Nowicka Rozdział trzeci - Podstawowe pojęcia antropologii

• Część pojęć antropologa ukształtowała równolegle z analogicznymi lub identycznymi pojęciami z innych nauk, część przejęła w gotowej postaci np. od socjologii - rola społeczna, pozycja, status, prestiż, grupa społeczna, świadomość społ.

• Podstawowe problemy związane ze stosowaniem ogólnych kategorii pojęciowych to nieostrość i niejednoznaczność pojęć będących w stałym użyciu

• Inny to np. określanie zupełnie innymi terminami tych samych zakresów znaczeniowych

• W syt. Nieostrości i niejednoznaczności terminologicznej poszczególni autorzy muszą ustalać znaczenie pojęć, którymi się w swoich pracach posługują

1. KULTURA

• Pojęcie „kultura” jest dziś centralne dla antropologii, a w toku formowania się jej w osobną dyscyplinę odegrało podstawową rolę. Sformułowanie przez Tylora w 1871 r. definicji kultury przyczyniło się w poważnym stopniu do ustalenia zasięgu zainteresowań i sposobu podejścia kształtującej się właśnie dziedziny naukowej

1. WARTOŚCIUJĄCE I NIEWARTOŚCIUJĄCE ROZUMIENIE KULTURY

• Ważnym etapem rozwoju antropologii było pojawienie się neutralnego, nie oceniającego pojęcia kultury => wprowadzenie opisowego punktu widzenia do badania rozmaitości kultur

• Wartościujące pojęcie, dominujące w XX wieku, zawierało ocenę poszczególnych zbiorowości ludzkich, klasyfikowało je jako wyższe lub niższe

• Kultura była pojmowana jako zjawisko kumulujące się i narastające w roku dziejów, stopniowalne

• Najwyższy stopień rozwoju miała osiągnąć cywilizacja europejsko-amerykańska

• W znaczeniu nie wartościującym, będącym dziś wyróżnikiem myślenia antropologicznego, kultura to zespół wielu zjawisk, których wzajemne powiązania, uwarunkowania i oddziaływania mogą być opisywane i analizowane, lecz nigdy wartościowane

• W języku potocznym - obok wartościującego przymiotnika „kulturalny” pojawia się forma przymiotnikowa „kulturowy”, pochodząca od opisowego pojęcia kultury

• Wartościujące pojęcie kultury jest dla antropologii za wąskie

2. ATRYBUTYWNE I DYSTRYBUTYWNE ROZUMIENIE KULTURY

• W obrębie opisowego rozumienia kultury wyróżnia się jego 2 sposoby:

1) kultura tout court - jako cecha stała, atrybut życia ludzkiego, znamię ludzkości jako całości lub drugiego człowieka jako przedstawiciela grupy ogólnoludzkiej => sens atrybutywny

- kultura może występować wyłącznie w liczbie pojedynczej

2) kultura jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości => sens dystrybutywny

- może być używany w liczbie poj. i mnogiej

- Przynależność kultury do zbiorowości można rozumieć jako jej związek z konkretnym społeczeństwem (np. kultura Wschodu) lub typologicznie - kultura związana ze zbiorowością danego typu (np. kultura robotnicza)

- konkretny i typologiczny sposób ujęcia kultury w sensie dystrybutywnym

- konkretny - kultury mające własny wymiar czasoprzestrzenny

- typologiczny mogą mieć wymiar czasoprzestrzenny, ale tylko dlatego, że określone typy zbiorowości i w związku z tym określone typy kultur mają swoje ograniczenia w czasie i przestrzeni; nie wiadomo jednak dokładnie, gdzie i kiedy pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu

3. DEFINICJE KULTURY

• Różne definicje kultury powstały na użytek odmiennych badań

• Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn - zebrali ponad 100 def. Kultury

• Nie ma definicji uniwersalnie lepszych

• W celu zrozumienia całego bogactwa pojęcia „kultura” należy w jedną całość połączyć wiele podstawowych aspektów tego zjawiska

• Kultura jest związana z człowiekiem na wiele sposobów

• Człowiek jest jej twórcą, a zarazem jest przez nią kształtowany, wyraża za jej pomocą swoje potrzeby, emocje i wrażenia

• Człowiek tworzy kulturę, jest jej nosicielem i odbiorcą, a także manipuluje kulturą jako pewnym narzędziem w życiu zbiorowym

• Kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym (społecznym)

• Związana jest przede wszystkim z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia istnieje tylko dzięki życiu zbiorowości, w ramach zbiorowości jest przekazywana, ulega dyfuzji, może też być kumulowana

• Sposób organizacji życia zbiorowego

• Jej istnienie bez istnienia zbiorowości ludzkiej nie byłoby możliwe

• Kultura jest regularna

• Cechy definicyjne - regularność, częstotliwość (powtarzalność)

• Do kultury zaliczamy zjawiska rozgrywające się w zbiorowości, które odznaczają się powtarzalnością i które w związku z tym można ujmować w prawa

• Niektórzy badacze traktują tę cechę bardzo rygorystycznie i żądają powszechności lub przynajmniej związku danego zjawiska z większością zbiorowości o szerokim zasięgu by zaklasyfikować je jako przejaw kultury. Dla innych uczonych sporadyczne pojawienie się danego zachowania, przekonania itd. powtarzającego się z mniejszą lub większą regularnością jest warunkiem wystarczającym (np. koronacja jako zjawisko kulturowe zdarza się rzadko, tylko niektóre jednostki biorą w niej aktywny udział, większość społeczeństwa nie uczestniczy, koronacja to element kultury)

• Powtarzalność wzoru polega na trwałości jego znaczenia w umysłach członków społeczeństwa

• Elementami danej kultury są wobec tego różne fakty, których konkretne jednostki nie znają w szczegółach; przedmioty, z których nie korzystają, zachowania, których nie przejawiają; wystarczy niejasna nawet świadomość istnienia lub mniej czy bardziej regularne stosowanie się do pewnych norm, by zaliczyć je do strefy kultury

• Istnieje bardzo niewiele takich elementów kultury, które byłyby udziałem absolutnie wszystkich uczestników zbiorowości

• Każdą zbiorowość, nawet najprostszą cechuje pewne zróżnicowanie kulturowe, wynikające z odmienności indywidualnych

• Badacza kultury interesują przede wszystkim pewne normy, zarówno uświadomione jak i realizowane nieświadomie

• Dla Ralpha Lintona do zaliczenia danego zjawiska do strefy kultury niezbędny jest jego związek z przynajmniej dwoma członkami określonej zbiorowości

• Postawa pojedynczej osoby, jeśli różni się od postaw wszystkich innych członków danej zbiorowości, nie powinny być uznane za przejaw kultury

• Pogląd ten wzbudza wątpliwości, istnieją bowiem głęboko zindywidualizowane przeżycia, będące efektem kulturowych doświadczeń jednostki szczególnie wrażliwej, mogą być przekazywane innym

• Nie powinno się całkowicie wyeliminować tego rodzaju zjawiska ze sfery kultury

• Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych

• Kultura nie jest przekazywana na drodze biologicznej, za pośrednictwem genów, ale w procesie uczenia się

• Sam biologiczny mechanizm uruchamiany bywa jednak często z przyczyn kulturowych

• Sposoby uczenia się kultury mogą przybierać rozmaite formy - celowy i świadomy, nieintencjonalny, a nawet nieświadomy

• Przedmiot społecznego, czyli pozabiologicznego, przekazu - wiedza, informacje o rzeczach i ludziach

4. ISTOTNE CECHY ZJAWISK KULTUROWYCH

• Kultura ma wymiar czasowy

• Rozciągłość w czasie

• W sensie atrybutywnym, jako cecha ludzkości, zmieniała się, rozwijała i kumulowała w miarę upływu czasu

• W sensie dystrybutywnym kultura jako zbiór cech określonej zbiorowości istnieje zawsze w planie czasowym: rozwija się, przeżywa rozkwit i upadek,

• w końcu wieku XIX szkoła historyczna - jej badania koncentrowały się na analizie dziejów poszczególnych, konkretnych kultur

• zjawiska kultury są przekazywane z pokolenia na pokolenie;

• w kulturę tout court i w poszczególne kultury wbudowane są immanentne mechanizmy zmiany - ewolucja i adaptacja do określonego środowiska oraz dyfuzja kultur

• pierwszy typ zmiany - endogenny, drugi - egzogenny

• Kultura ma wymiar przestrzenny

• Rozciągłość w przestrzeni odnosi się zarówno do kultury w sensie atrybutywnym, jak i do poszczególnych całości kulturowych

• Poszczególne kultury określonych zbiorowości wyodrębniały się między innymi w wyniku zajmowania ograniczonego obszaru - antropogeografia, dyfuzjonizm

• Kultura jest systemem

• Zjawiskiem złożonym z elementów tworzących całość

• Między jej elementami zachodzi proces integracji, często bardzo skomplikowany, poszczególne elementy kultury pozostają ze sobą w związku

• Nie można mówić o kulturze jako o zbiorze, ale jako o systemie

• Funkcjonalizm, konfiguracjonizm - konieczność badania zjawiska integracji kulturowej na poziomie poszczególnych, konkretnych kultur => poszukiwanie naczelnej zasady organizującej całości kulturowe

• Kultura ma własną, wewnętrzną logikę

• Kultura jest prawidłowa

• Trwa i zmienia się wg pewnych praw i regularności => można ją opisywać, szukać zasad jej działania

• Ustalenie prawidłowości byłoby możliwe na pewnej płaszczyźnie, przy wyjaśnianiu natomiast konkretnego kształtu zjawisk jest w zasadzie nierealne

• Kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka

• Rola kultury jako pośrednika między człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym

• Poszczególne kultury stanowią sposób adaptacji określonych grup ludzkich do konkretnego środowiska naturalnego

5. PŁASZCZYZNY ZJAWISK KULTUROWYCH

• Wiele nieporozumień w definiowaniu kultury bierze się z nie dość jasnego wyodrębnienia płaszczyzn, które powinno się uwzględnić rozpatrując każde zjawisko kulturowe

• 3 aspekty - materialny, behawioralny, psychologiczny, niektórzy dodają czwarty - aksjonormatywny

• Płaszczyzna materialna

• Cała kultura rozgrywa się w jakimś środowisku, posługuje się przedmiotami materialnymi do osiągnięcia swoich celów

• Każda społecznie podzielana postawa odnosi się do jakiegoś materialnego przedmiotu

• Stanisław Ossowski - rozróżnienie kultury i jej materialnych korelatów (przedmiot stworzony przez człowieka lub przedmiot przyrodniczy)

• Nawet sztuka ma pewien wymiar materialny

• Płaszczyzna behawioralna

• Większość zjawisk kultury łączy się z zachowaniami motorycznymi lub werbalnymi

• Odpowiednie, ustalone przez normy zachowanie służy do okazywania szacunku

• Goodenough (pan wystarczająco dobry :D) - normy czy standardy zachowań, a nie same zachowania są kulturą

• Płaszczyzna psychologiczna

• Wszystkie zachowania mają u podstaw jakoś przezywane wartości, są tez kierowane mniej lub bardziej ujawnianymi postawami i motywami

• Przedmioty materialne nabierają znaczenia tylko dzięki wymiarowi psychicznemu

• Podstawowym elementem kultury są w gruncie rzeczy jedynie znaczenia nadawane przedmiotom materialnym i zachowaniom przez człowieka

• Afrykańska maska będzie czym innym dla Europejczyka zwiedzającego muzeum i czym innym dla członka plemienia afrykańskiego

• Ossowski - warto mówić tylko o 2 warstwach zjawisk kulturowych - kultura we właściwym sensie tego słowa, druga zaś jest z nią jedynie skorelowana

• Istotą kultury są wartości i postawy, reszta zjawisk to materiale korelaty tych wartości

• Goodenough - wyróżnia 2 poziomy kultury:

1. zjawiskowy - instytucje, zewnętrzne cechy zbiorowości ludzkich

2. ideacyjny - wyuczone elementy wiedzy i reguł działania - ten poziom jest centralny wg niego

• kultura obejmuje tylko to, co może być przedmiotem uczenia się

• Levi-Strauss - istotna dla kultury płaszczyzna zjawisk mieści się na poziomie ładu czy porządku nieuświadomionego, wykracza poza sferę psychologiczną, rozgrywa się w umysłach ludzkich

• Płaszczyzna aksjonormatywna

• Przy pewnych interpretacjach bywa sprowadzany do poziomu psychologicznego, wówczas, gdy wartości i normy są interpretowane w kategoriach indywidualnych przeżyć, emocji i przekonań, nie uznaje się istnienia czegokolwiek co by poza nie wykraczało

• Wg niektórych uczonych norm i wartości nie można jednak określić tylko w kategoriach psych.

6. TREŚĆ I FORMA W KULTURZE

• Forma stanowi warstwę bardziej konkretną, treść zaś bardziej abstrakcyjną

• Forma jest to łatwo dostępna dla obserwatora zew. Powierzchniowa strona zjawisk kulturowych

• Treść - sens, istota, znaczenie, które w sposób bezpośredni dane jest tylko samym uczestnikom kultury

• Przy innych ujęciach - formy to struktury wyższego rzędu, wzajemne stosunki między elementami, treści zaś to konkretne elementy

• Linton, Kluckhohn - elementami są treści i to one właśnie składają się na kulturę

• Radcliffe-Brown - jedyną realną rzeczywistość są stosunki społeczne, kultura zaś jako taka jest zawsze abstrakcją

• Malinowski - kultura jest bytem zupełnie realnym

• To, co się kryje w umysłach i psychikach ludzi, za ich działaniami, układa się we wzory, ale realnie istnieje jedynie poprzez konkretne myśli, uczucia, przeżycia i działania

• Aby je zrozumieć trzeba dokonać różnych operacji intelektualnych - uogólnianie, abstrahowanie, wydobywanie logicznych związków i odnajdywanie struktur ukrytych nawet dla uczestników danej kultury

• dwie płaszczyzny:

1. konkretne jednostkowe zachowania, idee, myśli, przeżycia lub wrażenia

2. wzory i instytucje, cechy i modele zjawisk ponadjednostkowych - dot. całych zbiorowości

2. JEDNOSTKI ELEMENTARNE W BADANIU KULTURY

• Stworzenie pojęć określających w kulturze „cząstki elementarne” musi być poprzedzone założeniem, że w masie jednorodnych z zasady zjawisk kulturowych można wyodrębnić mniejsze elementy stanowiące jednostki opisu

1. CECHY KULTUROWE

• Linton, Kluckhohn - podstawą wyodrębnienia cech jest jedynie wzgląd praktyczny

• Malinowski,Radcliffe-Brown - kryterium wyodrębniania elementarnych jednostek w kulturze była organizacja społeczna oraz potrzeby leżące u podstaw tej organizacji

• Przykład cechy kulturowej wg Kluckhohna - obyczaj słuchania wiadomości przy śniadaniu

• Można je podzielić na:

1. Uniwersalia - odnoszą się do wszystkich dorosłych członków danej zbiorowości; ich odmiany to alternatywy

2. Specjalności - dot. tylko niektórych z nich; ich odmiany to warianty

• Zaleca klasyfikować cechy wg pełnionej w życiu społ. F-cji

• Kila cech pełniących tą samą funkcję - cecha zbiorcza

• W pojęciu cechy nie da się zawrzeć sensu i znaczenia zjawisk kulturowych w badanej zbiorowości, tak istotnych dla rozumienia kultury

2. TEMAT KULTUROWY

• Morris E. Opler wprowadził pojęcie „temat kulturowy” - postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, zwykle kierujące określonym zachowaniem lub pobudzające do działania; biorą początek z potrzeb i treści społ.

• Benedict - we wszystkich kulturach występują pewne wspólne tematy kulturowe i kultury różnią się stopniem ich rozbudowania (np. fakt biologicznego dojrzewania dziewczynek)

• Zmniejszeniu arbitralności podziałów wewnątrz kultury i poszukiwaniu w niej jednostek mających sens w życiu zbiorowości i powiązanych z określonymi kompleksami wyobrażeń i znaczeń

3. WZÓR KULTUROWY

• Funkcjonują dwa odmienne znaczenia wzoru kulturowego:

1. Mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób zachowania lub myślenia

2. Pewien znamienny dla danej zbiorowości układ cech kulturowych

• Antropolog bada indywidualne działanie jako przejaw względnie stałych, charakteryzujących daną zbiorowość układów zachować, przeżyć i wyobrażeń, składających się w sumie na podstawowy szkielet kultury

• Należy go rozpatrywać w 2 aspektach - normatywnym i behawioralnym

• Nie każda norma jest w kulturze realizowana i nie każde regularne zachowanie jest wyrażane w postaci jawnej normy

=> podział na wzory postulowane i realizowane

• wzory różnią się między sobą częstością ich realizowania, stopniem ich obowiązywania i stopniem uświadomienia

• dla każdej kultury można sformułować skalę wzorów - od prawie bezwyjątkowo przestrzeganych do takich, które są realizowane rzadko

• sankcje - wewnętrzne (np. nawyk), i zewnętrzne

• przeciwobyczaje - regularne obchodzenie norm kulturowych

• im bezwzględniej przestrzegany jest wzór, tym ważniejszy jest on dla opisu danej kultury

• wzory marginesowe - głoszone, lecz prawie nigdy nie realizowane, odczuwane jako zbyt mało ważne lub przestarzałe (w nich tez wzory zanikające lub czysto fasadowe)

• gdy istnieją wzory alternatywne, wzór marginesowy może ujawniać preferowane zachowanie lub sposób reagowania - np. całowanie w rękę

• w analizie wzorów kulturowych szczególnie ważne jest wyodrębnienie ich strony normatywnej i behawioralnej, służy temu rozróżnienie 2 podstawowych kategorii wzorów:

1. jawne - prawidłowości zachowań występujące w postaci norm świadomie sformułowanych i respektowanych przez daną zbiorowość

2. ukryte

• Kluckhohn - podział na wzory zachowań ( odmiany postępowania) i wzorce normatywne (odmiany reguł)

• Nie wszystko, co w kulturze dot. sfery psychicznej jest uświadomione

• Określony typ wzorów lub pewne cechy mogą w szczególnie trafny sposób charakteryzować daną kulturę

• Ustalenie hierarchii ważności wzorców może być dokonane albo z punktu widzenia badacza, albo z punktu widzenia samych badanych - mogą się bardzo od siebie różnić

4. INSTYTUCJA

• Nadel - utożsamia instytucje w wzorem kulturowym

• Abram Kardiner - instytucja to ustalony sposób myślenia i zachowania, który może być przekazany, zakomunikowany i który cieszy się akceptacją

• Instytucje to sieć społ. i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice

• Z jednej strony obejmuje treści zawarte w pojęciu wzoru kulturowego, a z drugiej treść związaną z „podłożem ludzkim” i organizacją życia zbiorowego

• Hobhouse - 2 podst. Znaczenia pojęcia „instytucja” - uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi // organizacja ludzi podtrzymująca istnienie kompleksu zwyczajów rządzących stosunkami międzyludzkimi

• Summer - 2 aspekty - ideowy i materialny

• Malinowski - podkreśla rolę personelu instytucji - zbiorowość, która realizuje dany wzór

• Dla większości członków społ. instytucje istnieją tylko jako wzory kulturowe, bo nie biorą w nich udziału, a znają zasady funkcjonowania instytucji

• Podstawą wyodrębnienia instytucji są cechy, bez których nie może ona istnieć

• Badanie instytucji ułatwia dotarcie do podzbiorowości i grup w obrębie szerszej społeczności

• Istotny jest związek instytucji i roli społ.

• Nadel - 3 rodzaje ról społ. - aktorzy, potencjalni aktorzy i odbiorcy => tworzą społeczną podstawę istnienia instytucji, wymiar kulturowy inst. wyraża się w normach i regularnościach zachowań

• Podział wg wymiaru czasowego:

1. Instytucje okresowe

2. Instytucje powtarzalne (np. pogrzeb)

3. Instytucje o charakterze ciągłym (np. rodzina)

4. Instytucje, przez które wszyscy członkowie zbiorowości przechodzą w pewnych okresach życia

• Instytucje różnią się wielkością personelu, celami, zainteresowaniami, pełnionymi funkcjami

• Grupa:

1. Znaczenie świadomościowe - zbiór jednostek, które odczuwają więź między sobą, same się uważają za członków jednej całości społ.

2. Znaczenie pozaświadomościowe - zbiór osób, które niekoniecznie odczuwają więź, ale z wielu różnych powodów mogą, a nawet powinny być uznawane za grupę

3. SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO KULTURY

1. RELACJE MIĘDZY ELEMENTAMI KULTURY

• Morgan - badanie kompleksów i zależności między zjawiskami, a nie zjawisk

• Podejście systemowe - widzenie kultury jako zespołu powiązanych ze sobą elementów; przeświadczenie, że związki między elementami kultury są równie realne i równie dobrze poddają się badaniu, jak same te elementy

• Konfiguracjoniści (szkoła amerykańska) - potrzeba dzielenia kultury na cząstki analityczne, potrzeba łączenia ich w sensowne całości => odkrycie zasady integracji całości kulturowych

• Antropologia kognitywna - jedne obyczaje mają wpływ na inne a ich wzajemne relacje są istotą kultury

2. WZÓR KULTURY (GENIUSZ KULTURY, KONFIGURACJA)

• Benedict

• Geniusz kultury, podstawowa orientacja, główna zasada, styl, model, konfiguracja (=> konfiguracjoniści ;])

• Zasada organizująca całości kulturowe jest zawsze odmienna, jedna podstawowa wartość, która wyraża się w praktyce społ. przez swoiste zainteresowanie ludzi, sposoby ich zachowania, myślenia i odczuwania

• Konfiguracje norm i wartości mają 2 powiązane ze sobą wymiary - ogólnospołeczny i jednostkowy

• Im prostsze społeczeństwo, tym większe prawdopodobieństwo, ze centralnym punktem wyjścia jego konfiguracji jest jedna wartość, a nie 2 lub więcej

• Wzór kultury nie jest wiecznotrwały

• Stan przeobrażeń wzorów - stan zaburzeń lub rozkładu

• Konfiguracjoniści - trwanie wzoru - stan normalny

• Istnienie jednostek psychicznie nieprzystosowanych świadczy o tym, że pewnie osobowości nie mieszczą się w określonej konfiguracji wartości

3. „ETHOS” I „EIDOS”

• Bateson

• Ethos - przewodnia orientacja kultury, opierająca się na emocjach i indywidualnych impulsach

• Eidos - opiera się na poznawczych władzach umysłu ludzkiego, wzór typowych procesów intelektualnych i poznawczych, charakterystycznych dla danej grupy

• Odnoszą się do opisu stanów psychicznych : emocjonalnych i intelektualnych

• Są to cechy jednostkowe, ale ich szerokie rozpowszechnienie w pewnej zbiorowości nadaje pewien charakter całej kulturze

• Poszczególne postawy nie są od siebie niezależne, ale wynikają jedne z drugich - tworzą konstelacje

• Kroeber - konfiguracje są najlepiej dostrzegalne jedynie w pewnych centrach kultur, znacznie mniej wyraziście rysują się na obrzeżach

4. KULTURY I KRĘGI KULTUROWE JAKO JEDNOSTKI SPOŁECZNE

• Stosowanie pojęcia „kultura” zawsze zakłada pewną jednolitość, zwartość czy integralność zespołu cech związanych z określoną zbiorowością

• Levi-Strauss - każdy stopień i rodzaj odrębności uprawnia do mówienia o odrębne kulturze, by nie popaść w czysty nominalizm, należy przyjąć jakieś uzasadnienie takiego wyodrębnienia

• Kryteria wyodrębniania -

1. cechy kulturowe - wspólny język, przekonania, normy moralne i prawne, wspólne instytucje społ. i struktury org. i polit.

2. Cechy pozakulturowe - wspólnota terytorialna

• Poczucie odrębności nie zawsze pokrywa się z faktyczna odrębnością

• Kultura przejściowa - na styku kultur różnych narodów czy grup etnicznych; przejściowa kultura klas i warstw społ. występujących na granicach tych zbiorowości

• Pojęcie kultury jako jednostki społ. na gruncie archeologii; kultury archeologiczne:

• W sensie technicznym - zespoły przedmiotów materialnych występujących w całych kompleksach

• W sensie głębszym - całości kulturowe związane z pewnymi jawnie występującymi lub domniemanymi całościami społ.

• Krąg kulturowy - zbiór kultur albo spokrewnionych genetycznie i historycznie albo wykazujących wspólnotę zasadniczych cech

4. POJĘCIA SŁUŻĄCE DO BADANIA ZWIĄZKU OSOBOWOŚCI I KULTURY

1. JEDNOSTKA A KULTURA

• Stosunek jednostki i społeczeństwa lub osobowości i kultury bywał przedstawiany jako opozycyjny lub harmonijny

• Opozycyjny - istnieje sprzeczność między celami i interesami jednostki i zbiorowości, której wyrazem jest kultura;

• kultura ogranicza twórczą jednostkę;

• wg Freuda - wyraża się przez zakazy i nakazy

• Harmonijny - człowiek jest jednostkowym twórcą kultury, a zarazem jest jej podporządkowany, kultura istnieje tylko w jednostkach i wyraża się poprzez nie, nie ma kultury poza jednostkami ludzi

• Człowiek jest manipulowany przez kulturę

• Kultura dostarcza surowego materiały, z którego jednostka formuje swoje życie nadają mu kształt, jednostka jest bogatsza o to, co kultura dostarczyła jej w gotowej postaci

• Osobowość jednostki jest czynnikiem twórczym w kulturze, ale zarazem jest przez kulturę kształtowana

2. OSOBOWOŚĆ PODSTAWOWA

• Psychokulturalizm, kulturowe podejście do osobowości

• Kardiner, Linton, Sapir, Benedict

• Typ osobowości popierany przez daną kulturę wynikający z jej podstawowych wartości

• W sensie statystycznym - osobowość modalna, najczęściej występujący w danej zbiorowości kompleks cech osobowościowych

• W sensie strukturalnym - osobowość uśredniona, konstrukcja tworzona z różnych cech, modalna osobowość konstruowana

• Kardiner - zespół najgłębszych i najogólniejszych reakcji, z ktorych wynika wiele reakcji konkretnych i szczegółowych

• Podstawowe - bo są efektem działania instytucji podstawowych

• Wpływ podstawowych struktur osobowościowych na kształtowanie się kultury jest równie duży, jak wpływ kultury na kształtowanie się osobowości podstawowej

• Instytucje pierwotne kształtują podstawowe struktury osobowości, a podstawowa struktura kształtuje instytucje wtórne - wyobrażenia o świecie

5. POJĘCIA SŁUŻĄCE DO BADANIA DYNAMIKI ZJAWISK KULTURY

1. EWOLUCJA

• Zmiana ewolucyjna jest zawsze kierunkowa, prowadzi do bardziej lub mniej określonego celu; proces od woli ludzkiej niezależny, rozgrywa się zgodnie z wew. Prawami kultury

• Nie każda zmiana w kulturze ma charakter wzrastania, kumulacji, który jest niezbędny, by uznać zmianę za ewolucyjną

• XIX-wieczna koncepcja - ewolucja jednoliniowa; paralelizm - poszczególne społ. traktuje się jako wzajemnie od siebie izolowane, mimo izolacji zachodzą podobne stadia ewolucji => ewolucja ogólna

• Neoewolucjonizm - dopuszcza wieloliniowość, dostrzega lokalne odmienności => ewolucja konkretna (dot. konkretnego procesu rozwoju historycznego w danym miejscu i czasie i w ramach danej zbiorowości)

• Ewolucja wieloliniowa - ujmuje w całość wszelkie procesy konkretne, poszukując w nich wspólnych rysów

• Leslie White - kultura nie potrzebuje bodźców z zewnątrz, rozwija się dzięki działaniu praw i mechanizmów występujących w jej obrębie

2. DYFUZJA

• Przestrzenne rozchodzenie sie lub przenoszenie się elementów w drodze zapożyczania

• Proces przenikania treści kulturowych z jednej warstwy społ. do drugiej => dyfuzja strukturalna

• Zjawisko oczywiste, wynikające z faktu uczenia się kultury i przekazywania jej na drodze pozabiologicznej

• Znacznie łatwiej są przenoszone elementy kultury materialnej - pomysły techniczne, przedmioty i sposoby ich użycia - niż idee abstrakcyjne

• Notoryczne odrzucanie pewnych przydatnych wytworów spowodowane jest tym, że pozostają one w niezgodzie z pewnymi cechami strukturalnymi danej kultury

• Dwie modelowe zbiorowości biorące udział w procesie dyfuzji:

1. zbiorowość twórców i zarazem dawców elementu kulturowego

2. zbiorowość jego odbiorców

• w wypadku dyfuzji materialnego elementu kultury mówi się o wielowarstwowości dyfuzji - z przedmiotami związany jest cały kompleks wiedzy związanej z ich użytkowaniem, produkowanie

• proces rozprzestrzeniania się motywów bajek na różnych kontynentach - schemat taki sam, ale inne realia

• najtrudniej ulegają dyfuzji elementy struktury i organizacji społecznej, a zwłaszcza struktur podstawowych

• odbiorca danego elementu kulturowego reinterpretuje go we własnych kategoriach, włączając go do swojej tradycji i szukając w niej sankcji dla niego

• czynniki oporu w przyjmowaniu obcych elementów - np. negatywne skojarzenia

• Czarnowski - do kultury należą tylko te elementy dorobku społecznego, które mają zdolność rozchodzenia się w czasie i przestrzeni

3. AKULTURACJA

• Zachodzi wówczas, gdy w bliski, a nawet żywiołowy kontakt wchodzą dwa odmienne społeczeństwa, które dzieli najczęściej znaczny dystans kulturowy, społeczny i gospodarczy

• Polega na gwałtownym przeobrażeniu się jednej kultury pod wpływem innej kultury i zmienionych warunków społecznych środowiskowych; zmianą podlegają zasadnicze części kultury, rdzeń kulturowy

• Zazwyczaj dokonuje się w ciągu życia jednego pokolenia lub kilku kolejnych pokoleń

• Najczęściej efekt zderzenia społeczeństw pierwotnych z cywilizacją zachodnią

• Procesom akulturacji towarzyszą często społeczna dezorganizacja, anomia, pustka kulturowa, a nawet zaburzenia psychiki

4. SYNKRETYZM KULTUROWY

• Następstwo dyfuzji i akulturacji lub proces prowadzący do takiego efektu (ale to raczej nazywa się procesem synkretyzacji, a nie synkretyzmem)

• Polega na wiązaniu w jednorodne całości elementów pochodzących z różnych, genetycznie i historycznie odrębnych kultur

• W ścisłym znaczeniu - zjawiska, które dla zewnętrznego obserwatora są efektem stopienia się elementów obcych kultur w stosunkowo niedawnej przeszłości

• Dwie formy:

1. gdy zapożyczeniu ulega powierzchniowa forma obcego z zasady elementu kulturowego, tradycyjna zaś pozostaje treść (świeci chrześcijańscy mają cechy bóstw pogańskich)

2. gdy dyfuzji ulega idea, forma zaś powierzchniowa zostaje tradycyjna (czczenie tradycyjnego boga, przypisując mu cechy Boga chrześcijańskiego)

(3.) gdy w jednym kompleksie zjawisk mamy do czynienia z przemieszaniem się obydwu poprzednich sytuacji (czasem go podają jako trzeci rodzaj ;])

• najczęściej synkretyzm opisuje splot rozmaitego pochodzenia idei ze sfery zjawisk religijnych

1

---