronice.
Rozprawy (praca).
Praca naukowa ujmująca problem w analityczno-syntetyczny sposób. Praca poddaje określoną problematykę szczegółowej analizie (na podstawie literatury i źródeł). Niekiedy celem jest wskazanie określonej problematyki badawczej (bez rozwiązania), podsumowanie etapu badań, zasygnalizować lukę i sposób jej uzupełnienia. Prace są opatrzone licznymi przypisami (cytowane źródło i literaturę i prowadzi w tej sprawie polemikę/dyskusję). Badania monograficzne, rozprawy i inne studia stanowią podstawę prac syntetycznych. Na podstawie ich wyników powstaje podręcznik.
Artykuł naukowy.
charakter polemiczny, analityczny lub syntetyczny. Zależy to od zadania, jakie stawiamy artykułowi. Najczęściej będziemy w nim rozpatrywali takie problemy, które nie wymagają szerokich badań analitycznych lub można je doprowadzić do uogólnień na podstawie osiągniętych już badań. Niekiedy spotykamy artykuły mające na celu jedynie zasygnalizowanie określonego problemu lub jego odpowiednie ujęcie. Są też takie, które cel swój widzą w charakterystyce bądź podsumowaniu badań naukowych w odniesieniu do określonego zagadnienia.
Ogólnie możemy zatem przyjąć, że artykuły o charakterze syntetycznym zajmują miejsce pośrednie między monografią a podręcznikiem. Pisząc takie artykuły będziemy bowiem z jednej strony wykorzystywali osiągnięcia badań .monograficznych lub je rozszerzali, z drugiej zaś — wyprowadzali pewne uogólnienia, cenne przy pisaniu podręczników.
Mamy też artykuły o charakterze przyczynków naukowych. Pisze się je zwykle na marginesie większych prac lub też wtedy, kiedy chodzi o zasygnalizowanie wąskiego, a nie znanego dotąd zagadnienia czy podlegającego rewizji poglądu w związku z odkryciem nowych źródeł.
Recenzja.
rozróżniamy sprawozdawcze i polemiczne. Najczęściej pisze się recenzje dla oceny poszczególnych opracowań lub wydawnictw źródłowych. Niekiedy, poza sprecyzowaniem wartości, recenzja będzie także uzupełniała problematykę omawianej pracy lub też wysuwała propozycje w stosunku do dalszych badań nad poruszanym zagadnieniem.
Istnieją różne sposoby oceny prac. Wszechstronna recenzja powinna obejmować krótkie przedstawienie treści pracy oraz jej krytykę z trzech punktów widzenia:
1) ilości zawartego w niej materiału źródłowego oraz jego wartości dla badanego zagadnienia i oceny wykorzystanej literatury;
2) metody opracowania, tzn. sposobu krytyki i interpretacji źródeł i literatury;
3) metodologii, tj. sposobu rozumienia omawianych faktów i ich roli w procesie rozwoju społeczeństwa. W wyniku tak przeprowadzonej krytyki otrzymujemy pełną ocenę recenzowanej pracy.
W zależności od wartości pracy, istoty i zasięgu jej problematyki oraz celu, jaki chcemy osiągnąć, piszemy obszerne artykuły recenzyjne, recenzje lub krótkie zapiski krytyczne, niesłusznie czasem utożsamiane z notkami bibliograficznymi. Zapiska krytyczna na temat określonej publikacji obejmuje bowiem obok najogólniejszego przedstawienia treści, krytykę i ocenę pracy. Notka bibliograficzna ogranicza się zaś jedynie do rejestracji autora, tytułu, miejsca i roku wydania pracy oraz niekiedy krótkiego podania jej treści.
Czasopisma naukowe.
Czasopisma umożliwiają publikowanie różnych drobniejszych studiów, artykułów, recenzji, zapisek krytycznych, sprawozdań naukowych, zestawień bibliograficznych, a także mniejszych rozmiarami materiałów źródłowych, oraz śledzenie życia naukowego w ogóle. Ukazując się w stosunkowo krótkich odstępach czasu, pozwalają na porozumiewanie się w sprawach naukowych. Stanowią zwłaszcza trybunę wymiany poglądów, od której zależy rozwój i postęp nauki.
Czasopisma ukazują się w różnych odstępach czasu, co wyznacza kategorię czasopisma. Wśród periodyków historycznych rozróżniamy: roczniki, półroczniki, kwartalniki, dwumiesięczniki i miesięczniki.
Treść poszczególnych czasopism jest różna. Na ogół zawierają one studia, rozprawy, artykuły, materiały źródłowe, recenzje, sprawozdania naukowe i kronikę naukową. Zawartość czasopism zależy w głównej mierze od ich charakteru.
Najogólniejszy podział czasopism idzie w kierunku wyodrębnienia spośród nich periodyków naukowych i popularnonaukowych. Czasopisma naukowe możemy podzielić na ogólne i specjalistyczne: ogólne obejmują całokształt problematyki historycznej; specjalistyczne ograniczone są zaś zasięgiem terytorialnym (regionem) lub też problematykę swą zacieśniają do pewnej gałęzi wiedzy.
Publikacje popularne i popularnonaukowe.
Publikacje popularnonaukowe i popularne uprzystępniają ogółowi społeczeństwa najnowsze osiągnięcia naukowe. Istotnym zadaniem pracy popularnonaukowej jest jej przystępność, tak od strony etylu, jak i przedstawiania faktów. Różnice między pracą popularnonaukową a popularną dotyczą szczegółów formalnych: pierwsze opatruje się z reguły zestawem literatury fachowej, a niekiedy także zwięzłymi przypisami, drugie zaś pozbawione są wszelkiego aparatu naukowego. Niekiedy spotykamy się z przeciążeniem prac popularnonaukowych przypisami, co nie wpływa dodatnio na ich poczytność. Stąd też w omawianych pracach należy ograniczać do minimum cytaty i przypisy, wpływające ujemnie na przystępność publikacji.
W pracach popularnych powinny znaleźć się te problemy, które zostały uprzednio dokładnie zbadane. Należy unikać wprowadzenia do prac o charakterze popularnym nowych poglądów czy też nie znanych dotąd prób rozstrzygnięcia określonych- problemów, ponieważ nie można ich odpowiednio udokumentować. Wprowadzenie nowych hipotez wpływa na zmianę charakteru pracy popularnonaukowej.
Raz jeszcze trzeba podkreślić, że przy pisaniu prac popularnych powinna obowiązywać ogólna zasada wiążąca ich tematykę z tymi problemami, które zostały wyczerpująco oświetlone przez literaturę naukową.
-----------------------------Bibliografia
Miśkiewicz B., Wstęp do badan historycznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1985.