Kryzys Rzeczypospolitej w II poł. XVII w.

podręcznik, str. 251

1. Rządy oligarchii magnackiej od połowy XVII w. - wobec zrywania sejmów, ( za Jana Kazimierza 1648-1668 na 20 sejmów zerwano 7, za Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego 1669-1696 na 18 sejmów zerwano 10) faktyczną władzę w państwie przejęło kilkanaście rodów magnackich ( Radziwiłłowie, Ogińscy, Pacowie, Sapiehowie, Radziejowscy, Leszczyńscy, Jabłonkowscy, Sobiescy) , stale ze sobą walczących o wpływy w kraju ( wojny domowe) , niechętne jakimkolwiek reformom. Funkcje sejmu przejęły sejmiki ( podatki, zaciąg żołnierzy do armii), a gdy te były zrywane decyzje podejmowali magnaci, ogromny wpływ na sprawy państwa hetmanów ( finanse wojskowe), to magnaci sprawowali centralne urzędy, ze szlachty uboższej ( gołota, zaściankowa ) stworzyli system klienteli ( płatnych poddanych i służby)

a. anarchia- słabość władzy centralnej, ograniczona pozycja króla, wojny domowe między magnatami, rokosze antykrólewskie ( np. rokosz Lubomirskiego )paraliż instytucji państwowych ( liberum veto)

2. liberum veto- zrywanie sejmów- 1652 - Władysław Siciński przekupiony przez Radziwiłłów zrywa jako pierwszy sejm ( zrywanie sejmów to rozgrywka między rodami magnackimi, paraliż funkcjonowania państwa)

3. słabość nielicznej polskiej armii - Rzeczpospolita po licznych wojnach w XVII w. nie miała wystarczających finansów na tworzenie nowej armii, kraje europejskie odchodzą od armii szlacheckich na rzecz armii zaciężnej i wkrótce z poboru poddanych

2. Polska przedmurzem chrześcijaństwa: obrona kraju równoznaczna z obroną katolicyzmu, kraj walczący z krajami innych wyznań i religii, oblężony przez wrogów katolicyzmu

a. ksenofobia i nietolerancja religijna- niechęć wobec innych nacji i religii - efekt wieloletnich walk Rzeczypospolitej z protestancką Szwecją, prawosławną Rosją i Kozakami oraz muzułmańską Turcją i Tatarami

b. ustawa sejmowa - wygnanie arian w roku 1658 ( między innymi za rzekomą współpracę ze Szwedami w czasie potopu)

c. ustawa z roku 1668- zakaz porzucania religii katolickiej pod groźbą kary śmierci

3. Kryzys gospodarczy kraju:

1. zniszczenia wojenne - wojny z Rosją, powstanie Chmielnickiego, najazd Rakoczego, wojny z Turcją, najazdy czambułów tatarskich, wreszcie Potop Szwedzki

2. straty terytorialne z 990 tys. km2 do 733 tys. km2: Rzeczpospolita traci:

- Inflanty - Szwecja

- Rosja- ziemia smoleńska, siewierska, czernihowska, lewobrzeżna Ukraina ( kijowskie, bracłąwskie, czernihowskie) suwerenne Prusy Książęce ( traktaty welawsko-bydgoskie)

3. straty ludnościowe - około 30—35 % ( ludność Rzeczypospolitej to około 10-11 mln ) okupacja kraju, liczne najazdy, mordy ludności cywilnej, epidemie głodu i chorób

4. straty materialne: w okresie Potopu wojska szwedzkie obrabowały większość miast poza Gdańskiem, Lwowem, Zamościem i Jasną Górą, straty materialne porównuje się do strat Polski z okresu II wojny światowej !, najeźdźcy zrabowali wiele zabytków sztuki, które już do kraju nie wróciły

5. regres gospodarczy- w okresie wojen zniszczono większość plonów, wybito zwierzęta hodowlane, po Potopie około 60 % ziemi uprawnej leżało odłogiem ( brak ludności), powrócono do starych metod upraw i narzędzi ( ręczne żarna zamiast młynów):

- wzmocnienie systemu folwarczno-pańszczyźnianego, sprzedawano całe rodziny chłopskie, dotąd wolni przyjmowali poddaństwo ( kmiecie, mieszczanie, nawet uboga szlachta),

- agraryzacja miast- rolnictwo zamiast rzemiosła i handlu, jurydyki magnackie w miastach ( wyłączone dzielnice miast, z reguły najbogatsze, w posiadaniu magnatów)

- psucie monety- aby podnieść dochody władcy wybijali monetę o mniejszej zawartości kruszcu- tzw. „boratynki” i „tynfy” ( o 50 % w srebrnych monetach !)

- przymus propinacyjny- magnaci i szlachta coraz większą część zboża przerabiali na alkohol, który musieli od nich kupować chłopi ( stąd zjawisko alkoholizmu)

- pauperyzacja chłopów, mieszczan - upadek rzemiosła, wymiany handlowej,

Michał Motała ® 2011

---