T. 1: ZSRR I III RZESZA: ANALIZA PORÓWNAWCZA SPOŁECZEŃSTWA I GOSPODARKI.

1. Ideologiczne uwarunkowania społeczeństwa totalitarnego.

2. Wróg obiektywny.

3. Nowy człowiek i nowe społeczeństwo.

4. „Podukład zniewolony” - obozy koncentracyjne w ZSRR i III Rzeszy.

5. Nadzów i monopol nad środkami komunikacji społecznej.

6. Gospodarka w totalitaryzmie:

a) charakter i organizacja

b) produkcja

c) konsumpcja

d) sektory zasilające: wewnętrzny i zewnętrzny.

Koncepcja Timasheffa:

Totalitaryzm to cecha państwa, polegająca na nieograniczonym rozszerzeniu jego funkcji. Wg tej koncepcji państwo byłoby totalitarne gdyby ilość jego funkcji była tak duża, że obejmowałaby prawie całą aktywność człowieka. Im większy jest zakres zachowań objętych represyjnością systemu, tym większy stopień totalitaryzmu. Taki sposób definiowania państwa umożliwiał traktowanie jako totalitarnych wielu struktur społecznych, w tym socjaldemokratycznej Szwecji lub wschodnich despoty zmów. Koncepcja została odrzucona na konferencji w Bostonie.

Koncepcja Carla J. Friedricha i Zbigniewa Brzezińskiego:

Jako społeczeństwo totalitarne traktuje się takie, które spełnia następujące cechy:

1. Istnienie oficjalnej ideologii obejmującej wszystkie aspekty ludzkiej egzystencji i przynajmniej biernie akceptowanej w społeczeństwie.

2. Funkcjonowanie tylko jednej, masowej partii politycznej zorganizowanej hierarchicznie, zazwyczaj z jednym liderem i często identycznej z biurokratyczną organizacją rządów.

3. Monopol w dziedzinie kontroli nad wszystkimi środkami efektywnej walki zbrojnej.

4. Uwarunkowany technologicznie prawie całkowity nadzór nad wszystkimi środkami komunikacji społecznej.

5. System terrorystycznej kontroli policyjnej skierowany przeciwko wrogom ustroju społecznego i arbitralnie wybranym grupom społecznym.

6. Centralna kontrola i kierowanie całą gospodarką przez partię lub podporządkowane jej organy.

Friedrich nazwał ten zestaw cech syndromem totalitarnym i wg niego mógł on powstać jedynie w środowisku określonym przez takie cechy jak: demokracja, rozwinięta technologia, industrializacja. Jest specyficznym typem społeczeństwa właściwym dla XX wieku.

Koncepcja podsumowująca:

Totalitaryzm jest zjawiskiem:

1. Odmiennym od wszelkich innych niedemokratycznych systemów rządzenia.

2. Specyficznym dla XX wieku - nie istniejącym przedtem w skrystalizowanej postaci; występuje bowiem w rozwiniętym pod względem technologicznym społeczeństwie, w którym możliwe jest zastosowanie skutecznych środków kontroli i oddziaływania.

3. Polegającym na całkowitej negacji i jednocześnie zmistyfikowaniu wszystkich pojęć używanych wobec i w ramach społeczeństwa obywatelskiego.

4. Charakteryzującym się dążeniem do opanowania wszystkich dziedzin życia społecznego i ludzkiego, a w swej dojrzałej postaci nieograniczoną władzą zorganizowanej grupy - legitymizującej się posiadaniem „prawdy” - wyzwolenia ludzkości, rasy, itd. oraz biernym przyzwoleniem tłumu.

Powstanie totalitaryzmu:

Totalitaryzm powstał w rezultacie jednoczesnego działania kilku czynników:

1. Szerzenie się antykapitalistycznych utopii na Zachodzie.

2. Kryzys opartego na konkurencji społeczeństwa klasowego.

3. Załamywanie się starego porządku politycznego.

4. Powstanie mas niezdolnych do funkcjonowania w demokratycznych strukturach.

Idee nowożytnego totalitaryzmu - Hegel:

1. Nacjonalizm w formie historycy stycznej idei, że pastwo jest wcieleniem Ducha samo tworzącego się narodu, a jeden wybrany naród jest przeznaczony do dominacji nas światem.

2. Państwo wolne od jakichkolwiek zobowiązań moralnych, sukces na miarę historyczną jest jego jedynym sędzią, jedyną normą postępowania jednostki jest pożytek kolektywu; dopuszczalne są więc propagandowe kłamstwa i wypaczanie wojen.

3. „Etyczność” wojen.

4. Twórcza rola Wielkiego Człowieka, osobowości o ogromnej wiedzy i możliwościach działania.

5. Ideał bohaterskiego życia i „bohatera” jako przeciwieństwo zwykłego życia.

Założenia Karola Marksa:

1. Wyeliminowanie z pamięci ludzkości trucizny kapitalistycznego porządku, co miało być zagwarantowane dzięki postępowi technologicznemu, który miał zaoferować ludziom nową wolność - będącą konsekwencją braku niedostatku.

2. Brak konfliktów, sprzeczności, walki klas ma spowodować, że stworzone dla nich rozwiązania będą niepotrzebne (prawo, państwo, demokracja przedstawicielska).

3. Interesy jednostkowe tożsame z powszechnymi, jednostka dobrowolnie utożsamia się z grupą.

4. Brak więzów plemiennych i narodowych, jednostka i gatunek ludzki pozostaną jako całość.

5. Zbawienie miało być dziełem ludzkim - samo zbawieniem, dziełem proletariatu, który jest w stanie panować nad wszystkim.

6. Kłamstwa narzucane przez despotę jako prawdy objawione - sensowność udowadniano z pism Marksa.

7. Potrzeba istnienia awangardowej grupy, która miała ujawniać utajoną świadomość klasy robotniczej.

8. Proletariat jest uznawany za najbardziej postępową klasę społeczną.

9. Niezbędne jest zniesienie prywatnej własności środków produkcji poprzez terroryzm rewolucyjny.

10. Zadaniem wodza jest tworzenie nowego typu człowieka z nową umysłowością, nowymi wartościami, nową uczuciowością, wolnego od starych instynktów, przesądów i złych zwyczajów.

11. Masy robotnicze mogą osiągnąć jedynie świadomość związkową, nie są w stanie przejść od poziomu żądań socjalistycznych, ekonomicznych do politycznych, rewolucyjnych. Świadomość klasową reprezentuje tylko awangarda klasy robotniczej uosobiona w partii nowego typu, tylko ona bowiem posiada socjaldemokratyczną świadomość.

Zadania partii niezbędne do jej przetrwania:

1. Rozbudowa organizacji partii, bo tylko ona jest w stanie przechowywać wiecznie żywe idee nauki narodowo-socjalistycznej.

2. Wychowanie całego narodu zgodnie z tymi ideami.

3. Szkolenie kadry i przekazywanie jej dla potrzeb państwa i jego kierownictwa.

Podział konsumpcji na sektory:

SEKTOR A:

• Zasłużony dla sprawujących władzę, jest zhierarchizowany

• Im wyższy zakres władzy, tym wyższy poziom konsumpcji

• Specjalna sieć obiegu towarów, sklepy „za żółtymi firankami”

• Funkcja sektora to zapewnienie partii odrębnej egzystencji od reszty społeczeństwa

• Utajone uprawnienia dostępne dla określonych kręgów

SEKTOR B:

• Dystrybucja towarów i usług w ramach gospodarki socjalistycznej

• Sklepy - często brak wszystkiego, niska jakość produktów

• Towary zdobywane z trudem

• Sektor obowiązuje np. obowiązek zaopatrywania ludności na minimalnym poziomie

SEKTOR C:

• Całość towarów i usług oferowanych poza bezpośrednią wiedzą władzy

• Tworzony czarny rynek z wysokimi cenami, haraczami płaconymi lokalnym przywódcom partii i brakiem możliwości legalnego inwestowania

• Istnieje ogromny obszar rynku pracy niezarejestrowany oraz rynku dóbr kradzionych z sektora I i II.

Podział produkcji na sektory:

SEKTOR I:

• Produkcja towarów i usług zapewniających partii potęgę zewnętrzną (produkcja wojskowa)

• Produkcja na użytek wewnętrzny, np. produkcja usług zniewolenia ducha (prasa)

• Racjonalność systemu - zapewnienie zachowania władzy

SEKTOR II:

• Zasada niszczenia kapitalizmu i budowania socjalizmu

• Gospodarka socjalistyczna objęta planowaniem

• Sektor uzależniony od zawierania ustawicznych kompromisów z sektorem I i II

SEKTOR III:

• „przeżytek kapitalizmu” - produkcja towarów i usług poza strefą socjalistyczną, składa się z części legalnej (np. działki przyzagrodowe kołchoźników) i nielegalnej (np. sprzedaż z tej działki poza wyznaczone miejsca)

• Zaplecze sektora I i II - umożliwia ich przetrwanie i realizowanie określonych celów.

Charakter i organizacji gospodarki ZSRR

Gospodarka została poddana pełnej etatyzacji i centralnemu planowaniu. Przeprowadzono nacjonalizację przemysłu. ZSRR przekształcono w jedną z największych potęg gospodarczych, rozwinięto na wielką skalę przemysł wydobywczy (w części dzięki katorżniczej pracy więźniów), min. ropy, gazu ziemnego, węgla kamiennego i brunatnego, rud żelaza, miedzi, chromu. Rozbudowano energetykę, doprowadzając przy okazji do katastrofalnych zniszczeń środowiska. Rozwinięto hutnictwo żelaza, przemysł ciężki, chemiczny, maszynowy, poligraficzny, włókienniczy. Starano się rozwijać komunikację kolejową.

1. Mechanizmy ekonomiczne i procedury zgromadzenia i przekazywania informacji są zastępowane przez państwo

2. Rynek kapitałowy

3. Państwo uzasadnia kontrolę gospodarczym reprezentowaniem interesu ogółu; dąży do wyeliminowania partykularnych interesów.

4. Proces militaryzacji przedsiębiorstw i gałęzi gospodarczych, przymus pracy, zakaz przechodzenia na inne miejsce pracy, porzucenie pracy traktowano jak dezercję, niewykonanie normy jak niewykonanie rozkazu.

5. Przemysł działał na zasadzie scentralizowanych planów, podporządkowanych potrzebom wojny

6. Nacjonalizacja przemysłu i polityka kontyngentów w stosunku do wsi, przymusowa kolektywizacja rolnictwa

7. W 1920 roku państwo przejęło wszystkie drobne przedsiębiorstwa.

8. Polityka repartycji artykułów rolnych - chłop miał oddawać państwu nadwyżki po cenach stałych (w rzeczywistości były to całe zbiory zbóż)

9. Naturalizacja płac - tylko część płac była pieniężna

10. Wzrost cen spowodował likwidację podatków pieniężnych i zniesienie opłat za mieszkanie (elektryczność, woda)

11. Opłata w naturze zakładała zaspokojenie minimalnych potrzeb pracujących, prowadzi do tzw. równości płac

12. Tzw. lewicowi komuniści byli za bezpieniężnym systemem

13. Wprowadzono tzw. klasowe formy podatków - biedota zwolniona, najbardziej obciążeni kułacy.

Gospodarka III Rzeszy:

Przed II wojną światową Niemcy musiały importować wiele surowców, szczególnie ropę, odległych krajów, min. z USA i Meksyku, ponieważ wiele państw europejskich obłożyło ich sankcjami gospodarczymi. Po wybuchu wojny zajęcie Polski, krajów Beneluksu, Norwegii i Jugosławii dostarczyło Niemcom dużo surowców. Jednak masowy napływ surowców nastąpił po rozpoczęciu współpracy z ZSRR.

1. Od 1936 wprowadzono plan 4letni - centralne planowanie (przygotowania wojenne)

2. Ograniczono rozwój działalności poprzez wydawanie licencji umożliwiających rozszerzenie działalności

3. Istnienie syndyków (podstawy zawodów, których rolę spełniał schemat samorządów pracodawców poszczególnych dziedzin pracy)

4. Zniszczono niezależność spółdzielczą - podporządkowaną Niemieckiemu Frontowi Pracy

5. Gospodarka sterowana - ograniczenie praw rynku, systemy: kartkowy, zamówień rządowych, ścisłej kontroli dochodów, likwidacja praw akcjonariuszy - ustawione uniemożliwienie wolnych zgromadzeń

6. Do końca 1939 zamknięto 50% przedsiębiorstw

7. Monopolizacja (ograniczenie wpływów banków na gospodarkę, system dystrybucji towarów i usług)

8. Konfiskowanie ziemi pod budowę zakładów i dróg dojazdowych

9. Płace obciążone przymusowymi składkami na NFP

10. Obniżono podatek dochodowy i przemysłowy

11. Zlikwidowano związki zawodowe.

Aparat bezpieczeństwa:

ZSRR:

1. WCzK - tajna policja polityczna ZSRR utworzona w 1917 (Feliks Dzierżyński). Organizacja miała za zadanie zwalczać przeciwników partii bolszewickiej w ZSRR i poza granicami kraju. Prowadziła działalność wywiadowczą i kontrwywiadowczą. Eliminowała wszystkie (czasem też domniemane) przestępstwa gospodarcze. Zajmowała się min. przymusową kolektywizacją i odbieraniem zboża chłopom. Na mocy dekretu Rada Komisarzy Ludowych 21 lutego 1918 nadała Czece prawo rozstrzeliwania kontrrewolucjonistów bez sądu i śledztwa. W 1922 została przekształcona w GPU.

2. NKWD - rosyjska tajna policja - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR. Działała w latach 1934-46. Powołana z rozkazu Stalina. Miała zadanie tropić jego wrogów wśród wojskowych, członków partii, naukowców, itd. Działała w ZSRR i poza granicami. Jej dziełem jest Wielka Czystka w Armii Czerwonej, podczas której zamordowano lub wysłano do gułagów ok. 80% oficerów radzieckich. Podczas II wojny światowej działało na drugiej linii frontu i zajmowało się ściganiem dezerterów oraz na pierwszej linii frontu gdzie zajmowało się zabijaniem niemieckich oficerów. W czasie oblężenia Berlina głównym zadaniem było złapanie żywego Hitlera.

III RZESZA:

1. Gestapo - nazistowska Tajna Policja Państwowa utworzona przez Hermana Gringa. Gestapo było podporządkowane służbom bezpieczeństwa kierowanym przez Himmlera. W 1939 zostało włączone do RSHA (Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy). W czasie wojny aparat gestapowski osiągnął 40 tys. funkcjonariuszy. Ścigała wszelkie formy działalności antypaństwowej, organizowała terror, a także od strony administracyjnej Holocaust. Była odpowiedzialna za przesłuchania więźniów i jeńców wojennych. Po wojnie w procesie norymberskim została uznana za organizację zbrodniczą.

2. SS - oddziały obronne NSDAP utworzone w 1923 jako bojówki partii hitlerowskiej. Miała za zadanie obronę Hitlera i najważniejszych działaczy NSDAP. Członkowie SS musieli spełniać wysokie wymagania fizyczne, rasowe i materialne. Znaczenie SS wzrosło po wyeliminowaniu opozycji wewnątrzpartyjnej SA w tzw. „noc długich noży”. W 1934 SS przejęło kontrolę nad gestapo. Od 1939 z członków SS utworzono załogi obozów koncentracyjnych. W czasie wojny powstały elitarne jednostki bojowe Waffen-SS - brygady, dywizje, korpusy i armie w liczbie ok. 1 mln ludzi. Po II wojnie światowej SS uznana została za organizację o charakterze zbrodniczym, a większość jej członków skazana na kary śmierci lub długoletniego więzienia.

3. SD - partyjna służba bezpieczeństwa NSDAP wchodząca w skład SS. W 1939 weszła w skład Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy jako trzon departamentu wywiadu na kraj i departamentu wywiadu zagranicznego. Nadzorowała pracę policji politycznej Gestapo i kryminalnej Kripo. Po zamachu na Hitlera w 1944 podporządkowano jej wywiad wojskowy i kontrwywiad Abwerę.

Obozy koncentracyjne:

III RZESZA:

Obozy hitlerowskie - miejsca więzienia i odosobnienia, przymusowej i niewolniczej pracy oraz masowej zagłady ludzi, organizowane przez władze hitlerowskie na terenie III Rzeszy oraz krajów przez nią okupowanych.

Ze względu na ogromną liczbę obozów i ich różnorodność powstał cały system obejmujący obozy koncentracyjne, ośrodki zagłady, obozy pracy przymusowej, obozy przesiedleńcze i przejściowe, obozy jenieckie i więzienia policyjne.

System obozów miał na celu eksterminację ludności, szerzenie terroru i zapewnienie darmowej siły roboczej dla pracującej na rzecz wojska gospodarki III Rzeszy.

Obozy tworzono od 1933 (Dachau, Oranienburg, Berlin, Papenburg, Sachsenburg, Lichtenburg)

Od 1940 system obozów rozwijano na ziemiach krajów okupowanych, szczególnie na ziemiach polskich.

Obozy koncentracyjne z założenia służyły do masowego, stopniowego uśmiercania jeńców, dokonywano także natychmiastowej zagłady Żydów i jeńców radzieckich.

Obozy koncentracyjne winne są śmierci ok. 20 milionów osób.

ZSRR:

Obozy radzieckie - miejsca odosobnienia tworzone już od czasów rewolucji październikowej w 1917.

Początkowo osadzano w nich osoby, którym zarzucano działalność kontrrewolucyjną „obce klasowo”, mogące stanowić zagrożenie dla nowej władzy. W miarę budowy komunizmu do obozów trafiali przedstawiciele niższych klas, byli członkowie partii i stronnictw politycznych, od 1935 także dzieci.

Głównym zadaniem obozów było wykorzystywanie darmowej siły roboczej. Do koordynacji działań w tym zakresie powołano wydział GPU - Gułag.

Dużą liczbę więźniów wykorzystywano przy budowie kanału Białomorsko-Bałtyckiego, kanału Wołga-Don, więźniowie byli zatrudniani także przy budowie kolei, w kopalniach, przy wyrębie lasów, w przemyśle drzewnym, rolnictwie itp.

Obozy istniały na całym terenie ZSRR. Szacuje się, że zginęło w nich ponad 20 mln ludzi.

Obozy koncentracyjne w ZSRR i III Rzeszy (wykład)

1. Obozy nowego typu (terrorystyczne i pracy).

2. Dwie fazy rozwoju:

1. Lokalno-terrorystyczne

2. Centralne sterowane

3. Typy

1. Obozy koncentracyjne (aresztu ochronnego)

1. ZSRR - łagry

2. III Rzesza - Schutzhaft

2. Obozy pracy

1. ZSRR - łagpunkty

2. III Rzesza - KL

4. Rola

1. Eliminacja wrogów obiektywnych

2. Podukład zniewolony

3. Odstraszanie ludzi wolnych

4. Wychowanie nowego człowieka

5. Funkcja ekonomiczna

5. Powód uwięzienia

1. Przeciwnicy wyławiani w oparciu o ideologię

2. Ludzie określonej przynależności

3. Kryminaliści

4. Uwięzieni dla jakiegoś celu

6. Różnice

1. Organ podejmujący decyzje

1. ZSRR - najczęściej tzw. OSO (narady specjalne lokalnego przywódcy partyjnego, policji politycznej i prokuratury)

2. III Rzesza - anonimowe instancje gestapo

2. Zsyłki

1. ZSRR - na czas określony (nie wychodziło się)

2. III Rzesza - bezterminowo (można było wyjść)

3. Zekowie i asocjalni

1. ZSRR - element wychowywania nowego człowieka

2. III Rzesza - przede wszystkim środek eliminacji

4. Podległość

1. ZSRR - decyzje o zsyłce podejmowane nieanonimowo z zaangażowaniem wszystkich filarów władzy a zarząd państwowej policji

2. III Rzesza - decyzje anonimowo w policji państwowej tajnej (Gestapo) a zarząd partyjnej policji politycznej SS.

5. Zarządzanie

1. ZSRR - od 1929 podporządkowano łagry policji politycznej a w 1930 utworzono Gułag

2. III Rzesza - utworzenie w 1939 Głównego Urzędu Administracji Gospodarki SS, przejęcie przez niego w 1939 lagrów

6. Inny charakter działalności gospodarczej

1. ZSRR - pod własnym zarządem (naczelne zarządy)

2. III Rzesza - wynajmowanie siły roboczej na zewnątrz „państwa SS”.

T. 3: SYSTEMY BEZPIECZEŃSTWA W XX WIEKU - UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE I TYPOLOGIA.

1. Problem bezpieczeństwa w XIX i XX wieku.

2. Systemy bezpieczeństwa w XIX i XX wieku - podstawy i typologia.

3. Rola Europy w systemie światowym w latach 1815-1914

4. System wiedeński (1815-1878/1890)

5. Typy i cechy.

6. Kształt i funkcjonowanie.

7. Przyczyny i proces upadków.

8. Kształtowanie się bloków polityczno-militarnych w latach 1882-1914.

5 układów odniesienia bezpieczeństwa:

• Stosunek państwa do obywateli

• Współzależności międzypaństwowe

• Struktury zjawiska życia międzynarodowego

• Wymiar moralności i prawa i porządku międzynarodowego

• Bezpieczeństwo międzynarodowe

3 wymiary bezpieczeństwa:

• Podmiotowy - jednostki wewnątrzpaństwowe, pozapaństwowe

• Przedmiotowy - militarny, polityczny, gospodarczy, społeczny, ekologiczny

• Procesualny - przemiany, procesy, dynamika struktur

Dynamiczne połączenie 4 podstawowych czynników definiujących istotę systemu bezpieczeństwa:

• Wielopłaszczyznowa struktura (oparta na)

• Określony układ sił politycznych, militarnych, gospodarczych, ideowo-kulturowych (polegający na)

• Procesach autoregulacyjnych i adaptacyjnych

• Posiadająca wymiar aksjologiczny

Wymiary struktury systemu:

• Horyzontalny (sojusznicy i wrogowie)

• Wertykalno-hierarchiczny (kreatorzy, moderatorzy, klienci, odbiorcy)

• Funkcjonalny (realizowanie i ewentualna weryfikacja założeń; zasady obrotu międzynarodowego w systemie)

Koncepcje kształtowania struktur systemów bezpieczeństwa:

• Subordynacyjna - dla takiego państwa projektowana jest rola stabilizatora i gwaranta istniejącego ładu polityczno - terytorialnego, jego zachowanie determinuje zawierane koalicje wspierające go lub dokonujące zmiany jego pozycji międzynarodowej

• Koordynacyjna (równowagi) - celem jest stworzenie takiego układu sił, który wykluczałby możliwość dominacji jednego z państw

• Rywalizacyjna - rywalizacja dwóch skazanych lub skazujących się na rywalizację struktur - dążą one do wywołania wojny lecz jedynie z względów taktycznych prowadzą politykę utrzymania dotychczasowego ładu.

Cele struktur:

• Neutralizowanie zagrożeń

• Karanie realnego lub potencjalnego agresora

• Zapewnienie kontroli czy też sterowalność w sytuacjach kryzysowych

• Obrona ładu terytorialnego i układu sił

Typy państw ze względu na ich pozycję w systemie bezpieczeństwa:

• Kreatorzy - faktyczni twórcy i strażnicy systemu

• Moderatorzy - podmioty średniego rzędu spełniający rolę aktywy w odniesieniu tylko do niektórych elementów struktury

• Odbiorcy - państwa bez realnego wpływu na rozwój stosunków międzynarodowych

Elementy funkcji kreatora wg Kennedy'ego:

• Bogactwo

• Zasoby przeznaczone na stworzenie potęgi wojskowej służącej do zdobycia i ochrony bogactwa

• Świadomość elity rządzącej państwem co do wymogów bezpieczeństwa i środków niezbędnych do jego zabezpieczenia

• Utrzymanie dwóch proporcji:

• Między środkami przeznaczonymi na cywilne inwestycje produkcyjne, zaspokajanie potrzeb i oczekiwań konsumpcyjnych a wydatkami militarnymi

• Między sumą globalnych interesów a możliwościami jednoczesnej ich obrony i osiągnięcia korzyści

SYSTEM KOLEKTYWNO-PATERNALISTYCZNY:

1. Wariant pierwszy 1815-78

Podstawy:

• Zasada kolektywizmu - utworzenie koncertu mocarstw działających wspólnie

• Zasada równowagi - istotą było takie ułożenie stosunków międzynarodowych, aby żadne z mocarstw nie osiągnęło strategicznej przewagi nad innymi

• Zasada paternalizmu - polegała na zapewnieniu przez mocarstwa bezpieczeństwa zarówno w całej Europie, jak i państwom średnim i drobnym (również często wbrew woli ich ludów i władców)

2. Wariant drugi 1919-36

Liga Narodów - miała spełniać funkcje jedynie pomocnicze w kreowaniu nowego ładu i zachowaniu pokoju. Wg prezydenta Wilsona przewidywano dla niej podwójną rolę:

• Nosiciela nowych metod dyplomatycznych

• Instrumentu za pomocą, którego koncert mocarstw miał upowszechniać określone zasady moralne

Istota:

1. Właściwą strukturą dla tego systemu jest kolektywnie działający koncert mocarstw, który przyjmuje na siebie potrójne obowiązki:

1. Utrzymania pokoju

2. Kontrolowania i uzgadniania zmian politycznych

3. Równoważonego zaspokajania swoich interesów

2. Koncert mocarstw zbudowany jest na zasadzie bezwzględnej równości międzymocarstwowej.

3. Trwałość systemu zależy od możliwości autoregulacyjnych i adaptacyjnych, przy pomocy których koncert mocarstw może zablokować autorozpad na wrogie wobec siebie koalicje.

4. Mocarstwa podkreślają i deklarują, że ich przeznaczeniem jest wcielanie w życie nadrzędnych wartości.

SYSTEM WASZYNGTOŃSKI:

Konferencja waszyngtońska: 12 listopad 1921 - 6 luty 1922.

Celem było zapewnienie USA pozycji współmiernej do ich osiągnięć w Europie.

Uczestnicy: USA, Wielka Brytania, Japonia, Francja, Włochy, Belgia, Holandia, Portugalia, Chiny.

Konferencja była skuteczną próbą zmiany na korzyść USA stosunku sił na Pacyfiku i anulowania korzystnych dla Japonii decyzji paryskich.

System oznaczał:

• Utrzymanie przewagi USA i Wielkiej Brytanii w budowie okrętów

• Nowy podział koloni: Japonia musiała zrezygnować z części swoich zdobyczy lub zwrócić je Chinom

• Sankcjonowanie w stosunku do Chin polityki „otwartych drzwi” i „równych możliwości” ekspansji gospodarczej przy zapewnieniu im niezawisłości, nienaruszalności terytorium oraz integralności administracyjnej.

Konferencja waszyngtońska usankcjonowała nowy układ sił na Pacyfiku i Dalekim Wschodzie, stworzyła podstawy do dominacji regionalnej USA. System został zbudowany poza Ligą Narodów.

PROTOKÓŁ GENEWSKI:

• 2 październik 1924 - rozwinięcie Paktu Ligi Narodów, głównie artykułów 12 i 13. Państwa sygnatariusze po raz pierwszy zobowiązały się „w żadnym wypadku nie uciekać się do wojny”. W 1924 protokół genewski podpisało 9 państw. Nie wszedł w życie w skutek krytycznego stanowiska Wielkiej Brytanii.

PAKT BRIANDA- KELLOGA:

• 27 sierpień 1928 - Niemcy, USA, Belgia, Francja, Włochy, Japonia, Polska, Czechosłowacja - miał na celu min. zbliżenie USA do spraw europejskich. Wszedł w życie 24 lipca 1929. Wskazywał w artykule 2, że rozstrzyganie sporów „winno być osiągane zawsze tylko za pomocą środków pokojowych”. Miał głównie znaczenie moralne.

MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA ROZBROJENIOWA:

• Genewa, 2 listopad 1932

• Koncepcje:

• Francuska:

• Plan Tardieu - zakładał w pierwszym rzędzie zapewnienie bezpieczeństwa, a dopiero w dalszej kolejności rozbrojenia.

• Plan Herriota - wprowadzenie jednolitych poborów do wojska, armii, której podstawą byłaby krótka, trzymiesięczna, powszechna służba wojskowa.

• Angielska i amerykańska:

• Zmniejszenie liczebności sił lądowych

• Zniszczenie floty podwodnej i broni chemicznej

• Zniesienie powszechnego obowiązku służby wojskowej

• Akceptacja układów waszyngtońskich

• Plan McDonalda: postulując ideę jakościowego rozbrojenia zakładał ustalenie limitów liczbowych sił zbrojnych państw europejskich

• Japońska:

• Rewizja postanowień układu waszyngtońskiego

• Radziecka:

• Program całkowitego i powszechnego rozbrojenia

• Dopuszczał jako minimum ewentualne proporcjonalne, sukcesywne zmniejszanie zbrojeń oraz bardziej agresywnych rodzajów broni

• Włoska:

• Zamrożenie zbrojeń na okres jednego roku

• Niemiecka:

• Domagano się najpierw równych praw w dziedzinie zbrojeń, w celu zagwarantowania bezpieczeństwa

• 14 wrzesień 1933 - Niemcy opuszczają Międzynarodową Komisję Rozbrojeniową - praktycznie zwalniało ich to z przestrzegania wojskowych klauzul traktatu wersalskiego.

KONFERENCJA W LOKARNO:

• Październik 1925 (konferencja zwołana poza Ligą Narodów)

• Zasady:

• Rozdzielenie systemu bezpieczeństwa od ładu terytorialnego

• Podział Europy na część wschodnią i zachodnią

• Przyjęcie zasady nieagresji i pokojowego załatwiania spraw, w tym terytorialnych

• Konsekwencje:

• Zmiana statusu Wielkiej Brytanii i Włoch, które od tego czasu stawały się stabilizatorami ładu terytorialnego w całej Europie Zachodniej

• Zmiana charakteru systemu sojuszy francuskich zawartych z państwami Europy Środkowej.

PAKT CZTERECH:

• Idea oparcia porządku europejskiego na supremacji i współdziałaniu wybranej grupy szczególnie wpływowych mocarstw (Wielka Brytania, Francja, Włochy, Niemcy)

• Zakładał porozumiewanie się we wszystkich istotnych dla mocarstw sprawach oraz działanie na rzecz „zapewnienia skuteczności” artykułu 16 i 19 Paktu Ligi Narodów

• Podpisany 15 czerwca 1933 w Rzymie i nieco zmodyfikowany przewidywał ścisłą współpracę dyrektoriatu czterech mocarstw w zakresie rewizji granic oraz równorzędności Niemiec w sprawie zbrojeń

• Nie wszedł w życie w skutek nieratyfikowania go przez parlament francuski. Polska również zagroziła wystąpieniem z Ligi Narodów.

PAKT WSCHODNI:

• Reakcja na opuszczenie przez Niemcy Międzynarodowej Konferencji Rozbrojeniowej i wystąpienie z Ligi Narodów

• Podstawą miało być porozumienie francusko-radzieckie

• 29 listopad 1932 - układ o nieagresji

• 2 maj 1935 - pakt o wzajemnej pomocy, automatyczna pomoc napadniętemu państwu

• Nie wszedł w życie, z przyczyn:

• Zmiany w polityce rządu francuskiego - Laval preferował bezpośrednie rokowania z Niemcami i Włochami

• Niechęć Niemiec wobec Paktu

• Oziębły stosunek Polski, brak wiary w bardziej energiczne poczynania rządu francuskiego wobec Niemiec.

SYSTEM BLOKOWY:

• Cechy:

• Równowaga bloków

• Automatyczna pomoc

• Obiektywna przewaga jednego z bloków

• Subiektywna przewaga jednego z bloków

• Wojna nieunikniona - jeśli nie wybuchnie to rozpadną się bloki

• Wariant „zimnej wojny”:

• blok zachodni - struktury Sojuszu Północnoatlantyckiego

• blok wschodni - związany z Układem Warszawskim

• Bezpieczeństwo opierało się na utrzymaniu względnej równowagi posiadanych przez państwa obu bloków sił wojskowych. Najważniejszą rolę w logice systemu odgrywała broń jądrowa jako gwarant skuteczności wzajemnego odstraszania. Strach przed ewentualną wojną jądrową był źródłem stabilności tego systemu.

• Wariant 1936-39/40

• Dokonująca się wówczas polaryzacja spowodowała rozpad koncertu mocarstw na koalicje opierające się na różnych systemach wartości:

• Japońsko- niemiecko-włoski

• Chęć realizacji wizji Tysiącletniej Rzeszy - miała obejmować co najmniej całą Europę Kontynentalną, dominować w niej miały ludy wartościowe, przede wszystkim Germanie

• Chęć realizacji wizji Wielkich Włoch będących nawiązaniem do starożytnego cesarstwa i urzeczywistnieniem Italianity - Włosi dążyli do dominacji nad sferą basenu Morza Śródziemnego, utwierdzenia wpływów na Bałkanach, powiększenia włoskich obszarów kolonialnych w Afryce

• Chęć realizacji wizji Wielkiej Wschodnioazjatyckiej Strefy Wspólnej Prosperity - przekreślenie konsekwencji wynikłych z istnienia waszyngtońskiego systemu i następstw procesu kolonizacji Azji: wyeliminowania wpływów Amerykanów i Europejczyków i ustanowienia tam nowego porządku. Prowadziło to do ustanowienia politycznej, ekonomicznej i kulturowej dominacji Japonii na Dalekim Wschodzie

• Brytyjsko- francusko-amerykański

Pierwszy wariant systemu blokowego zaczął się kształtować w ostatniej ćwierci XIX stulecia. Coraz większy wpływ na układ sił ekonomicznych zaczęła uzyskiwać gospodarka na obszarach pozaeuropejskich: USA, Japonia, Rosja. Można zauważyć dynamizm rozwoju Niemiec, USA i Japonii. Zakończył się proces kolonizacji Afryki i Azji. Pogłębiały się rozbieżności między mocarstwami, co do celów i metod ich realizacji, co pociągało za sobą trudności w porozumieniu się i kolizje interesów.

Kumulacja bogactwa i siły dawała podstawy do kryzysu średnich mocarstw na kontynencie europejskim, a dawała podstawy do dominacji USA i Rosji.

Podstawowym elementem struktury blokowego systemu bezpieczeństwa były kształtujące się dwie koalice (bloki), co oznaczało podział państw na sojuszników i wrogów. Stosunki międzynarodowe zostały zdominowane przez antagonizm dwóch koalicji:

• Trójporozumienie (Triple Entente) - Francja, Wielka Brytania, Rosja

• Trójprzymierze (Triple Alliance) - Niemcy, Austro-Węgry, Włochy

Początek Trójprzymierza zaczął się zarysowywać w 1879, gdy Austro-Węgry i Niemcy zawarły traktat obronny. W ten sposób powstało Dwuprzymierze, które rozszerzono w 1882 przez wciągnięcie Włoch jako trzeciego partnera. Odnawiane, obowiązywało do roku 1914.

Trójporozumienie zaczęło się kształtować w 1892 w wyniku francusko-rosyjskiej konwencji wojskowej, która zakładała obronę w przypadku ataku państw Trójprzymierza. W 1904 zapoczątkowana została francusko-angielska Ententa Kordiale. W 1907 ten trójkąt sojuszniczy został zamknięty podpisaniem układów między Wielką Brytanią a Rosją.

Poza układem pozostawały USA, które wyrażały chęć budowy trzeciego bloku, rozumianego jako realną amerykańską strefę wpływów.

Elementy systemu blokowego:

1. Automatyczna pomoc napadniętemu sojusznikowi

2. Zasada koalicyjnej lojalności

3. Dążenie do objęcia sojuszem państw małych i średnich

4. Pragnienie zmiany istniejącego status quo (francuskie dążenie do odzyskania Alzacji i Lotaryngii, rosyjskie plany opanowania cieśnin Morza Czarnego, austro-węgierskie plany wobec Bałkanów)

5. Uzależnienie wybuchu wojny od drobnego incydentu

• Kryzys marokański 1905-06 - Niemcy sprzeciwiły się koncepcji uczynienia z Maroka francuskiego protektoratu

• Kryzys marokański 1911 - do portu w Maroku wpłynęła niemiecka kanonierka „Panter”- reakcja na zbrojną ekspedycję francuską w czasie rewolty w Maroku

• Kryzys bośniacki 1908 - aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry

• Wojny bałkańskie

1. 1911-12 turecko-włoska

2. 1912-13 Turcja vs. Bułgaria, Serbia, Grecja, Czarnogóra

3. 1913 Bułgaria vs. Grecja, Rumunia, Serbia, Turcja

System blokowy zagrażał pokojowi w trzech przypadkach:

• Kiedy jeden z bloków osiągnął przewagę militarno-strategiczną

• Kiedy przywódcy bloku zyskali przekonanie o posiadaniu takiej przewagi

• Kiedy niepodjęcie wojny mogło zagrozić rozpadem koalicji

SYSTEM WERSALSKI:

• Hegemonia Francji w Europie, sankcjonowanie wpływów Anglii na bliskim i środkowym wschodzie, umacnianie prestiżu Japonii na arenie międzynarodowej.

1. Konferencja Paryska - 18 styczeń 1919

1. Uczestnicy: 27 krajów bez Rosji i państw zwyciężonych (Francja, Wielka Brytania, Włochy, USA, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chiny, Czechosłowacja, Ekwador, Grecja, Gwatemala, Haiti, Hidżaz, Honduras, Japonia, Jugosławia, Kuba, Liberia, Nikaragua, Panama, Peru, Polska, Portugalia, Rumunia, Syjam, Urugwaj.

2. Decydująca rola:

1. USA - prezydent Thomas Woodrow Wilson

2. Wielka Brytania - premier David Lloyd George

3. Francja - premier Georges Clemenceau

4. Włochy - premier Vittorio Orlando

3. Sprawa polska:

1. Francja chce utworzyć Polskę jako przeciwwagę dla Rosji

2. USA i Wielka Brytania przeciwne utworzeniu Polski z obawy przed zbytnim umocnieniem się Francji

3. Efektem utworzono Polskę okrojoną: bez Pomorza, Gdańska, Warmia i Mazury, Śląsk - plebiscyty

4. Koncepcje pokojowe:

1. Francja - chęć przodowania na kontynencie europejskim, zabezpieczenie przed Niemcami (utworzenie Polski, rozczłonkowanie Niemiec, likwidacja sił zbrojnych)

2. Wielka Brytania - podział kolonii niemieckich w Afryce i Azji, niechętna umocnieniu Francji

3. USA - chęć bycia arbitrem, utworzenie pokojowej organizacji Liga Narodów (wprowadzenie w życie 14. punktów Wilsona), niechętne umocnieniu Francja

4. Japonia - nie interesowała się sprawami Europy, dbała jedynie o swoje interesy na Dalekim Wschodzie

5. Włochy - poróżniły się na tle podziałów terytorialnych.

2. Traktat wersalski - 28 czerwiec 1919 - kwestia niemiecka:

1. Niemcy zwracają tereny:

1. Francji - Alzację i Lotaryngię

2. Lidze Narodów - na 15 lat zagłębie Saary

3. Belgii - okręgi Eupen i Malmeda

4. Tereny Szlezwiku i Holsztynu - plebiscyt

5. Pas szerokości 50 km wzdłuż Renu (Nadrenia) - zdemilitaryzowany

2. Niemcy zwracają kolonie:

1. Togo i Kamerun - między Wielką Brytanię i Francję

2. Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia - dla Związku Południowej Afryki

3. Niemiecka Afryka Wschodnia - dla Wielkiej Brytanii i Belgii

4. Nowa Gwinea - dla Australii

5. Wyspy Samoa - dla Nowej Zelandii

6. Niemieckie koncesje w Chinach i wyspy na Pacyfiku dla Japonii

3. Armia niemiecka:

1. Ograniczona do 100 tys. żołnierzy

2. Redukcja floty wojennej (zakaz u-botów, czołgów, lotnictwa)

3. Zniesienie obowiązku służby wojskowej

4. Gospodarka Niemiec:

1. Kontrybucja 132 mld marek w złocie na 30 lat

2. Prewencyjna okupacja terenów na wschód od Renu na 15 lat.

Przez cały okres międzywojenny Niemcy będą dążyć do rewizji postanowień wersalskich.

T. 4: SPOŁECZEŃSTWA WOBEC OKUPACJI FASZYSTOWSKIEJW OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ.

1. Zewnętrzne uwarunkowania postaw społeczeństw wobec okupacji - polityka okupacyjna.

2. Zewnętrzne uwarunkowania postaw społeczeństw wobec okupacji - polityka brytyjska wobec ruchu oporu.

3. Typy postaw społecznych wobec okupacji: kolaboracja - współpraca - zdrada.

4. Typy postaw społecznych wobec okupacji: attentyzm - opór - ruch oporu.

Okupacja wojenna (occupatio bezlica) - stan przejściowy, w trakcie którego następuje zajęcie wojskowe, powołanie określonego zarządu (zgodnie z konwencją haską z 1907 roku).

Okupacje hitlerowskie i włoskie naruszyły postanowienia konwencji. Celem okupantów była daleko idąca ingerencja w życie ludności.

Typy cywilnych okupacji (ze względu na formę zarządów okupacyjnych):

• Okupacja - aneksja

• Okupacja typu kolonialnego

• Okupacja typu nadzorczego (organy państwowe w krajach, które w przyszłości miały wejść w skład niemieckiej wielkiej przestrzeni, miały zredukowane funkcje).

Typy okupacji terytorium (ze względu na kryteria prawno administracyjne):

• Pokojowo - wojskowa (zarząd cywilny, np. Austria, Czechosłowacja, Albania, Włochy, Węgry)

• Wojenno - pokojowa (zarząd wojskowy, np. Francja)

• Okupacja wojenna

• Zarząd wojskowy: Belgia, Serbia, Dalmacja, okręg Lublany, Grecja

• Zarząd cywilny: Holandia, Norwegia, Luksemburg

• Na wzór kolonialny: Polska, część ZSRR.

Metody polityki okupacyjnej:

1. Tworzenie „przestrzeni życiowej” - przestrzeń życiowa (Lebensraum) tworzona w różny sposób, od łagodnego wariantu w Protektoracie Czech i Morwa do ludobójstwa w Polsce i ZSRR.

2. Przygotowanie wchłonięcia określonych społeczności niemieckich i ludów germańskich - Wchłonięcie społeczności jako niemieckich odbywało się w Austrii, Sudetach, Wolnym Mieście Gdańsk, Kłajpedzie i Luksemburgu. W Norwegii i Holandii ludy podbite miały zostać zgermanizowane. Wobec Danii starano się respektować pozornie jej suwerenność.

3. Niemiecko-włoskie utrwalenie podboju (kondominialne= wspólne) - Pojawiło się w Grecji i Jugosławii.

4. Stosowanie ingerencji w ograniczonym zakresie - do początku lat 40-tych w Danii i Francji, później we Włoszech, na Węgrzech i Słowacji.

Polityka okupacyjna:

Intencją okupacji obszarów zachodnich było wymuszenie posłuszeństwa w określonych granicach, podczas gdy na wschodzie i na południu dominowało dążenie do bezwzględnego podporządkowania sobie podbitej ludności. Dążenie to wzmagało się proporcjonalnie do natężenia ruchu niepodległościowego.

Obszary z ludnością germańską traktowane miały być zupełnie inaczej niż ludność słowiańska.

W skład polityki ludnościowej wobec Słowian zaliczyć można:

• Segregację rasowo-narodową (kraje uważane za germańskie: Czechosłowacja, Dania, Norwegia, Holandia)

• Eksterminację niepożądanych grup

• Osłabianie narodów przed podsycanie separatyzmów i wykorzystywanie różnic wyznaniowych

• Germanizację

• Ruchy ludnościowe (przesiedlenia, deportacje)

• Próby oddziaływania na rozwój demograficzny

Te ostatnie wyraziły się w zabiegach o zwiększenie przyrostu naturalnego ludności niemieckiej i osłabienie go u narodów słowiańskich poprzez sterylizację, wyludnienie i politykę antysocjalną.

W Polce nie udało się zmniejszyć liczby urodzeń, ze względu na to, że ciąża chroniła kobiety przed wywiezieniem na roboty do Rzeszy. Ponadto likwidując życie kulturalne i rozrywkowe kraju okupant sam przyczynił się do rozwoju życia rodzinnego.

Polityka wobec różnych grup społecznych:

1. Robotników na Wschodzie należało karmić tak, by byli zdolni do wykonania pracy (w Czechosłowacji ich sytuacja była lepsza, ponieważ mieli być wykorzystani do produkcji zbrojeniowej).

2. Próby umocnienia chłopstwa na niektórych obszarach, związane z nastawieniem Rzeszy na reagraryzację, ale nie dały pozytywnych wyników.

3. Na Wschodzie nastąpiło dążenie do wyniszczenia inteligencji, której deklasacja zasilała szeregi klasy robotniczej. Przerwano działalność szkół wyższych.

4. Burżuazja na ogół kolaborowała z okupantem. Duże straty poniosła jednak w Czechach, wzmocniła się natomiast burżuazja francuska, holenderska, duńska, na skutek głównie działań przemysłowych.

Niszczenie starych elit i tworzenie nowych najsilniej wystąpiło w Polsce, Jugosławii, Grecji, Albanii i Austrii, mniej wyraźnie w Czechosłowacji i na Węgrzech.

Kolaboracja prowadziła do dyskredytacji starych elit.

Stare elity administracyjne na zachodzie zostały nie naruszone a we Francji i Holandii wręcz się wzmocniły.

W Czechach nastąpiła germanizacja przez asymilację. By pozyskać dawną proaustriacką grupę w społeczeństwie, uprawniono ją do używania nadal tytułów szlacheckich.

Uległości przy `przenarodoweniu' sprzyjać miało odpolitycznienie, skierowanie myśli narodowej na folklor regionalny.

Wzmocnieniu związków z Rzeszą miało służyć przyznanie weteranom czeskim z byłej armii austriacko-węgierskiej żołdu, a tym odznaczonym- żołdu honorowego.

Francja traktowana była jako kraj dekadencji rasowej, gdzie ludność przemieszała się z Żydami i czarnoskórymi.

Oficjalnie ludność Alzacji i Lotaryngii uważana była za niemiecką. Tu również stosowano wysiedlenia i germanizację, często wymuszane strachem i szantażem.

W ZSRR ze względów rasowych i ideologicznych większość segregacji wypadała negatywnie.

Metody wynaradawiania podbitych obszarów były różne.

W Czechach i Morawach miała to być asymilacja.

Na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy stosowano germanizację tradycyjną.

W Alzacji, Lotaryngii i Luksemburgu polegała na akcesie do tamtejszych organizacji nazistowskich(np. `Opferring', Niemiecka Wspólnota Narodowa).

W Eupen i Malmedy przyznawano niemiecką przynależność państwową obok belgijskiej.

Polityka okupacyjna Włoch faszystowskich:

Mussolini podjął decyzję o masowym deportowaniu ludności słoweńskiej. Nie udały się natomiast projekty nadania obywatelstwa określonej ludności Albanii i Dalmacji. Uchylono się za to, mimo nacisków Berlina, od ścigania Żydów na terytoriach okupowanych.

Polityka brytyjska wobec ruchu oporu:

SOE(Kierownictwo Operacji Specjalnych) powstało w lipcu 1940r. a dowództwo nad nią objął minister wojny ekonomicznej, Hugh Dalton. SOE było organizacją nieoficjalną i głównym łącznikiem między Wielką Brytanią i europejskimi ruchami oporu. Ruchy oporu w Europie były dla Wielkiej Brytanii ośrodkiem pomocniczym w osłabianiu Niemiec.

Powołując SOE zakładano, że w Europie utworzą się silne i skuteczne ruchy oporu, co okazało się jednak błędne. SOE podsycała ruchy oporu na tyle, by móc je ewentualnie kontrolować i dostosowywać do celów polityki brytyjskiej.

Polityka ta opierała się na celowym wstrzymywaniu się od przedwczesnego powstania i walk partyzanckich, by uderzyć większą siłą dopiero na rozkaz przywódców SOE, czyli w czasie ponownego lądowania wojsk brytyjskich na obszarach okupowanych(koncepcja detonatora). Takie też były cele i dążenia rządów emigracyjnych, które bały się ostrych represji w następstwie ostrej walki partyzanckiej. Sytuacja zaostrzyła się po dołączeniu ZSRR do koalicji i wejściu do ruchów oporu szeregu komunistów, popierających czynną walkę.

Fakt przystąpienia ZSRR do wojny sprawił też, że wspieranie i zaopatrywanie armii podziemnych w strefach przyszłych wpływów radzieckich stało się niewygodne.

Polskie i Czechosłowackie podziemie zostało więc niemal całkowicie odcięte od pomocy militarnej.

Jednak również i północna Francja, Belgia i Holandia traktowane były z rezerwą SOE z uwagi na spodziewane represje niemieckie. Szybko też(w latach 1942-43) koncepcja detonatora została zarzucona na rzecz zaledwie akcji sabotażowych i dywersyjnych.

Przedłużenie wojny wpływało na radykalizację nastrojów ludności cywilnej a więc i do rozdźwięku między ich działaniami a dążeniami rządów emigracyjnych. To z kolei pogłębiło spór tych rządów z Wielką Brytanią, co wyraziło się na arenie SOE.

Koncepcją SOE wobec ruchów oporu było stworzenie `armii podziemnych', wyposażanych i mobilizowanych przez SOE do momentu inwazji na kontynent. Za wzór takich armii, dla pozostałych krajów okupowanych, uznano organizacje utworzone przez Polaków i Czechów. Im też SOE przyznało specjalne przywileje, m.in.:

- własną kontrolę nad łącznością z siłami oporu w kraju

- swobodę planowania operacji i wyboru agentów

SOE ograniczyło się do wyposażania ich w potrzebne środki.

Brytyjczycy zakładali, że do 1942r. w Europie będą istnieć armie podziemne na wzór modelu polskiego i czeskiego.

Problem polegał na tym, że założenia te były dość mgliste, jako że bezpośredni kontakt z okupowaną Europą prawie nie istniał. Dodatkowo też obietnice wyposażania ruchu oporu w potrzebne środki okazały się niezbyt realne.

Sabotażowe i dywersyjne działania SOE nie mogły objąć w takim samym stopniu wszystkich terenów okupowanych. Ze względu na politykę Wielkiej Brytanii wobec rządu Vishy, SOE nie mogło na tym terenie podejmować żadnych akcji aż do 1942r.(zajęcie przestrzeni przez Niemców).

Działania SOE były więc w dużej mierze ograniczane przez wyższe instancje(konieczność podporządkowania działań partyzanckich ogólnej polityce wojennej Wielkiej Brytanii) i wojskowych, (nie rozumiejących działań partyzanckich), również w zakresie wyposażeń, np. sprzętu lotniczego.

Oczami Wielkiej Brytanii tylko w Polsce i Czechosłowacji istniały silne podstawy do powstania. W Niemczech i Austrii brakowało wystarczającego oporu przeciw nazizmowi. We Włoszech trzeba by najpierw osłabić siłę ustroju faszystowskiego. W Holandii nie nawiązano kontaktu z grupami oporu. Norwegia i Europa Południowa wymagały dużej pomocy z zewnątrz.

Jeszcze w 1940r. ruch oporu był wg. Wielkiej Brytanii kluczem do zwycięstwa nad Niemcami. Przyłączenie się w 1941r. ZSRR i USA do wojny sprawiły, że rola armii podziemnych, nim jeszcze zdążyły się w pełni zorganizować, przestała mieć dla Wielkiej Brytanii kluczowe znaczenie.

Negatywne typy postaw społecznych wobec okupacji:

Prawo międzynarodowe dopuszcza współdziałanie z okupantem, które oznacza minimum identyfikacji z celami najeźdźcy, m.in. zapewnienie bezpieczeństwa, utrzymanie w ruchu komunikacji, działalność służb komunalnych i bankowych.

Kolaboracja - dobrowolna współpraca z okupantem na rzecz jego siły militarnej, postawa naruszająca lojalność wobec własnego państwa lub co najmniej stawiająca ją pod znakiem zapytania.

Podział kolaboracji:

• Działanie z rozsądku

• Kolaboracja partnerska (fasadowa)

• Indywidualna - współpraca z okupantem pojedynczych osób

• Instytucjonalna - współpraca z okupantem określonych struktur państwowych

Rodzaje kolaboracji: polityczna, wojskowa, kulturalna, gospodarcza, ideologiczna, czysto oportunistyczna.

Podział współdziałania z okupantem:

1. Zdrada - zdrajcami byli rodzimi faszyści, gotowi do akcji politycznej na rzecz interesów wroga, dobrowolnie wstępujący w szeregi jednostek wroga, agenci zwerbowani w ruchu oporu, konfidencji policji okupacyjnej.

2. Kolaboracja - dobrowolna współpraca z okupantem na rzecz jego siły militarnej, postawa naruszająca lojalność wobec własnego państwa lub co najmniej stawiająca ją pod znakiem zapytania.

1. Podział kolaboracji:

- działanie z rozsądku

- partnerska (fasadowa)

- indywidualna - współpraca z okupantem pojedynczych osób

- instytucjonalna - współpraca z okupantem określonych struktur państwowych

- polityczna, wojskowa, kulturalna, gospodarcza, ideologiczna, czysto oportunistyczna.

2. To, co skłaniało ludzi do kolaboracji:

- motyw emancypacji w państwie wielonarodowościowym i dążenie do narodowego samookreślenia na tej podstawie

- oportunizm

- wiara w zjednoczenie Europy pod hegemonią Rzeszy

- obraz przezwyciężania systemu kapitalistycznego przez narodowy socjalizm

- obraz wroga widzianego przez pryzmat antykomunizmu czy antysemityzmu

- wiara w zużycie starych systemów

- względy finansowe

- powód egzystencjalny (możliwość utraty życia)

- względy ideologiczne

- względy etniczne

- strach

c. To, co hamowało kolaborację to:

-niepowodzenia państw Osi

-niepewność losu ludności krajów podbitych

-metody dyskryminacyjno-ludobójcze

-siła ruchu oporu

-odczucie eksploatacji krajów podbitych

Kolaboracja w nowym tego słowa znaczeniu pojawiła się najpierw we Francji.

Od 1941r. kolaboracja polityczna stawała się w coraz większym stopniu domeną ruchów faszystowskich i nazistowskich. W latach 1943-44 środek ciężkości kolaboracji przeniósł się z zachodu Europy na Bałkany, głównie za sprawą przeciwników komunizmu.

Niechęć do kolaboracji wcześniej pojawiła się na południu niż na zachodzie, gdzie dominowały ruchy faszystowskie. Nienawiść do kolaborantów na wschodzie wiązała się z polityką ludobójczą i dyskryminacyjną okupanta.

Kolaboracja nie przybrałaby takich rozmiarów, w jakich wystąpiła, gdyby nie stanęły za nią określone autorytety moralne i osobistości ze świata kultury i nauki.

We Francji, Chorwacji, Słowacji i włoskiej Słowenii kolaborowały hierarchie Kościoła Rzymskokatolickiego, choć w innych krajach, np. w Polsce i Belgii, Kościół zbliżył się do ruchu oporu.

Pomocą dla SS i policji byli konfidenci, których podzielić można na:

• Informatorów

• Obserwatorów

• konfidentów

Motywami, dla jakich ludzie podejmowali się tego były nienawiści osobiste, chorobliwe ambicje, uleganie wymuszeniu, liczenie na profity.

Władze policyjne rekrutowały agentów i donosicieli także wśród mieszkańców gett.

3. Współpraca

Współpraca narodziła się w Protektoracie Czech i Moraw a potem przekształciła się w kolaborację.

Ruch oporu w Europie:

Wielki wpływ na rozwój ruchu oporu miała pierwsza klęska wojsk niemieckich pod Stalingradem w lutym 1943r.

Podstawą ruchu oporu jest oficjalna wola państwa ochrony władzy legalnej, czyli odmowa kolaboracji na szczeblu administracji państwowej i głowy państwa.

Wymiary ruchu oporu:

1) Militarny - Ruch oporu jako militarna siła pomocnicza. Przedmiotem badań są tu kanały przepływu informacji, zrzuty i sabotaż w ścisłym powiązaniu ze sztabami wojskowymi

2) Polityczny - Celem ruchu oporu było przyznanie prawowitości innej władzy niż władza okupanta. Przedmiotem badań będzie tu polityczny, instytucjonalny wymiar ruchu oporu

3) Moralny - Moralny i duchowy wyraz ruchu, czyli wiara i ideały, które pozwoliły ludziom w ogóle opór stawić

4) Społeczny - Jako wyraz opinii ludności, która nie może wypowiedzieć się publicznie

Cywilny ruch oporu to spontaniczny proces walki metodami niezbrojnymi, prowadzony przez cywilną społeczność z agresją okupanta. Musi zawierać w sobie trzy elementy: zbiorowość, dynamizm(reakcja na syt., której nie przewidziano) i spontaniczność(improwizacja i kreatywność).

Na cywilny ruch oporu składają się wymiary: instytucjonalny(działania przedstawicieli prawowitej władzy) i społeczny(manifestacje, strajki zbiorowości).

Ruch ten rozwinął się przede wszystkim w skupiskach miejskich i przemysłowych(Europa Zachodnia, kraje skandynawskie).

T. 7: OPÓR I OPOZYCJA W EUROPIE ŚRODKOWEJ WOBEC KOMUNIZACJI W LATACH 1944 - 1956.

1. Metody działań komunistycznych.

2. Skutki społeczne procesów przekształceń komunistycznych.

3. Legalna opozycja antykomunistyczna w Europie Środkowej - programy, przywódcy, stronnictwa.

4. Ruch oporu wobec komunizmu w imperium wewnętrznym.

5. Ruch oporu wobec komunizmu w imperium zewnętrznym.

6. Postawa Kościoła powszechnego wobec komunizmu.

Metody działań komunistycznych:

Po zakończeniu działań wojennych ludność Europy Środkowo-Wschodniej przeszła przez proces narodowych czystek, wraz z masowymi deportacjami, organizowanych przez NKWD i SMIERSZ.

Po objęciu władzy przez komunistów zaczęły królować donosy i kryzys tożsamości narodowej. Tą część Europy wciąż charakteryzuje terror, strach i niepokój. Przemoc i gwałt były na porządku dziennym. Pojawia się tu neoantysemityzm(w 1946 r. w Polsce, na Węgrzech i Słowacji). Agresywna antyniemieckość wpływała negatywnie na mechanizm demokracji. Jeszcze przed pojawieniem się komunizmu, ludność wychodząc z doświadczeń wojennych stosowała terror wobec, m.in. Niemców etnicznych. Stąd też społeczeństwa były mniej odporne na dzikość i barbarzyństwo nadchodzącego komunizmu.

Do zbrojnej walki z nową władzą dochodzi głównie w Polsce, ale także na Słowacji w 1947 r., kiedy wkraczają tam oddziały UPA wyparte z Ukrainy.

Instrumentami wprowadzającymi nową przemoc stały się przede wszystkim partie

komunistyczne. W dwóch krajach komuniści mieli praktycznie zapewniony monopol władzy od momentu wyzwolenia: w Jugosławii, gdzie kierował nimi Josip Broz, zwany Tito, i w Albanii, gdzie na czele partii komunistycznej stanął Enver Hoxha. W obu przypadkach objęli oni władzę przelewem krwi.

W innych przypadkach, z wyjątkiem Czechosłowacji, partie komunistyczne przed wojną nie za bardzo się liczyły. Począwszy od 1944-1945 roku partie komunistyczne przejęły ministerstwa spraw wewnętrznych w Czechosłowacji, w Bułgarii, na Węgrzech i w Rumunii, sprawiedliwości w Bułgarii i w Rumunii oraz obrony w Czechosłowacji.

Z rozkazu Stalina powołano we wrześniu 1947 r. Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych(Kominform), aby lepiej kontrolować partie u władzy.

W Bułgarii zaraz po wejściu Armii Czerwonej(9 września 1944 r.) zaczęły funkcjonować milicja ludowa i służba bezpieczeństwa, kontrolowane przez komunistów.

W Bułgarii przed wyborami z 27 października 1946 r. zamordowanych zostało 24 działaczy Ludowego Związku Chłopskiego. 5 czerwca 1947 r. podczas obrad Zgromadzenia Narodowego aresztowano jego przywódcę, Nikolę Petkowa.

Kolejnym krokiem po przejęciu władzy było pozbycie się przeciwników politycznych, duchowych, ideologicznych, co odbywało się poprzez skazanie na śmierć, długoletnie uwięzienie, na wymuszonej emigracji na Zachód kończąc. Popularne stało się wytaczanie procesów politycznych przywódcom partii, które nawet nie należało do kolaborantów hitlerowskich. W państwach sprzymierzonych z Niemcami podczas wojny (Węgry, Rumunia, Bułgaria) bezpośredni nadzór nad procesami objęła Armia Czerwona.

Sojusz z socjaldemokratami, postulowany w momencie wyzwolenia, okazał się jedynie chwytem taktycznym, reżim komunistyczny nigdy nie uwzględniał bowiem w swoim programie pluralizmu ruchu robotniczego. Szczególny charakter miało prześladowanie socjaldemokratów w sowieckiej strefie okupacyjnej w Niemczech, która z czasem stała się Niemiecką Republiką Demokratyczną.

Także w innych krajach, należących niegdyś do sojuszników Niemiec, procesy polityczne godziły przede wszystkim w przywódców potężnych partii chłopskich, którzy niekiedy mieli swój udział w zerwaniu sojuszu z Niemcami, przyczyniając się tym samym do wkroczenia Armii Czerwonej.

Po procesach wrogów politycznych komuniści postanowili zaatakować instytucje społeczeństwa obywatelskiego, które przeszkadzały im w dążeniu do władzy absolutnej, a więc w duchownych, dziennikarzy, przywódców związkowych.

Władza wymagała zerwania wszelkich relacji ze światem zewnętrznym, stąd socjaldemokraci, katolicy, trockiści, protestanci itp. byli kontrolowani jako ci, którzy kontakt taki zwykli utrzymywać.

Reżim komunistyczny, przejmując władzę, zapewniał początkowo awans społeczny setkom tysięcy ludzi z warstw pokrzywdzonych. Miliony ubogich chłopów czy robotników rolnych

w krajach Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej skorzystały w okresie powojennym z reformy rolnej, z podziału wielkich majątków ziemskich (łącznie z terenami należącymi do Kościoła), a w przypadku drobnych kupców i rzemieślników - z konfiskaty dóbr wysiedlanych Niemców.

Od 1945 r. nowe władze rozpoczęły nacjonalizację wielkich przedsiębiorstw, potem przyszła kolej na drobnych posiadaczy, kupców i rzemieślników. Chłopów poddano przymusowej kolektywizacji. Stopniowa likwidacja zdobyczy socjalnych pogarszała poziom życia robotników fabrycznych. Rozpoczęły się strajki i manifestacje, które pociągnęły za sobą masowe umieszczenia w obozach pracy. Przywódcy skwapliwie posługiwali się terrorem, by obezwładnić społeczeństwo. Represje dotykały nie tylko uwięzionych, ale także ich rodziny.

Ogólne metody działań komunistów wobec przeciwników:

• Zsyłanie do obozów

• Prześladowania (morderstwa, tortury, zakładnicy)

• System donosów

• Przesiedlenia ludności

• Partie komunistyczne dążyły do monopolu

• Represje

Koncesjonowana opozycja - kierowana przez państwa zachodnie lub ZSRR, utworzona po to, by stworzyć wrażenie polaryzacji politycznej.

Legalna opozycja antykomunistyczna:

1. Bułgaria

W Bułgarii wśród ugrupowań tworzących Front Ojczyźniany najliczniejsza i najlepiej zorganizowana byłą ciesząca się poparciem ZSRR Bułgarska Partia Komunistyczna . Współtworzyła ona rząd powstały we wrześniu 1944 roku, w jego programie znalazły się zapowiedzi umacniania przyjaźni ze ZSRR, demokratyzacji państwa oraz przeprowadzenia reform gospodarczych i społecznych. Komuniści stopniowo przejmowali tez władzę w terenie, odsuwając od stanowisk działaczy innych partii. Opozycję tworzyli wówczas przede wszystkim socjaldemokraci oraz działacze Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego z Nikołą Petkowem na czele. Do generalnego starcia doszło przed wyborami parlamentarnymi z listopada 1945 r. Oficjalnie wyniki wyborów -zdaniem historyków sfałszowane - informowały o przytłaczającym zwycięstwie Frontu Ojczyźnianego. Na czele nowego rządu stanął były przewodniczący międzynarodówki Komunistycznej Georgi Dymitrow. Główną partią opozycyjną byli ludowcy Petkowa. Wkrótce potem zdominowany przez komunistów rząd zaczął ograniczać swobodę działania ugrupowań opozycyjnych. Szerzyły się aresztowania działaczy politycznych i oficerów oskarżonych o „organizowanie spisków”. Działania te nasiliły się w 1946 r. W czerwcu 1947 r. pod sfabrykowanymi przez służbę bezpieczeństwa zarzutami organizowania zamachu stanu, Petkow został aresztowany. Dwa miesiące później odbył się jego proces, w którym został skazany na śmierć. Pomimo protestów światowej opinii publicznej wyrok wykonano 26 VIII 1947 r., a wkrótce potem rozwiązani Związek Chłopski, aresztując wielu jego działaczy. W ciągu następnych kilku tygodni zdelegalizowano inne ugrupowania opozycyjne, a Front Ojczyźniany przekształcono w jednolita organizację aprobująca program komunistów. Proces umacniania dyktatury komunistycznej zwieńczono uchwaleniem w grudniu nowej konstytucji powielającej radziecki model ustrojowy, a także zjednoczenie partii komunistycznej i socjaldemokratycznej w czerwcu 1948 roku. Zjednoczona partia przyjęła nazwę Bułgarskiej Partii Komunistycznej.

BLZCh Petkowa chciał :

1. Przedstawicieli USA w wyborach parlamentarnych

2. Przywrócenia Konstytucji Tyrnowskiej

3. Przywrócenia systemu wielopartyjnego

4.Zlikwidowania ograniczeń swobód obywatelskich.

Inna organizacja opozycyjna:

Partia Radykalno - Demokratyczna na czele z Nikołą Muszanowem

1945-1947

Cel: doprowadzenie do kryzysu i rozbicie sił patriotycznych skupionych we Froncie, aby umożliwić ingerencję mocarstw zachodnich.

2. Czechosłowacja

Czechosłowacja w chwili zakończenia wojny była jedynym państwem, w którym doszło do uzgodnienia stanowiska i zgodnej współpracy wszystkich ugrupowań walczących z Niemcami, reprezentujących zarówno komunistów, jak i władzę na emigracji kierowanej przez prezydenta Edwarda Benesza. Owocem tego porozumienia były m.in. decyzje o zakazie legalizacji partii kolaborującej z Niemcami, a także wspólna platforma polityczna, która zyskała miano ,,program koszyckiego”. Zapowiadano w nim konfiskatę majątku zdrajców, wysiedlenie mniejszości niemieckiej i węgierskiej, reformy społeczne i zachowanie własności prywatnej. Wycofani z Czechosłowacji pod koniec 1945r. Obcych wojsk ( amerykańskich i radzieckich) stwarzało szanse na możliwość uczynienia z tego państwa swoistego pomostu między Wschodem, a Zachodem. Wybory parlamentarne z maja 1946r. Położyły kres złudzeniom komunistów, co do możliwości szybkiego przejęcia władzy drogą parlamentarną, choć na 300 miejsc w Ustawodawczym Zgromadzeniu Narodowym zdobyli oni 114. Wybory wzmocniły jednak komunistów : ich przywódca Klement Gottwald został premierem.

W tym okresie zaznaczyły się w obozie władzy różnice, co do kierunków polityki zagranicznej i miejsca Czechosłowacji w Europie oraz konkretnych posunięć w polityce wewnętrznej. Czechosłowacja pozostała wszakże jedynym państwem regionu utrzymującym względną równowagę polityczną i usiłująca budować dobre stosunki z Zachodem. Jednak pod presją Moskwy w lipcu 1947r. Odrzuciła propozycję przystąpienia do planu Marshalla. Oznaczało to polityczne i gospodarcze podporządkowanie się ZSRR. Od tej chwili komuniści podjęli działania mające na celu zdominowanie władz państwowych. Do ostatecznej próby sił doszło w lutym 1948r. Kiedy to na znak protestu przeciwko bezprawnym posunięciom komunistycznego ministra spraw wewnętrznych do dymisji poddało się 12 ministrów koalicyjnego rządu. Pod presją manifestacji ulicznych organizowanych przez komunistów oraz bezpośrednim naciskiem ze strony przywódców KPCz z 25 lutego Benesz przyjął dymisję rządu, powierzając Gottwaldowi zadanie sformowania nowego gabinetu. W jego skład weszli niemal wyłącznie komuniści i ich sympatycy.

Po przejęciu władzy przez komunistów kraj ogarnęła fala ,,czystek”. W ciągu kilku tygodni usunięto z zajmowanych stanowisk tysiące urzędników, oficerów, profesorów i nauczycieli, aresztowano wielu działaczy demokratycznych. W maju uchwalono konstytucję sankcjonującą dokonywania zmiany. W czerwcu 1948r. Prezydent Benesz poddał się do dymisji, a jego następcą kilka dni później został Gottwald.

3. Rumunia

W Rumunii przewrót w sierpniu 1944 roku i obalenie dyktatury zapoczątkowały krótkotrwały okres harmonijnej współpracy króla Michała oraz głównych ugrupowań politycznych, w tym komunistów. Rząd w większości niechętny był jednak do rosnącej zależności kraju od Związku Radzieckiego oraz daleko idącym reformom wewnętrznym, co kłóciło się z celami komunistów. Przy pomocy wojsk rząd podjął próbę „oczyszczenia” administracji terenowej z komunistów, ale interwencja Armii Czerwonej stacjonującej na terytorium Rumunii zapobiegła tym działaniom na szerszą skalę. Pod presją owych wydarzeń, w marcu 1945 r. król powierzył urząd premiera przywódcy partii ludowej, zwolennikowi bliskiej współpracy z komunistami. Główną partią opozycyjną stała się wówczas Narodowa Partia Chłopska kierowana przez Iulia Maniu, głosząca program przekształcenia Rumunii w demokratyczną monarchię wzorowaną na państwach zachodnio - europejskich.

Wybory parlamentarne przeprowadzone w listopadzie 1946r. Odbyły się w atmosferze zastraszania działaczy opozycji demokratycznej i ograniczenia możliwości prowadzenia przez nich kampanii wyborczej. Sfałszowane wyniki przyznawały komunistom i ich sympatykom około 80% mandatów. Od tego momentu rozpoczął się też na szeroką skalę proces likwidacji konkurentów do władzy. Pod zarzutem zdrady i szpiegostwa aresztowano latem 1947 r. przywódców głównych stronnictw demokratycznych, w tym Maniu, którego skazano na dożywocie ( śmierć w więzieniu). W listopadzie tego roku po wchłonięciu przez komunistów partii socjaldemokratycznej powstała jednolita Rumuńska Partia Robotnicza . Miesiąc później zaś zmuszono do abdykacji ostatnią ostoję opozycji - króla Michała. Wkrótce potem samorozwiązanie ogłosiły inne partie polityczne.

4. Węgry

W skład tymczasowych władz Węgier, które poczęły się kształtować jesienią 1944 r. weszli przedstawiciele komunistów i partii niekomunistycznych tworząc antyfaszystowski ruch oporu. Współpracowali oni wszyscy ze sobą na forum Węgierskiego Narodowego Frontu Niepodległościowego. Wspólny program polityczny zakładał ewolucyjne przekształcenie kraju w demokratyczna republikę o rozbudowanej osłonie socjalnej robotników i chłopów; nie wspominał też nic o komunizmie. Trwała bowiem jeszcze współpraca ZSRR z państwami zachodnimi.

Z komunistami konkurowała przede wszystkim Partia Drobnych Rolników , cieszyła się ona dużym poparciem w różnych środowiskach społecznych, a uosabiając - w opinii wielu Węgrów- opozycja niekomunistyczna, zyskiwała także sympatię Kościoła i mocarstw zachodnich. W wyborach parlamentarnych w 1945r, Partia Drobnych Rolników wygrała 60% głosów -trzykrotnie więcej niż komuniści. Były to -obok Czechosłowackich z maja 1946 r.- jedyne nie sfałszowane wybory w krajach radzieckiej dominacji aż do 1989 r. Działacze tej partii objęli większość stanowisk rządowych i państwowych ( w tym premiera i prezydenta). Wiosną 1947 r. poinformowano o wykryciu spisku tzw. Wspólnoty Węgierskiej, która rzekomo zamierzała zaprowadzić w kraju prawicową dyktaturę. O udział w spisku oskarżono wielu oficerów sympatyzującymi z partiami demokratycznym, a także działaczy Partii Drobnych Rolników. Doprowadziło to do aresztowań i emigracji jej przywódców w tym m.in.. premiera. Następnie odbyły się nowe wybory, w których Węgierska partia Komunistyczna i jej sojusznicy zdobyli większość głosów. Wkrótce potem zdelegalizowano wiele ugrupowań politycznych. W czerwcu z połączenia Węgierskiej Partii Socjaldemokratycznej i Węgierskiej Partii Komunistycznej powstała jednolita (komunistyczna) Węgierska Partia Pracujących. W tamtej chwili jedyna siłą opozycji był Kościół Rzymskokatolicki i jego prymas Kardynał Jozsef Mindszenty, który w 1949 r. pod zarzutami kolaboracji z Niemcami został aresztowany i skazany na dożywocie. (Uwolniony po budapeszteńskim powstaniu z 1956r.)

5. Polska

Główna opozycja:

„PSL” Polskie Stronnictwo Ludowe
Na czele z : Wincentym Witosem i Stanisławem Mikołajczykiem
Program:
Odwołanie się do agraryzmu, haseł demokratycznych, celem politycznym było pozbawienie PPR dominującej pozycji w rządzie i w państwie, odrzucenie dyktatury proletariatu, proponowali koncepcję „trzeciej drogi” mającą stanowić pośrednią formę ustrojową pomiędzy kapitalizmem a socjalizmem.

Komunizm względem Kościoła:

Strategią Moskwy było zerwanie więzi Kościoła katolickiego bądź greckokatolickiego z Watykanem i podporządkowanie go władzy państwowej. Metodami zaś były represje, próby korupcji i infiltracja hierarchii kościelnej(przenikanie na tyły wroga, w tym przypadku do duchowieństwa). Zamykaniu kościołów i diecezji towarzyszyła likwidacja religii ze szkół oraz laicyzacja prawa małżeńskiego.

Najwcześniej do prześladowań doszło w Albanii. Na Węgrzech gwałtowne starcia między Kościołem katolickim a władzą zaczęły się latem 1948 r. w związku z upaństwowieniem niezwykle licznych wówczas szkół wyznaniowych"'. Prześladowanie Kościoła i zakonów na Węgrzech uderzało nie tylko w katolików, ale też w Kościoły: kalwiński i luterański. Podobnie w Czechosłowacji, gdy nie udały się działania skłaniające do współpracy z komunistami, rozpoczęto prześladowania. Na Ukrainie w 1946 r. i Słowacji w 1950 r. postanowiono włączyć Kościół greckokatolicki do Kościoła prawosławnego. Kierownictwo KPCz zatwierdziło w 1950 r. polityczną koncepcję serii procesów przeciwko katolikom(`agentom Watykanu w Czechosłowacji'). Wszystkie te represje uderzyły też w elitę inteligencji katolickiej. Prześladowanie Kościołów w krajach bałkańskich przebiegało podobnie. W Rumunii likwidacja Kościoła greckokatolickiego, drugiego po prawosławnym co do liczby wiernych, przybrała na sile jesienią 1948 r. Władze konfiskowały dobra kościelne, zamykały katedry i kościoły, często paliły biblioteki. Podobnie postąpiono z Kościołem rzymskokatolickim, zamykając szkoły katolickie, przejmują instytucje charytatywne i medyczne, zakazując święceń kapłańskich.

Ruch oporu wobec komunizmu:

Ruch oporu to wszelkie pozainstytucjonalne i żywiołowe działania jednostek lub grup społecznych na polu politycznym, społecznym lub ekonomicznym, mające charakter sprzeciwu wobec władz oraz charakter ponadjednostkowy.

Siła ruchu oporu zależy od natężenia komunizmu totalitarnego w danym państwie. Ekonomia oporu- opór nasila się, gdy istnieje nadzieja na zmianę syt. lub wtedy gdy zagrożona jest egzystencja społeczeństw lub grup społecznych. Opór społeczny istniał zawsze, nawet w skrajnych warunkach łagrów i więzień.

Podstawowe przejawy oporu społecznego:

- strajki, demonstracje

- propaganda szeptana(plotki, pogłoski)

- dowcipy polityczne

- napisy na murach

- ulotki, plakaty

- opór na tle religijnym(udział w uroczystościach religijnych, nielegalnych zgromadzeniach, wznoszeniu budynków sakralnych bez zezwolenia)

Postawa Kościoła powszechnego wobec komunizmu:

Rumunia

Na terytorium tym panowała zarówno dezintegracja wyznaniowa( Katolików było niewielu, najwięcej w Siedmiogrodzie), jak i etniczna. Początkowo Kościół łaciński zachowuje wobec nowej władzy dystans, ale bez wyraźnych postaw politycznych. Kościół greckokatolicki, liczniejszy niż poprzedni i z bardziej rozwiniętymi strukturami, od razu opowiada się za partią narodowo-chłopską(z autorytetem Iuliu Maniu).

Jugosławia

Komuniści tutaj jeszcze w czasie trwania wojny byli potężną siłą polityczną, organizującą armię partyzancką i prowadzącą politykę zagraniczną z dużym poparciem Anglii(dostawali np. broń). Stąd też stanowili oni odrębny podmiot polityczny od sojuszniczej, ale obcej armii sowieckiej(i dużo szybciej niż w innych krajach wdrażali politykę wobec Kościoła). Fakt ten doprowadził do wielkiego finału w 1948 r., gdzie niezgodność polityki Moskwy i Belgradu doprowadziła w końcu, dzięki Józefowi Broz-Tito, do wygranej rodzimych komunistów. To z kolei wpłynęło na pozorne złagodzenie kursu wobec Kościoła od 1949 r.

Najsilniejszą pozycję Kościół miał w Chorwacji i Słowenii.

Na rozkaz władz wydania list członków organizacji katolickich, arcybiskup Stepinac postanowił je wszystkie rozwiązać, by nie narażać uczestników na represje. Gdy zakazano nauki religii w szkołach, wydał list do księży, by katechezy przeprowadzali w parafiach. Konferencja episkopatu wydała zaś list do narodu, w którym dowodziła krzywd Kościoła, doznanych z ręki komunistów. Ten sam abp został potem skazany przez komunistów na więzienie a jego proces wywołał głośny proces na świecie. Watykan ekskomunikował wszystkich, którzy brali w tej sprawie udział. W 1952 r. po nominacji kardynalskiej abp Stepinaca, rząd jugosłowiański zerwał stosunki dyplomatyczne z Watykanem.

Kościół w Jugosławii z determinacją odmawiał współpracy na warunkach komunistycznych. Wobec dużego poparcia społecznego dla Kościoła, Tito zdecydował się w 1953 r. na zmianę polityki.

T. 8: GLOBALIZACJA POLITYKI STANÓW ZJEDNOCZONYCH.

1. Kategoria globalizacji w stosunkach międzynarodowych.

Ekspansjonizm amerykański na przełomie XIX i XX wieku: wizje i praktyka.

3. Amerykańskie koncepcje ładu międzynarodowego w I wojnie światowej.

4. Amerykańskie koncepcje ładu międzynarodowego w II wojnie światowej.

5. Stany Zjednoczone wobec nowego krajobrazu strategicznego po II wojnie światowej.

6. Stany Zjednoczone na arenie międzynarodowej w bipolarnym systemie bezpieczeństwa.

7. Hegemonia amerykańska na świecie na przełomie XX i XXI wieku.

Globalizacja - wielowymiarowy proces zmiany warunków życia ludzi, grup społecznych, społeczeństw w skali całego świata, zmiana ta obejmuje sferę świadomości ,wzorce zachowań, reguły funkcjonowania wszelkich instytucji społecznych, w tym państwa i stosunki między nimi.

Wielowymiarowość procesu globalizacji:

• Obejmuje wzajemnie powiązane interakcje o charakterze ekonomicznym, politycznym, kulturowym, technologicznym, ideologicznym

• Procesy są przedmiotem badań i analiz nauk humanistycznych i społecznych, ekonomii, nauk ścisłych, medycyny, nauk rolnych i ochrony środowiska.

Spoiwem łączącym różne oblicza procesów globalizacji jest przestrzeń geograficzna, ponieważ istotą globalizacji jest to, że interakcje społeczne wychodzą poza swój lokalny zasięg (najpierw regionalne, potem globalne) - zmniejszenie rangi granic politycznych, ekonomicznych, kulturowych i innych między państwami.

Sekwencja przechodzenia procesów globalizacji:

1. Interakcje o charakterze lokalnym w danym państwie.

2. Interakcje o zasięgu krajowym (w skali całego państwa).

3. Interakcje międzypaństwowe.

4. Interakcje trans graniczne o charakterze państwowym.

5. Interakcje międzynarodowe regionalne.

6. Interakcje globalne (obejmują cały świat ze wszystkimi lub prawie wszystkimi państwami).

Ekspansjonizm amerykański na przełomie XIX i XX wieku:

XVIII w. to czas ekspansji terytorialnej USA na terenie obu Ameryk. Już w tym czasie politycy amerykańscy za podstawę harmonii na świecie uważali współpracę narodów i rozpowszechnienie demokracji. Jednocześnie Ameryka nie angażowała się w sprawy Europy, trzymając się izolacjonizmu.

Doktryna Monroe(1823 r.) poza typowym izolacjonizmem, ogłosiła dodatkowo, że Europa nie powinna mieszać się w sprawy Ameryki a, stopniowo rozszerzana, stała się wreszcie uzasadnieniem wszelkich operacji ekspansywnych USA na Półkuli Zachodniej.

Fenomenem jej działalności była wiara w to, że ekspansja na Półkuli Zachodniej nie jest `polityką zagraniczną', ale sprawą wewnętrzną, w związku z czym Ameryka była państwem `lepszym' i `czystszym' od mocarstw europejskich(cyt. Kissinger Dyplomacja: Polityką zagraniczną USA było nieposiadanie takowej').

Ameryka od początku przypisywała sobie pewnego rodzaju niezwykłość, co doprowadziło do powstania dwóch sprzecznych postaw w stosunku do polityki zagranicznej. Z jednej strony doskonaląc czystą demokrację u siebie, nie chciała mieszkać się w konflikty Starego Świata. Z drugiej uważano, że amerykańskie ideały nakładają na państwo obowiązek szerzenia ich na całym świecie. Stąd USA wahały się między izolacjonizmem a internacjonalizmem.

W krąg spraw międzynarodowych popchnęły Amerykę: jej rosnąca, po wygranej Wojnie Domowej(1861-65 r.), potęga i stopniowy upadek hegemonii europejskiej na świecie. Już w 1885 r. USA prześcignęły Wielką Brytanię w produkcji przemysłowej. Rozwój potęgi przemysłowej sprawił, że kraj zaczął rozglądać się za nowymi rynkami zbytu, a więc dążył do zwiększenia swego znaczenia w handlu światowym, co przejawiało się m.in. dążeniem do utrzymania `otwartych drzwi' w stosunkach z Chinami oraz zdominowanie rynków Ameryki Łacińskiej.

W 1895 r. wybuchł spór z Wielką Brytanią o granice Wenezueli, zaś w 1898 r. wojna z Hiszpanią o Kubę. Stany Zjednoczone nie dopuszczały, by państwa Europy ingerowały w sprawy półkuli zachodniej i były gotowe ingerować w sprawy krajów Ameryki Środkowej, jeśli leżało to w ich interesie.

W latach 1884-85 USA wzięły udział w konferencji berlińskiej ws. Afryki Zachodniej. Wyszły więc poza obszar półkuli zachodniej. Roosevelt wystąpił w roli mediatora w rozmowach pokojowych w wojnie japońsko-rosyjskiej(1904-05 r.)

Jednocześnie postępował proces przebudowy marynarki wojennej i wojsk lądowych.

Rapprochement - porozumienie angielsko - amerykańskie; dokonano w nim ustępstw na rzecz USA, co pozwoliło Brytyjczykom wycofanie się z pozycji na półkuli zachodniej.

Amerykańskie koncepcje ładu światowego w I wojnie światowej:

Ameryka, przystępując do wojny umożliwiła techniczne zwycięstwo, ale jej cele nie miały nic wspólnego z porządkiem, dla utrzymania którego Europa wojnę rozpoczęła.

Amerykanie uważali, że Wielka Wojna była wynikiem błędów europejskich. W 14 Punktach prezydent Wilson stwierdził, że układ międzynarodowy powinien opierać się nie na równowadze sił(bo to on był przyczyną niepowodzeń Europy) ani Realpolitik (która była amoralna), ale na demokracji i etnicznym samostanowieniu a stosunki międzynarodowe na jawnych umowach zaś bezpieczeństwo europejskie na bezpieczeństwie zbiorowym, czyli pokoju zapewnianym przez określony stan prawny, którego strzec miała międzynarodowa organizacja- Liga Narodów.

Demokratyczne narody z zasady były w koncepcji amerykańskiej pokojowe, a mając prawo do samostanowienia, nie mają powodu do wszczynania wojen.

Jednocześnie społeczeństwo Ameryki sprzeciwiało się odgrywaniu przez ich państwo czołowej roli w polityce światowej. O ile poczynania innych państw nie kolidowały z interesami handlowymi USA, nie było powodów, żeby mieszać się w konflikty - zwłaszcza w Europie Wschodniej i Afryce.

Ameryka była samowystarczalna ekonomicznie, jej interesom nic nie zagrażało - Rosja była izolowana, Japonia bierna, Europa skłócona. Traktaty waszyngtońskie zaprowadziły tymczasowy spokój na morzu.

Amerykańskie koncepcje ładu międzynarodowego w II wojnie światowej:

Budowa nowego porządku miała sprzyjać zaspokajaniu potrzeb zachodniego kapitalizmu a kraje, które chciały skorzystać z pakietów pomocowych na odbudowę i rozwój musiały podporządkować się amerykańskim wymogom. Rozszerzaniu się wpływów gospodarczych Ameryki, towarzyszyły zakładanie baz wojskowych i zawieranie traktatów bezpieczeństwa. Wszystkie te zobowiązania podejmowane były jako odpowiedź na rozwój wydarzeń w zimnej wojnie.

W wizji Roosevelta dot. powojennego świata, trzy mocarstwa i Chiny, odgrywałyby rolę strażnika pokoju na świecie, broniąc go przed potencjalnym atakiem ze strony Niemiec, tzw. Wizja Czterech Policjantów. Porządkiem miał więc opierać się na harmonijnej współpracy międzynarodowej, nie na równowadze sił.

Koncepcje polityki Roosevelta:

Roosevelt był tym, który zmieniał dotychczasowe podejście Ameryki do spraw międzynarodowych, uważając, że jako mocarstwo, jego kraj, zgodnie z teorią Darwina, ma prawo walczyć na arenie międzynarodowej o kreowanie XX-wiecznego świata, na rzecz pokoju, stabilizacji i rozwoju. Dodatkowo wiedział, że zwycięstwo Niemiec zagroziłoby bezpieczeństwu Ameryki.

Naturalny porządek powinien być regulowany przez podział stref wpływów między mocarstwa.

Prezydent Roosevelt widział możliwość harmonijnej współpracy z ZSRR w dwóch aspektach:

1). Utrzymywanie pokoju powszechnego przez współpracę hegemonów: Chin, USA, ZSRR i Wielkiej Brytanii.

2). Gwarantowanie ładu w Europie kontynentalnej, w której odrodzenie jako stabilizatora światowego Roosevelt nie wierzył.

Nie przewidywano obecności wojsk amerykańskich w Europie, pozwalając Stalinowi na realizację aspiracji polityczno-terytorialnych Na Wielką Brytanię USA zrzucały ciężar obrony Europy, która, w szerokim spojrzeniu Roosevelta, była tylko małym problemem.

Projektowana organizacja międzynarodowa miała być tylko pomocnikiem mocarstw stabilizujących.

I wojna światowa była pierwszą wojną o globalnym zasięgu i totalnym charakterze. Aby zmobilizować do walki wszystkie dostępne siły trzeba było stworzyć odpowiednią, przemawiającą do ludu ideologię, która przeciwstawiłaby się dotychczasowemu światopoglądowi, przez który świat znalazł się w stanie wojny. Jedną z osób, które podjęły się tego wyzwania i miały wizję lepszego, powojennego świata był prezydent USA Thomas Woodrow Wilson. Aby przekonać naród amerykański do wzięcia udziału w wojnie, argumentował, że będzie to wojna prowadzona w celach:

1. W interesie narodowym USA

2. By położyć kres wojnom i uczynić świat bezpieczniejszym i bardziej demokratycznym.

3. 3. By stworzyć nowy ład międzynarodowy.

Nowy ład międzynarodowy wg Wilsona:

(8 styczeń 1918 - przemówienie - tzw. 14 punktów Wilsona)

1. Brak autokracji, militaryzmu, tajnej dyplomacji na świecie

2. Pokój miał opierać się jedynie na równowadze sił

3. Państwa miały dysponować tylko takimi siłami, aby zapewniały one ich bezpieczeństwo wewnętrzne (charakter bardziej policji niż wojska)

4. Pokój zależy od rozprzestrzeniania demokracji

5. Państwa powinny być oceniane wg Tyc samych kryteriów etycznych co jednostki

6. W interesie narodu leży stosowanie się do uniwersalnego prawa

7. Leży powołać światową organizację dbającą o pokój na świecie (Liga Narodów) - miała być wstępem do rządu światowego, wprowadzać międzynarodową moralność, sposób myślenia, upowszechnić i nadać nową formułę prawu międzynarodowemu

Program ten wpisywał się w nurt idealistyczny, który zakładał, że rozpowszechnianie wiedzy o stosunkach międzynarodowych, spowoduje, że wojny nie będą już opłacalne, ponieważ:

1. Zazwyczaj atakujący przegrywa

2. wspólne interesy ekonomiczne staną się bardziej opłacalne od podbojów na drodze militarnej.

Redefinicja bezpieczeństwa USA po zimnej wojnie - przyczyny:

1. załamanie się bipolarnego ładu międzynarodowego

2. wzrost znaczenia pozamilitarnych wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego

3. pojawienie się nowych obszarów niestabilności w świecie i sił zagrażających USA

Doktryna Trumana:

• w marcu 1947 USA przechodzi od polityki „ułagodzenia” do polityki „powstrzymywania”

• doktryna obowiązuje do 1953

• przejawy: amerykańska pomoc dla rządu Grecji, walczącego z ugrupowaniami komunistycznymi

Plan Marshalla:

• Europejski Program Odbudowy dotyczy pomocy w odbudowie państwom zniszczonym przez wojnę, co ma zapewnić stabilizację polityczą i pokój

• ZSRR i kraje Europy Wschodniej odrzucają plan Marshalla, motywując to jego korzystnością dla Niemiec i Włoch oraz powodowanie ingerencji obcych państw w gospodarkę narodową

• Plan Marshalla zatwierdzony w 1948 (realizowany do czerwca 1951); największą pomoc otrzymują: Wielka Brytania, Francja, Włochy, RFN, Holandia.

• Plan Marshalla pozwalał odbudować Europę, której produkcja przemysłowa już w 1952 przekraczała poziom przedwojenny.

System bipolarny:

• Główna zasada: wielopłaszczyznowa polaryzacja społeczności międzynarodowej wokół dominujących państw centrów: USA i ZSRR.

Istota systemu:

1. Opiera się na istnieniu dwóch militarnych centrów decyzyjnych , dysponujących potęgą militarną i gospodarczą

2. Kreatorzy systemu decydują o charakterze i stopniu jego instytucjonalizacji, zdominowanej przez element wertykalny

3. System jest łatwo sterowalny i łatwo ulega adaptacji, ale jego trwałość i upadek zależy zdecydowanie od pozycje jego kreatorów, którą wyznaczają cztery czynniki (Kennedy'ego)

4. Oba supermocarstwa starają się realizować swoje ideologie, skrajnie odmienne i postrzegają drugą stronę jako wroga, osiągają jednak kompromisy strategiczne.

Przyczyny powstania:

• Następstwo klęski koncepcji politycznych prezydenta Roosevelta, który widział możliwość współpracy z ZSRR w aspektach:

• Utrzymania pokoju powszechnego przez kondominium czterech mocarstw (Chin, USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR)

• Gwarantowanie ładu w kontynentalnej Europie

• Następstwo kryzysu średnich mocarstw

Oparciem dla powojennej dominacji supermocarstw były:

1. Potęga wojskowa

2. Siła ekonomiczna

3. Idee globalne:

1. USA chciały przewodzić demokratycznym i liberalnym światem

2. ZSRR dążył do urzeczywistnienia powszechnej, komunistycznej utopii

4. Przyjęte obowiązki strategiczne uzasadnione racjami geopolitycznymi

5. Rozwój techniki wojskowej i względna w tej kwestii równowaga nakładów i środków całkowicie odrealniająca szanse na wygranie wojny i opanowanie całego świata

6. Wzrost stopnia instytucjonalizacji i polaryzacji obu światów na płaszczyźnie politycznej, gospodarczej, militarnej (wytyczały go powstanie Paktu Północnoatlantyckiego (1949) i Układu Warszawskiego (1955) oraz realizacja planu Marshalla)

Powyższa instytucjonalizacja spowodowała powstanie systemu wschodniego i zachodniego.

Funkcje:

• Adaptacyjna

• Prewencyjna

• Integracyjna

• Innowacyjna

7. Strukturalny kryzys gospodarki komunistycznej oraz powolna utrata przez USA bezwzględnej dominacji w gospodarce światowej na rzecz narodzin, rozwoju i umacniania się innych centrów bogactwa.

Nowe pomysły kształtowania ładu międzynarodowego:

• Koncepcja Henry'ego Kissingera - pentagonalny system wielobiegunowy (USA, ZSRR, ChRL, Europa Zachodnia, Japonia)

• Koncepcja Zbigniewa Brzezińskiego - system tri lateralny (komisja trójstronna grupująca przedstawicieli świata polityki i ekonomii z USA, Europy Zachodniej i Japonii)

8. Zmiany w uzasadnianiu systemu bipolarnego.

Termin „zimna wojna” pierwszy raz użył w 1947 Bernard Baruch. Odpowiednikiem była amerykańska doktryna containment - powstrzymanie. Twórcą był G.F. Kennan, a jej narodziny wiąże się z zachwianiem sił w Europie i na Dalekim Wschodzie na rzecz ZSRR.

Powstrzymywanie polegało na uznaniu radzieckiej sfery wpływów i z drugiej strony na zablokowaniu dalszej ekspansji komunizmu.

9. Rozumowanie spetryfikowane coraz bardziej przez geopolitykę niż ideologię zmieniało zakres i zasięg zobowiązań strategicznych podejmowanych przez Kreml i Biały Dom.

Hegemoniczny system bezpieczeństwa:

Hegemoniczny system bezpieczeństwa charakteryzuje się:

• Istnieniem jednego kreatora w systemie bezpieczeństwa (w krótszej perspektywie miałby to być PAX Americana, w dłuższej PAX Nipponica)

• System zdominowany przez jedno mocarstwo spełniające rolę stabilizatora systemowego, które miałoby wpływ na inne systemy wewnętrzne, zwłaszcza w sferze gospodarki i strefy militarnej

• Hegemon narzuca sposoby rozwiązywania problemów globalnych, które nie podlegają międzynarodowym konsultacjom

• Legitymizacją takiego systemu jest przekonanie, że alternatywą dla jego istnienia jest jedynie chaos

• Jedyny kreator systemu dysponuje:

• Globalnym zasięgiem siły militarnej

• Globalnym oddziaływaniem gospodarczym

• Globalną atrakcyjnością kulturową

• Globalną siłą nacisku politycznego istniejącą dzięki istnieniu trzech powyższych warunków

• Tak ukształtowany system nie posiadałby zewnętrznego wroga, ale jednocześnie posługuje się wzorcem świata bardzo ujednoliconego, zwłaszcza w sferze kultury

• Struktura systemu jest na ogół hierarchiczna, system zakłada określony rodzaj relacji między poszczególnymi elementami systemu oraz między nimi a systemem jako całością - są to zazwyczaj relacje podporządkowania, chociaż współpraca według pewnych reguł jest warunkiem wysokiej sprawności jakości systemu

• Historycznym pierwowzorem takiego systemu jest Republika Rzymska w swoim schyłkowym okresie 100 r. p.n.e. i Imperium Romanum w ok. 100 r. n.e.

Po upadku systemu komunistycznego społeczność międzynarodowa stanęła w obliczu konieczności budowy nowego ładu międzynarodowego. Po zakończeniu „zimnej wojny” przedstawiono propozycje budowy nowego ładu, min. Nowa Pentarchia, Pax Gonsortis, Bigemonia, Pax Nipponica i właśnie system hegemoniczny. Wizja systemu unipolarnego kształtowała się stopniowo pod koniec lat 80. XX wieku. Nadal jest rozwijana, ale nie uzyskała jeszcze całościowego kształtu. Polityka USA nie mogła dłużej opierać na strategii powstrzymywania i odprężenia, które zakładały nieuchronność rywalizacji amerykańsko-radzieckiej. Celem stało się stworzenie takich warunków, w których ZSRR uzyskałoby rolę pełnoprawnego, wiarygodnego i odpowiedzialnego partnera Zachodu w stosunkach międzynarodowych.

Na kształtowanie się nowego środowiska międzynarodowego dodatkowo miały wpływ trzy procesy:

• Globalizacja (w aspekcie gospodarczym - kryzysy finansowe i ich przezwyciężanie, kulturalno-społecznym, politycznym)

• Rozwój technologiczny (rewolucja technologiczna, globalna sieć informatyczna)

• Umacnianie się pozapaństwowych aktorów sceny międzynarodowej (korporacje, organizacje porządkowe, międzynarodowe grupy przestępcze)

USA można dziś wskazać jako mocarstwo hegemoniczne zdolne w perspektywie czasu sprostać wyzwaniom związanym z istnieniem hegemonicznego systemu bezpieczeństwa. Nie stwierdza się ostatecznie czy współcześnie można mówić o ukształtowanej formie tego systemu, raczej akcentuje się, że taki stan jest przejściowym w kierunku systemu mulit polarnego.

Głównym wyznacznikiem pozycji USA na początku lat 90. była i jest do dziś przewaga:

• Militarna - największa, najlepiej wyposażona, wyszkolona i zaawansowana technologicznie armia

• Gospodarcza - największa gospodarka świata, od funkcjonowania której uzależnione są gospodarki innych krajów

• Technologiczna - najbardziej zaawansowane technologicznie państwo świata

• Kulturowa - promocja amerykańskiego modelu i stylu życia (amerykanizacja, macdonaldyzacja świata)

T. 9: KOŚCIÓŁ POWSZECHNY W XX WIEKU.

1. Kościół wobec współczesnych problemów społecznych.

2. Kościół wobec faszyzmu i komunizmu.

3. Sobór Watykański II - postanowienia i skutki.

4. Pontyfikat Jana Pawła II.

5. Współczesne problemy Kościoła powszechnego na przełomie XX/XXI wieku.

Kościół powszechne uznawał komunizm za system pełen błędów, sprzeciwiający się objawieniu i zdrowemu rozsądkowi, niszczący wszelki ład społeczny, który podważa jego fundamenty, zmieniający prawdziwe pochodzenie, naturę i istotny cel państwa, odmawiający człowiekowi prawa do godności i wolności.

Deklarował także, że jego szczególnym posłannictwem jest obrona prawdy, sprawiedliwości i wszystkich dóbr nieśmiertelnych, którymi gardził i które zwalczał komunizm. Władzę komunistyczną w dokumentach określano wprost jako sektę, ohydną naukę i szatańską zarazę.

Komunizm świadomie dążył do wyzwolenia kultury i cywilizacji ludzkiej z pęt religii i moralności. Kościół uważał więc, że jego obowiązkiem jest pokazanie ludziom jakie negatywne skutki przyniesie takie działanie. Przedstawiał komunizm jako naukę, która jest przeciwna prawu przyrodzonemu, więc gdyby ją przyjęto, zniszczyłaby wszelkie prawa, instytucje i własności a w konsekwencji całe społeczeństwa.

Najdotkliwiej Kościół odczuwał starannie i planowo przygotowany bunt przeciwko wszystkiemu, co związane jest z Bogiem, ponieważ komunizm z natury był antyreligijny i uważał religię za „opium dla mas”.

Według Kościoła powszechnego ideologia komunistyczna przedstawiała fałszywy ideał sprawiedliwości, równości i braterstwa, przez co dawała tłumom, pozyskanym złudnymi obietnicami, zapał i entuzjazm działania. Następowało to tym łatwiej, że na świecie istniał nierówny podział dóbr, przez co wielu cierpiało nędzę. Komunizm zabierał człowiekowi wolność, duchową podstawę wszelkich norm życiowych, osobowości człowieka, godność i moralne oparcie, z którego pomocą mógłby się przeciwstawić tej ideologii. Oprócz tego nie przyznawał jednostce żadnych praw, natomiast przyznawał je społeczeństwu. W ten sposób odczuwał wszelką nadrzędność i autorytet ustanowiony przez Boga.

Papieska polityka rosyjska była zawsze nastawiona z jednej strony na „nawrócenie” Rosji, czyli przezwyciężenie podziału religijnego (schizmy). Z drugiej jednak strony nie można było oddzielić polityki rosyjskiej od problemów, które papiestwo miało przez liberalne i socjalno-rewolucyjne ruchy. Pius IX już w 1846 roku, w encyklice Qui Pluribus uznał komunizm za „monstrualny błąd” - uczynił to zatem dwa lata wcześniej niż Marks i Engels napisali pierwsze słowa Manifestu Komunistycznego.

Sobór Watykański:

Sobór Watykański II rozpoczął się 11 października 1962 i trwał z przerwami do 8 grudnia 1965. Obrady Soboru rozpoczął papież Jan XXIII, a zakończył Paweł VI. Był to dwudziesty pierwszy sobór powszechny.

Celem Soboru było min. uwspółcześnienie Kościoła i dostosowanie dyscypliny kościelnej do wymogów czasu poprzez odnowienie Kościoła i powrót do źródeł. Dużą uwagę przywiązywano do omówienia spraw związanych z udziałem świeckich w Kościele oraz reformami Kościoła.

Sobór Watykański II był najważniejszym wydarzeniem w życiu Kościoła w XX wieku, ponieważ:

• Przyjęte dokumenty dogmatyczne i duszpasterskie wprowadziły wiele nowości dostosowanych do XX wieku

• Przeprowadzono zmiany liturgiczne, np. wprowadzono języki narodowe, co było uznane za awans kultury różnych narodów

• Zniesiono odprawianie liturgii w języku łacińskim co pomogło wiernym lepiej zrozumieć przebieg Eucharystii, księża celebrowali nabożeństwa twarzą do wiernych

• Podczas trwania Soboru papież Paweł VI nawiązał bliskie stosunki z patriarchą Konstantynopola Atenagorasem. 5 grudnia 1965 zostały odwołane ekskomuniki z 1054, co znacznie pomogło w otwarciu Kościoła na dialog ekumeniczny

• Zwiększyła się możliwość udziału świeckich w życiu Kościoła (laikat), wprowadzono dialog między tymi podmiotami

• Powołano Synod Biskupów jako organ doradczy papieża

• Utworzono sekretariaty ds. religii niechrześcijańskich i niewierzących

• Nowym nurtem, szczególnie praktykowanym przez Jana Pawła II była tzw. nowa ewangelizacja, odnosząca się do działań misyjnych uznanych przez Sobór

• Obrady Soboru i wszystkie postanowienia odbywały się w charakterze otwartości i tolerancji.

T. 10: DZIAŁALNOŚĆ OSI I KOALICJI ANTYHITLEROWSKIEJ (1939-1945).

1. Uwarunkowania powstania osi.

2. Powstanie osi Berlin- Rzym-Tokio.

3. Stosunki włosko- niemiecko-japońskie w czasie II wojny światowej.

4. Kształtowanie się koalicji antyhitlerowskiej.

5. Funkcjonowanie koalicji antyhitlerowskiej.

6. Działalność militarna.

7. Konferencje Wielkiej Trójki.

OŚ BERLIN- RZYM-TOKIO

Do zbliżenia, a później zawiązania sojuszu wojskowo-politycznego między Włochami i II Rzeszą przyczyniły się dwa wydarzenia:

1. Agresja włoska na Abisynię

2. Wojna domowa w Hiszpanii

Aspekty międzynarodowe wojny domowej w Hiszpanii:

Socjaliści i komuniści zgrupowani w sojuszu zwanym Frontem Ludowym, wygrali w lutym 1936 wybory parlamentarne i przejęły władzę w państwie. Przeciwko rządowi, oskarżonemu o dążenia lewicowo-komunistyczne, 18 lipca 1936 zbuntowały się oddziały pod dowództwem generała Francisco Franco Bahamonde, stacjonujące w hiszpańskim Maroku. Tak rozpoczęła się wojna domowa, która podzieliła cały naród.

W poparcie rebelii zaangażowały się Włochy i Niemcy. Np. transport oddziałów gen Franco na Płw. Iberyjski odbywał się samolotami obu rządów faszystowskich. Mussolini dostrzegł w wojnie okazję do zwiększenia swoich wpływów w basenie Morza Śródziemnego. Włochy wysyłały do Hiszpanii całe pułki i dywizje, liczące w 1937 ok. 70 tysięcy żołnierzy. Wojska włoskie odegrały wielką rolę w zdobyciu Malagi i bitwie pod Guadalajarą. III Rzesza wykorzystała wojnę jako poligon doświadczalny. W grudniu 1936 oddziały niemieckie liczyły tam ok. 20 tys. ludzi. Jednostka lotnicza III Rzeszy - Legion Condor, licząca ponad 100 samolotów i 7 tys. ludzi, zniszczyła nalotami bombowymi baskijskie miasto Guernica 26 kwietnia 1939 roku.

Niemcy i Włochy traktowały wojnę hiszpańską jako wstępną batalię między faszyzmem i komunizmem. 18 listopada 1936 oficjalnie uznały przedstawicielstwo gen Franco, rezydujące w Burgos, za legalny rząd Hiszpanii. 28 listopada 1936 Włochy podpisały z tym rządem protokół, mówiący o wspólnej walce z komunizmem i potrzebie anulowania artykułu 16 Paktu Ligi Narodów.

Inne państwa i organizacje zaangażowane w wojnę hiszpańską:

• ZSRR - oficjalnie neutralny, dostarczał rządowi republikańskiemu broń i sprzęt wojskowy

• Komintern (Międzynarodówka Komunistyczna) - prowadził akcję propagandową i organizował wyjazdy ochotników na front hiszpański

• Francja i Wielka Brytania stały się inicjatorami porozumienia o nieinterwencji w sprawy wojny hiszpańskiej

Wojska gen Franco zajęły Madryt 28 marca 1939, ale już 27 lutego Wielka Brytania i Francja oficjalnie uznały jego rząd za legalny. Rząd republikański i wielu uczestników wojny uciekło do Meksyku, gdzie uznawano go za jedyny legalny rząd Hiszpanii. Dlatego Meksyk nie utrzymywał stosunków dyplomatycznych z rządem gen Franco, aż do jego śmierci w 1975.

Oś Berlin - Rzym:

Jedność poczynań włosko-niemieckich podczas wojny hiszpańskiej miała wielkie znaczenie dla zawiązania między nimi formalnego sojuszu polityczno-wojskowego.

Mussolini był wdzięczny Hitlerowi za solidarność w sprawie etiopskiej, a Francję i Wielką Brytanię uważał za inspiratorów niekorzystnych deklaracji Ligi Narodów i przeciwników włoskich interesów w Afryce.

Czynnikiem zbliżenia było także podobne stanowisko wobec zaproszenia francusko-brytyjskiego z lipca 1936 do udziału w planowanym pakcie zachodnim, tzw. nowym Locarno - Włochy i Niemcy zastosowały taktykę sabotowania tego pomysłu.

23 październik 1936 - Berlin - minister spraw zagranicznych Włoch hrabia Galeazzo Cianco - podpisanie porozumień dotyczących:

1. Współpracy w Hiszpanii

2. Stosunku do ZSRR

3. Rozszerzenia współpracy gospodarczej

1 listopad 1936 - Mediolan - Mussolini ogłasza powstanie „Osi Rzym-Berlin”.

Pakt antykominternowski:

Sierpień 1935 - Moskwa - VII Kongres Międzynarodówki Komunistycznej potępił Niemcy i Japonię jako „podżegaczy wojennych”.

1935 - pierwsze rozmowy między przedstawicielami Niemiec i Japonii.

Sojusz z Japonią dla Hitlera:

• Mógł zagrozić imperialnym interesom Wielkiej Brytanii

• Ekspansywność Japonii na Dalekim Wschodzie (napięcia w stosunkach z ZSRR były sprzyjające dla planowanego starcia z komunizmem)

Sojusz z Niemcami dla Japonii:

• Sprzyjał w antyradzieckich i anty brytyjskich celach.

25 listopad 1936 - Berlin - pakt antykominternowski (układ przeciw Międzynarodówce Komunistycznej):

• Zawarty na 5 lat i otwarty dla innych państw

• Państwa postanowiły informować się nawzajem o działalności Kominternu, naradzać nad koniecznymi środkami obronnymi i realizować je w ścisłej współpracy

• Tajne porozumienie uzupełniające - wymierzone przeciw ZSRR - w razie konfliktu międzynarodowego Niemcy i Japonia zobowiązały się nie ułatwiać sytuacji ZSRR i nie zawierać z nim politycznych układów

Włochy nie były poinformowane o tajnym załączniku do paktu, jednak Mussolini popierał walkę z komunizmem, więc 6 listopada 1937 w Rzymie podpisano Trójstronny Protokół między przedstawicielami rządów Japonii, Niemiec i Włoch.

Po podpisaniu tego dokumentu Włochy 11 grudnia 1937 wystąpiły z Ligi Narodów.

27 wrzesień 1940 - PAKT TRZECH - Berlin - sformalizowanie sojuszu między Niemcami, Włochami i Japonią:

• Japonia respektuje przywództwo Niemiec i Włoch w ustanowieniu nowego ładu w Europie

• Niemcy i Włochy respektują przywództwo Japonii w ustanowieniu nowego ładu w Europie

• Przewidywano możliwość rozszerzenia się wojny, więc zobowiązano państwa do pomocy, jeżeli jedno z trzech mocarstw zostanie zaatakowane przez mocarstwo niebiorące udziału w wojnie w Europie lub konflikcie japońsko-chińskim (automatycznie wymierzony przeciwko USA)

Japonia akceptowała agresje niemieckie w Europie i sojusz radziecko-niemiecki. Niepowodzenia w walce z armią radziecką pod Chałchyn-goł i Pakt Ribbentrop-Mołotow spowodowały, że Japonia postanowiła uregulować stosunki z ZSRR. 13 kwietnia 1941 oba państwa podpisały pakt o neutralności.

KOALICJA ANTYHITLEROWSKA

Przystąpienie USA do wojny:

Po zawarciu Paktu Trzech i ujawnieniu się ekspansywnych planów Japonii, USA zwiększyło pomoc dla rządu Chin i ograniczyło handel z Japonią.

16 kwiecień 1941 - sekretarz stanu (Hull) przedstawił plan admirałowi Nomura:

• Zobowiązanie do poszanowania integralności terytorialnej i suwerenności obu państw

• Popieranie zasady nieingerencji w sprawy wewnętrzne innych państw

• Popieranie zasady równoprawności (równych możliwości handlu, nienaruszalności układu w rejonie Oceanu Spokojnego, wycofania wojsk japońskich z Chin)

• Japonia zażądała od USA uznania Mandżuko, niepopierania rządu Chin i przyznania nieograniczonych praw do surowców w Azji Południowo-Wschodniej.

Rozmowy zostały zerwane gdy wojska japońskie wkroczyły do południowych Indochin. Prezydent Roosevelt zdecydował się zamrozić kapitały japońskie w USA i zaprzestać eksportu do Japonii ropy naftowej i benzyny lotniczej. Japonia zaczęła zabiegać o wznowienie rozmów.

26 listopad 1941 - Hull - nowy plan porozumienia amerykańsko - japońskiego:

1. Część pierwsza

1. Deklaracja o podstawowych zasadach polityki obu państw w stosunkach wzajemnych i w basenie Oceanu Spokojnego

2. Część druga

1. Zawarcie wielostronnego paktu o nieagresji

2. Poszanowanie integralności terytorialnej Indochin

3. Uznanie Narodowego Rządu Republiki Chińskiej z tymczasową stolicą w Czungkingu

4. Rezygnacja z praw eksterytorialnych

5. Zawarcie układu handlowego (zasada największego uprzywilejowania)

6. Odmrożenie przez każdy z obu krajów funduszów drugiego

7. Uzgodnienie planu stabilizacji stosunku dolara do jena

7 grudzień 1941 - japońskie samoloty dokonały ataku na Pearl Harbor na Hawajach (terytorium amerykańskie)

8 grudzień 1941 - USA i Wielka Brytania wypowiadają wojnę Japonii

11 grudzień 1941 - Niemcy i Włochy wypowiadają wojnę USA

Zawiązanie Wielkiej Koalicji:

Do Wielkiej Koalicji (The Grand Alliance) należało w latach II wojny światowej kilkadziesiąt państw, wśród których najważniejszą rolę odgrywały: ZSRR, USA, Wielka Brytania.

Od agresji Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941, główny ciężar walki z Niemcami zaczął spoczywać na ZSRR.

12 lipiec 1941 - Moskwa - przywódcy radzieccy i ambasador brytyjski Cripps - porozumienie o wspólnych działaniach ZSRR i Wielkiej Brytanii w wojnie przeciwko Niemcom:

• Obydwa rządy zobowiązują się okazywać wzajemną pomoc i poparcie

• Zobowiązują się nie prowadzić rokowań, zawierać rozejmu, traktatu pokoju bez zgody drugiego państwa

To pierwsze, formalne porozumienie państwa zachodniego z ZSRR w czasie wojny oznaczało początek tworzenia koalicji antyhitlerowskiej.

29 wrzesień - 1 październik 1941 - Moskwa - pierwsza trójstronna konferencja ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii: ustalono, że państwa zachodnie mają dostarczać do ZSRR co miesiąc do 1 lipca 1942 400 samolotów, 500 czołgów, samochody, surowce dla przemysłu zbrojeniowego.

26 maj 1942 - Londyn - Traktat przymierza:

• Zastępował porozumienie z lipca 1941

• Współdziałania i wzajemna pomoc w czasie wojny

• Powojenna współpraca ZSRR i Wielkiej Brytanii - zapobieganie powtórnej agresji i zakłóceniu pokoju przez Niemcy

• Traktat zawarty na 20 lat, z możliwością dalszego przedłużenia

11 czerwiec 1942 - Waszyngton - układ między ZSRR i USA:

• Wzajemna pomoc w wojnie przeciwko agresji

• Podkreślał wspólne cele wynikające z Karty Atlantyckiej i Deklaracji Narodów Zjednocoznych

• Regulował sprawy współpracy obronnej

Współdziałanie amerykańsko-brytyjskie:

8 listopad 1942 - wojska brytyjskie i amerykańskie wylądowały w Afryce - zintensyfikowanie wysiłku wojennego aliantów zachodnich.

14 - 23 styczeń 1943 - konferencja w Casablance - Roosevelt i Churchill (konferencja w sprawie bezwarunkowej kapitulacji) :

• Ustalenie planu działań wojennych na najbliższy rok

• Po zakończeniu kampanii afrykańskiej wspólna inwazja na Sycylię

• Wniosek Roosevelta - wojna z państwami Osi będzie się toczyć do ich bezwarunkowej kapitulacji

• Problem francuski

• Roosevelt - przywódcą Francuskiego Komitetu Narodowego i szefem administracji we francuskich koloniach w Afryce - gen Henri H. Giraud

• Churchill - przywódcą de Gaulle

• De Gaulle w Casablance od 22 stycznia domagał się równorzędnej roli Francji

• Porozumienie: de Gaulle i Giraud współprzewodniczącymi tymczasowych władz francuskich, do czasu utworzenia rządu Francji

• 3 czerwiec 1943 - Algieria - Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego

12-25 maj 1943 - Waszyngton - Roosevelt i Churchill:

• Nasilenie bombardowań obszaru Niemiec

• Zaplanowanie inwazji przez kanał La Manche na 1 maja 1944

14-24 sirpień 1943 - konferencja w Qebecu - Roosevelt i Churchill:

• Operacja lądowania we Francji „Overlord”

• Zatwierdzenie planu działań w Azji przeciwko Japonii

• Porozumienie amerykańsko-brytyjskie o współpracy nad bombą atomową w USA

• Planowanie spotkania trójstronnego - Roosevelt, Churchill + Stalin (19 sierpień list do Stalina)

• Przygotowanie aktu kapitulacji Włoch

Sytuacja Włoch:

W wyniku inwazji, a potem ofensywy wojsk amerykańskich i brytyjskich, Wielka Rada Faszystowska odmówiła Mussoliniemu zaufania 24 lipca 1943, a król Wiktor Emmanuel III odwołał go ze stanowiska premiera i polecił aresztować. Na czele rządu włoskiego stanął marszałek Pietro Badoglio, który rozpoczął pertraktacje z gen. Eisenhowerem (Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych Sojuszników).

Mussolini, internowany przez rząd Badoglia, 12 września uwolniony został przez spadochroniarzy hitlerowskich i na północy Włoch proklamował tz23 wrześnie tzw.. Republikę Salo (twór efemeryczny pod kontrolą władz hitlerowskich).

3 wrzesień 1943 - rozejm między rządem włoskim a USA i Wielką Brytanią

29 wrzesień 1943 - Malta - akt kapitulacji Włoch

13 październik 1943 - Włochy wypowiadają wojnę Niemcom

Sytuacja Japonii:

Po klęsce Japonii w wielkiej bitwie lotniczo -morskiej w czerwcu 1942 pod Midway, sytuacja aliantów poprawiła się. Rząd japoński przyjął decyzję o ograniczeniu celów wojny do obrony przede wszystkim Wysp Kurylskich i północnej części mórz południowych, następnie zaczął ogłaszać niepodległość niektórych zajętych przez siebie krajów, jak Birma i Filipiny.

KONFERENCJA TEHERAŃSKA

1. 28 litopad - 1 grudzień 1943 - Teheran

2. USA - Roosevelt, Wielka Brytania - Churchill, ZSRR - Stalin

3. Plany dalszego prowadzenia wojny:

1. Chruchill - odłożenie operacji „Overlord”, wzmacnianie operacji na Morzu Śródziemnym, inwazja na Bałkany

2. Stalin - „Overlord” podstawą wszelkich operacji, w ten sposób obydwie grupy wojsk mogłyby się połączyć na terenie Francji

3. Roosevelt - brał stronę Stalina, podkreślając wagę lądowania we Francji

4. Przyszłość Niemiec:

1. Roosevelt - podzielenie Niemiec na 5 państw

2. Churchill - podzielenie Niemiec na dwie części

3. Stalin - sceptycznie odnosił się do dzielenia Niemiec ale nie wykluczał takiej możliwości

5. Sprawa Polski:

1. Przywódcy zachodni, zwłaszcza Churchill, podkreślali znaczenie Polski dla sojuszu aliantów

2. Rząd polski domagał się zbadania zbrodni katyńskiej więc ZSRR zerwał z nim stosunki 25 kwietnia 1943

3. Przyjęto, że siedziba państwa i narodu polskiego powinna znajdować się między linią Curzona, a rzeki Odry, z włączeniem Prus Wschodnich i prowincji opolskiej, nie wytyczono jednak dokładnych granic

6. Międzynarodowa organizacja bezpieczeństwa:

1. Roosevelt - organizacja powinna opierać się na zasadach Narodów Zjednoczonych i składać z 35-50 państw, mieć 3 organy (zgromadzenie ogólne wszystkich członków, komitet wykonawczy, komitet policyjny)

KONFERENCJA JAŁTAŃSKA

1. 4 - 11 luty 1945 - Jałta

2. USA - Roosevelt, Wielka Brytania - Churchill, ZSRR - Stalin

3. Przegląd frontów europejskich

4. Problem Niemiec:

1. „wymuszenie” bezwarunkowej kapitulacji Niemiec

2. Warunki kapitulacji miały być ujawnione dopiero gdy klęska Niemiec stanie się faktem

3. Francja powinna posiadać w Niemczech strefę okupacyjną (ze stref brytyjskiej i amerykańskiej)

4. Administracja i kontrola Niemiec za pośrednictwem Sojuszniczej Komisji Kontroli (naczelni dowódcy trzech mocarstw, siedziba w Berlinie, przedstawiciel Francji)

5. Wstępne zasady polityki wobec Niemiec (zniszczenie niemieckiego militaryzmu i narodowego socjalizmu)

5. Reparacje - odszkodowania wojenne

1. Roosevelt - USA nie potrzebują odszkodować od Niemiec

2. Stalin - konfiskata 80% urządzeń przemysłu ciężkiego Niemiec, ścisła kontrola brytyjsko- radziecko-amerykańska nad gospodarką Niemiec, przyznanie ZSRR nie mniej niż 10 mld dolarów odszkodowania

3. Churchill - przypominał o niepowodzeniu w ściąganiu reparacji od Niemiec po I wojnie światowej i apelował by nie postępować z nimi zbyt surowo, bo może to doprowadzić ludność niemiecką do nędzy

4. Efekt: trzy formy płacenia odszkodowań przez Niemcy:

1. Jednorazowa konfiskata w ciągu 2 lat od kapitulacji

2. Roczne dostawy towarów z produkcji bieżącej w ustalonym okresie

3. Wykorzystanie pracy niemieckiej

5. Powołano Międzysojuszniczą Komisję do spraw Odszkodować, której założeniem było, że ogólna suma odszkodowań miała wynosić 20 mld dolarów - 50% dla ZSRR

6. Kwestia międzynarodowej organizacji bezpieczeństwa

1. Każdy członek Rady Bezpieczeństwa 1 głos

2. Uchwały podejmowane większością 7 głosów

3. Konferencja założycielska - San Francisco - 25 kwiecień 1945

7. Sprawa polska:

1. Stalin - atakował rząd RP w Londynie, chwalił lubelsko-warszawski Rząd Tymczasowy

2. Churchill - krytyka rządu lubelskiego

3. Rząd Tymczasowy zorganizowany z przywódców Polski w kraju i zagranicą - Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej

8. Utworzenie Tymczasowego Rządu w Jugosławii

9. Deklaracja o wyzwolonej Europie

10. Porozumienie w sprawie Dalekiego Wschodu

1. Dwa lub trzy miesiące po kapitulacji Niemiec ZSRR przystąpi do wojny z Japonią

2. Utrzymany status quo w Mongolii Zewnętrznej (Mongolskiej Republice Ludowej)

3. Port Dairen umiędzynarodowiony

4. Koleje żelazne Wschodniochińska i Południowomandżurska wspólnie eksploatowane przez towarzystwo mieszane chińsko-radzieckie

5. Wysypy Kurylskie odstąpione ZSSRR

6. Do ZSRR powróci południowa część Sachalinu

KONFERENCJA POCZDAMSKA

1. 17 lipiec - 2 sierpień 1945 - Poczdam

2. USA - Harry Truman, Wielka Brytania - Churchill (od 28 lipca Clement Attle), ZSRR - Stalin

3. Problemy związane z zakończeniem wojny w Europie i ukształtowaniem powojennych stosunków międzynarodowych

4. Przygotowanie traktatów pokojowych i mechanizmów współpracy po wojnie

5. Rada Ministrów Spraw Zagranicznych - Londyn

1. 5 mocarstw: USA, Wielka Brytania, ZSRR, Francja, Chiny

2. Zadania:

1. Opracowanie traktatów pokojowych z Włochami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami, Finlandią

2. Opracowanie propozycji uregulowania niezałatwionych spraw terytorialnych w związku z zakończeniem wojny

3. Przygotowanie układu pokojowego dla Niemiec

6. Rozwiązanie Europejskiej Komisji Doradczej (EKD)

7. Decyzje polityczne dotyczące Niemiec:

1. Najwyższą władzę w Niemczech będą sprawowali głównodowodzący sił zbrojnych USA, Wielka Brytania, ZSRR, Francji każdy w swojej strefie okupacyjnej

2. Sojusznicza Komisja Kontroli - koordynacja polityki sojuszniczej w zkresie kontroli nad Niemcami

3. Cele okupacji Niemiec:

1. Demilitaryzacja - zlikwidowanie przemysłu, który mógł być użyty do produkcji wojennej, zniszczenie uzbrojenia

2. Denazyfikacja - rozwiązanie instytucji narodowosocjalistycznych i niedopuszczenie do propagandy nazizmu, ukaranie przestępców wojennych i nazistów

3. Decentralizacja - rozwój samorządu lokalnego i wybory do rad terenowych

4. Dekartelizacja - usunięcie obecnej nadmiernej koncentracji potęgi gospodarczej (pod postacią karteli, syndyków, trustów)

4. Odbudowa życia politycznego wg zasad demokracji

5. Nacisk na rozwój rolnictwa, przemysłu pokojowego (na potrzeby wewnętrzne)

6. Nadzór nad przemysłem i transakcjami międzynarodowymi

7. Konieczność utrzymania jednolitego systemu bankowego i pieniężnego

8. Odszkodowania wojenne:

1. ZSRR chciał jak największych

2. Wielka Brytania i USA obawiały się zbytniego obciążenia Niemiec

3. Wypłata odszkodowań tak, by Niemcy mogły egzystować bez pomocy z zewnątrz

4. Polskie żądania z części odszkodowań ZSRR

5. Realizacja w ciągu 2 lat

8. Sprawa Polski:

1. Od 24 lipca na konferencji obecni przedstawiciele Polski

2. Utworzenie polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej

3. Wolne i nieskrępowane, tajne, powszechne wybory

4. Byłe ziemie należące do Niemiec na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej z częścią Prus Wschodnich, Wolnym Miastem Gdańsk do Polski

5. Przesiedlenie ludności niemieckiej z Polski, Czechosłowacji, Węgier

T. 11: KOLONIALNY PODZIAŁ ŚWIATA I PROCESY DEKOLONIZACYJNE W XX WIEKU.

1. Kształtowanie się imperiów kolonialnych.

2. Skutki kolonializmu.

3. Czynniki dekolonizacji.

4. Ruchy niepodległościowe i rewolucyjne w koloniach.

5. Stany Zjednoczone i Związek Radziecki wobec kolonializmu i dekolonizacji.

6. Upadek europejskich imperiów kolonialnych - mechanizm i konsekwencje.

Kolonizacja - zasiedlanie nowych terenów przez emigrantów, często wbrew woli lub ekonomicznym i kulturowym interesom miejscowej ludności.

Przyczyny kolonizacji:

• Zwiększanie się liczby ludności

• Źródło taniej siły roboczej

• Rynek zbytu towarów

• Względy prestiżowe - uzyskanie przewagi politycznej i militarnej na świecie

• Zdobycie surowców

• Zakładanie baz wojskowych (np. Gibraltar, Malta)

Kolonizacja Afryki:

• Szybka kolonizacja od 1876 (1/10 kontynentu) do 1914 (cała oprócz Etiopii i Liberii)

• Wielka Brytania posiada Afrykę Północno-Wschodnią i Południową

• Francja posiada Afrykę Północno - Zachodnią

• Niemcy posiadają Namibię, Kamerun i Togo

• Belgia posiada Zair

• Włochy posiadają Libię i część Somalii

Kolonizacja Azji:

• Dużo trudniej niż Afryki

• Chiny, które posiadały prawie 2 razy więcej ludności niż Europa coraz bardziej uzależniały się od Wielkiej Brytanii, Francji, Rosji (później ZSRR), Niemiec, potem USA i Japonii

• Wielka Brytania posiada Indie i Birmę

• Holandia posiada Indonezję

• Francja posiada Indochiny (Wietnam, Laos, Kambodża)

Skutki kolonizacji:

• Rasizm

• Różnorodność kulturowa, językowa - próba ingerencji, często udana

• Śmierć

• Niszczenie cywilizacji

• Redystrybucja dóbr

• Bogacenie się państw

• Rywalizacja mocarstw, próba znalezienia lidera

• proces unifikacji świata i w ramach tego procesu widoczne pogłębianie się różnic między krajami kolonizatorskimi a pozostałymi

• ewangelizacja części obszarów skolonizowanych

• kwestia kolonialna wpływała na podziały polityczne metropolii oraz usankcjonowanie ustroju republikańskiego

Dekolonizacja ­- proces likwidacji kolonializmu i tworzenia się niepodległych państw na bazie dawnych terytoriów zależnych, który rozpoczął się po II wojnie światowej.

Zakres terytorialny dekolonizacji wyznaczał dokument uchwalony w 1960 na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ.

Przyczyny dekolonizacji:

• Coraz większe koszty polityczne i ekonomiczne utrzymania i kontroli kolonii

• Zmniejszające się przyzwolenie na utrzymywanie represyjnego systemu

• Dążenie narodów do samostanowienia (ruchy niepodległościowe, panafrykańskie)

• Udział żołnierzy pochodzących z Afryki w II wojnie światowej (zmiana wizerunku białego)

• Osłabienie mocarstw europejskich przez I i II wojnę światową i kryzysy wewnętrzne

Czynniki dekolonizacji:

• rywalizacja mocarstw kolonialnych

• nacisk zewnętrzny supermocarstw po 1945 r.

• brak spełnienia obietnic za pomoc w czasie wojen

• osłabienie państw kolonialnych po II wojnie

• zwycięstwo Japonii nad Rosją w 1905 r. oraz okupacja Francji podczas II wojny światowej pokazały nacjonalistom, że europejskie potęgi nie są niezwyciężone

• Wielka Brytania po II wojnie była dłużnikiem również wobec swych posiadłości kolonialnych

• odejście od polityki gospodarczej Imperium Wielkiej Brytanii na rzecz budowy sieci powiązań z Europą, USA i Japonią

• pretensje skolonizowanych ludów

• zakwestionowanie w metropoliach korzyści płynących z kolonii

• W czasie I wojny państwa europejskie osłabiały się nawzajem, popierając określone ruchy nacjonalistyczne: Niemcy wspierali Arabów przeciw Francji; Anglia i Francja popierała aspiracje na Bliskim Wschodzie przeciw Niemcom i Turcji

Do zacofania byłych krajów kolonialnych i państw wcześniej niepodległych przyczyniło się:

• Brak surowców strategicznych (energetycznych, złota, diamentów) lub w przypadku ich posiadania nieodpowiedni sposób eksploatacji i wykorzystania

• Warunki glebowo-klimatyczne

• Możliwości fizjograficzne zasiedlenia terenu

• Brak szybkiego i taniego transportu zarówno wewnątrz krajów jak i na rynki zewnętrzne

• Sposób rozmieszczenia ludności (zaludnienie)

• Słabe wykształcenie określonej struktury społecznej

• Dziedzictwo i obecny poziom rozwoju kulturowego społeczeństwa.

Etapy na drodze do niepodległości:

1) Tradycyjne elity nie chcą dopuścić do przenikania kultury zachodu

2) Konsekwencja modernizowania społeczeństw i gospodarek, co doprowadziło do ekspansji nowo utworzonych elit, nasiąkniętych zachodnimi wpływami

3) Masowa rewolucja

Najpierw dekolonizacja objęła Azję, potem i Afrykę. Większość krajów do 1965 r.

Indyjski ruch niepodległościowy:

Przykład walki trójetapowej, która korzeniami sięga 1885 r.(założenie Indyjskiego Ruchu Niepodległościowego, z późniejszymi działaczami Mahatmą Gandhi i Jawaharlalem Nehru). Wielka Brytania wprowadzała tu reformy i wspierała kształconą na Zachodzie elitę, chcąc mieć sojusznika w walce z tradycyjnymi nacjonalistami. Osłabieni po wojnie Brytyjczycy wprowadzali nowe reformy, w odpowiedzi na coraz silniejszy ruch niepodległościowy. II wojna zmusiła ich do szukania w Indiach sojuszników, ale postulaty niepodległościowe ponownie doprowadziły do uwięzienia przywódców. Tymczasem wzmocniła się Liga Muzułmańska Muhammada Ali Jinnaha, co w konsekwencji doprowadziło w 1947 r. do powstania dwóch państw: Indii i Pakistanu.

Chiński ruch niepodległościowy:

Tutaj trójetapową walkę rozpoczął Kang Yu-wei, a widocznym efekem jego walki stało się powstanie bokserów z 1900 r.

Sun Yat-sen postanowił z kolei w 1911 r. obalić dynastię mandżurską i powołać Republikę Chińską. To jego grupa wyewoluowała później w Kuomintang. Początkowo chciał budować demokrację, ale po wojnie sprzymierzył się z komunistami Mao Zedonga.

Po śmierci Suna w 1925 r. partia podzieliła się na zwolenników Mao i Chiang Kai-sheka. Między nimi wybuchła w 1946 r. wojna domowa, podczas której powstała Chińska Republika Ludowa, która wyparła Republikę Chin na Tajwan.

Indochiński ruch niepodległościowy:

Były tu nieudane powstania w Tonkinie i Annamie. Francuzi uniemożliwiali rozwój klasy średniej i reform. Podczas II wojny miejscowych Francuzów pokonali Japończycy a po kapitulacji Japonii Ho Chi Minh ogłosił utworzenie Demokratycznej Republiki Wietnamu. Alianci jednak władzę podzielili między chińskich nacjonalistów i Brytyjczyków, którzy pomogli Francuzom odzyskać władzę. W 1946 r. wybuchła wojna domowa. Od 1949 r. Viet Minh zaopatrywał Mao, a Francuzów USA. W 1954 r. skapitulowała twierdza francuska Dien Bien Phu. Amerykanie nie chcieli się już mieszać do wojny, bo dopiero co zakończyli tę w Korei. Na konferencji w Genewie Wietnam został ponownie podzielony na Północ(Viet Minh) i Południe, którym zawładnęło USA.

Indonezyjski ruch niepodległościowy:

Indochiny były kolonią holenderską, która w 1945 r. ogłosiły się republiką. Gdy Holandia się wzmocniła chciała rozbić ruch niepodległościowy, aresztując m.in. głównego działacza Achmeda Sukarno. Na skutek nacisków USA, które chciały mieć antykomunistycznego sojusznika w tym rejonie, zgodziła się jednak utworzyć Unię Holendersko - Indonezyjską. Mimo to Sukarno w 1950 r. powołał Niezawisłą Republikę Indonezji.

Ruchy Bliskowschodnie i afrykańskie:

Decyzją Ligi Narodów:

Irak, Palestyna i Transjordania były terytoriami mandatowymi Wielkiej Brytanii

Syria i Liban- Francji

Maroko i Tunezja były protektoratami Francji

Algierię Francja kontrolowała

Libię - Włochy

W Egipcie Wielka Brytania miała duże wpływy

Maroko i Jemen miały niepodległość

Konflikt arabsko - izraelski(1948-49 r.)

U podstaw konfliktu leżały sprzeczne obietnice Wielkiej Brytanii wobec Izraelczyków(Deklaracja Balfoura z 1917 r.) i Arabów. Na skutek konfliktów, wywołanych migracją Żydów na tereny Palestyny, sprawa trafiła na forum ONZ, która w 1947 r. podzieliła Palestynę na część arabską i żydowską. Już rok później wybuchła wojna między Izraelem a państwami ościennymi. Na sutek opanowania dużych obszarów przez Izrael, wielu Palestyńczyków stało się uchodźcami.

Militarna klęska Arabów stała się przyczyną obalenia wspieranego przez Brytyjczyków króla Faruka i objęciem władzy przez gen. Mohammeda Nagiba a później płk Gamala Abdela Nasera.

Kryzys sueski

Budowa Tamy Asuańskiej na Nilu stała się przyczyną konfliktu między Egiptem a Francją i Wielką Brytanią. Wmieszał się w to Izrael i zajął część Synaju. Pod presją USA akcję opanowania kanału przerwano. Ameryka nie chciała, by działania brytyjsko-francuskie popsuły opinię Zachodu na Bliskim Wschodzie. Jednocześnie zaś, potępiając agresję radziecką na Węgry, nie mogły popierać ataku na Egipt. Dzięki temu Egipt uniezależnił się od obcych wpływów.

Kryzys ten pokazał, że siłę mocarstw kolonialnych można pokonać na forum ONZ i opinii światowej, co uaktywniło ruchy afrykańskie.

Francja przyznała Maroku niepodległość w 1956 r., po masowych protestach po wygnaniu sułtana Muhammada V. Hiszpania, drugi protektor, musiał to zaakceptować.

Tunezja uzyskała niepodległość również w 1956 r. Podobnie jak w Maroku, masowe protesty po wygnaniu przywódcy Burgiby, zmusiły osłabioną Francję do ustępstwa.

Stany Zjednoczone i ZSRR wobec kolonializmu i dekolonizacji:

Sprawa dekolonizacji stała się jednym z elementów gry politycznej w czasie zimnej wojny. Zarówno USA, jak i ZSRR starały się przeciągnąć na swoją stronę nowych sojuszników. USA chciały przy tym powstrzymywać ekspansję komunizmu.

USA już w czasie II wojny potępiały działania Wielkiej Brytanii w Indiach. Same nie uważały swojej polityki wobec Ameryki Łacińskiej za przejaw kolonizacji.

Indonezja i Korea Południowa miały być odciągnięte od komunizmu. Podobnie Wietnam.

Konsekwencją `pomocy' USA koloniom było wzbogacenie przywódców tych krajów i zubożenie ludności najuboższej.

Amerykanie zastąpili przy tym Europejczyków w ich peryferyjnych strefach dominacji(Arabia Saudyjska, Iran, Karaiby).

Wprowadzenie układu związkowego w ZSRR i wolnych wyborów w 1989 r. uaktywniło ruchu nacjonalistyczne. Aby utrzymać spójność Gorbaczow musiał dokonywać wobec nich ustępstw. Jelcyn, ogłaszając suwerenność Rosji w ramach ZSRR a później wychodząc ze Związku, zwrócił wolność pozostałym republikom. Związek Radziecki, głównie poprzez Komintern wspierał dążenia niepodległościowe i ruchy panafrykańskie na terenach kolonii.

Mechanizm upadku imperiów kolonialnych:

Przyczynami upadku imperiów były:

- pretensje skolonizowanych ludów

- zakwestionowanie w metropoliach korzyści płynących z kolonii

- naciski z zewnątrz(od konkurencji a potem od nowych mocarstw)

Rywalizacja ekspansjonistyczna Anglii i Francji pobudzała wzrost ich potęgi. Ich zjednoczenie się na tym polu przyniosło klęskę.

Konsekwencje dekolonizacji:

Neokolonializm zrodził się po upadku metropolii w dwóch formach:

1). Jako utrwalenie więzi między Europą i jej koloniami, gdzie przemysł europejski rozwijał się kosztem kolonii(np. dostarczając armiom zbrojeń).

2). Jako tajne porozumienia między nowymi przywódcami kolonii a środowiskami politycznymi i finansowymi metropolii.

W praktyce oznaczało to, że byłe kolonie stały się formalnie niepodległe, ale wciąż były kierowane z zewnątrz przez byłe metropolie.

Konsekwencją upadku metropolii było powstanie szeregu nowych państw, które zachować miały swoje stare granice, co zaowocowało, zwłaszcza w Afryce(Nigeria, Czad, Kamerun), wieloma nowymi konfliktami.

W nowo powstałych państwach szerzyły się wojny domowe o władzę.

Metropolie pozwoliły na napływ imigrantów z kolonii w charakterze taniej siły roboczej. Wytworzyło to swoisty rodzaj kolonializmu w samej metropolii, gdzie rdzenna ludność zarezerwowała dla siebie miejsca kadry kierowniczej, np. we Francji(Marokańczycy, Algierczycy, Murzyni), Wielkiej Brytanii(Pakistańczycy, Hindusi), Rosji(Koreańczycy).

T. 11: JESIEŃ NARODÓW W EUROPIE (1989 - 1991).

1. Uwarunkowania rozpadu bloku wschodniego (zewnętrzne i wewnętrzne).

2. Mechanizm Jesieni Narodów w Europie.

3. Typy dekomunizacji.

4. Aksamitna rewolucja w Czechosłowacji.

5. Rozmowy trójkątnego stołu na Węgrzech.

6. Upadek NRD.

7. Rewolucja rumuńska.

8. Upadek komunizmu w Bułgarii.

Przyczyny rozpadu bloku wschodniego:

WEWNĘTRZNE	ZEWNĘTRZNE
Pierestrojka Gorbaczowa: Przebudowa - proces liberalizacji systemu komunistycznego, przebudowa życia gospodarczego i politycznego ZSRR Głasnost - jawność - ujawnienie faktów historycznych oraz dotyczących sytuacji gospodarczej i politycznej w ZSRR Ustrojenie - przyspieszenie- zmiany kadrowe, denomenklaturyzacja partii, zmiany personalne w partii, min. zwolniono Andrieja Gromykę znanego z nieustępliwości wobec Zachodu Kampania antyalkoholowa przyniosła zwiększenie chaosu na rynku towarów konsumpcyjnych Walka z biurokracją (grupa urzędnicza najbardziej konserwatywna i opierająca się zmianom)	Podpisanie przez władze radzieckie Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie(1975 r.)(na jej podstawie opozycja w krajach satelickich powołała organizacje KOR i ROPCiO w Polsce oraz Karta 77 w Czechosłowacji);
Zła eksploatacja rolnicza ziem, złe wykorzystanie potencjału przemysłowego - na skutek kontrolowania wszystkich dziedzin życia nikt nie mógł stwierdzić jaki jest rzeczywisty stan gospodarki	Polityka Ronalda Reagana (ofensywa ideologiczna - antykomunistyczna i zwiększony wyścig zbrojeń(program wojen gwiezdnych, na które gospodarka radziecka nie mogła sobie pozwolić)
Zanik blokady informacyjnej wzmagał otwartość społeczeństwa na świat zewnętrzny	Wybór Karola Wojtyły na papieża(1978 r.);
Tworzenie się społeczeństwa obywatelskiego	Bojkot Mistrzostw Olimpijskich w Moskwie(1980 r.) jako odpowiedź na agresję ZSRR na Afganistan;
Konflikty na tle kulturowym (przemieszanie różnych narodowości)	Otwarcie gospodarek państw RWPG na współpracę z zagranicą w latach 70-tych;
Nieudany zamach stanu z sierpnia 1991 udowodnił, że powrót do epoki stalinizmu jest niemożliwy	Rosnące koszty utrzymania imperium zewnętrznego(wynikające z rozszerzenia strefy wpływów na m.in. Wietnam, Laos, Kambodżę;
Kryzys gospodarczy krajów satelickich	Kryzys społeczny(gorsze warunki życia, demoralizacja kadry kierowniczej i robotniczej, rosnąca przestępczość i alkoholizm);
Usamodzielnienie się władz komunistycznych w krajach satelickich , ochładzanie stosunków	Kryzys ideologii komunistycznej, związany m.in. z przenikaniem wartości Zachodu;
Problematyka ekologiczna - dewastacja środowiska naturalnego, wynikająca z doktryny opanowania przyrody wpływała na gospodarkę i nastroje społeczne	Katastrofa w Czarnobylu ujawniła, że obiekty radzieckie są przestarzałe a zasady bezpieczeństwa nie są w nich przestrzegane. Przyspieszeniu po niej uległy procesy jawności a wizerunek systemu na Zachodzie i wewnątrz imperium został nadszarpnięty. Podobny efekt osiągnął przelot niemieckiego pilota na Plac Czerwony bez przeszkód;
Porozumienia sierpniowe i powstanie NSZZ „Solidarność” w Polsce, opozycja w innych krajach

Aksamitna rewolucja w Czechosłowacji:

Aksamitna rewolucja to określenie wydarzeń roku 1989 w Czechosłowacji, które doprowadizłi do obalenia systemu komunistycznego oraz elit sprawujących władzę, a także transformacji ustrojowej, która niedługo później nastąpiła, pozwalając Czechosłowacji wstąpić na drogę demokracji parlamentarnej.

Głównym powodem wybuchu aksamitnej rewolucji były podobne wydarzenia w innych państwach Europy Środkowo-Wschodniej.

Za początek wydarzeń należy uznać 17 listopada 1989. Studenckiej organizacji udało się na ta ten dzień uzyskać pozwolenie na przeprowadzenie pokojowej demonstracji w 50. rocznicę męczeńskiej śmierci Jana Opletala, czeskiego studenta, który został śmiertelnie postrzelony podczas powstania antynazistowskiego w Pradze w 1939. Demonstranci chcieli przenieść się na plan Wacława, jednak drogę zablokowała policja i brutalnie spacyfikowała demonstrację.

W nocy 18 listopada rozpoczął się strajk studentów, do których następnego dnia przyłączyli się aktorzy. Na 27 listopada zaplanowano 2godzinny strajk generalny.

19 listopada 1989 Vaclav Havel zwołał spotkanie wszystkich grup opozycyjnych z Kartą 77 na czele. Postanowiono powołać do życia Forum Obywatelskie, które było ruchem społecznym na wzór polskiej Solidarności. Forum Obywatelskie zażądało rezygnacji czołowych osobistości w gronie komunistów, w tym prezydenta Gustava Husáka, którego obarczano winą za dewastację życia kraju po roku 1968. Forum postanowiło także poprzeć propozycję strajku generalnego, obejmując przy okazji kierownictwo nad rewolucją w Czechach. Na Słowacji powstała odrębna organizacja - Społeczeństwo Przeciw Przemocy, która była podobna w dążeniach wobec władzy do Forum Obywatelskiego.

20 listopada odbyła się ogromna pokojowa demonstracja na placu Wacława. Do tłumu przemawiał Havel. W tym samym czasie doszło do pierwszych rozmów premiera Adamca z Forum. Opozycja zażądała usunięcia odpowiedzialnych za państwowy kryzys osób z rządu i władzy w partii komunistycznej, zwiększenia swobód obywatelskich, a także legalizacji związku. Z upływem kolejnych dni żądania zaczęły być coraz większe, łącznie z dopuszczeniem do władzy opozycji.

27 listopada miał miejsce strajk generalny. Tłum zażądał wolnych wyborów. Premier nie zdecydował się jednak na większe zmiany. Forum było rozczarowane i kolejny strajk generalny zapowiedziało na 11 grudnia. Zaczęła się jednak zmieniać sytuacja międzynarodowa, a Michaił Gorbaczow, lider radzieckiej partii komunistycznej dał ciche przyzwolenie na zmiany w Czechosłowacji.

7 grudnia do dymisji podał się Adamec, zastąpił go Marian Calfe, który poszedł na ustępstwa - do rządu weszło wielu członków opozycji. 10 grudnia Husak zatwierdził nowy skład rządu i ustąpił ze stanowiska. Odwołano strajk. 29 grudnia Havel został zaprzysiężony na prezydenta Czechosłowacji. Wybory do Parlamentu przewidziano na czerwiec 1990.

Aksamitna rewolucja stała się początkiem demokratycznych przemian społecznych, które rozpoczęły drogę państw Europy Środkowo-Wschodniej do pełniej integracji z Europą Zachodnią. Doprowadzono do delegalizacji Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Transformacja polityczna w Czechosłowacji przyspieszyła również przemiany w Rumunii i Bułgarii.

Rozmowy trójkątnego stołu na Węgrzech:

23 października 1956 na Węgrzech rozpoczęła się rewolucja. W ciągu kilku dni przywrócono demokrację, rząd wystąpił z Układu Warszawskiego. Nadzieje stłumiła interwencja Armii Sowieckiej rozpoczęta 4 listopada. Przełamano opór powstańców. W walkach zginęło ok. 3 tysięcy Węgrów, tysiące było rannych, ponad 200tys opuściło kraj. Sowieci zainstalowali nowy rząd po przewodnictwem Janosa Kadara, który rozpoczął masowe represje, ale z czasem złagodził politykę - nazywano go „gulaszowym socjalizmem”. Z czasem pod wpływem czechosłowackiej Karty 77. I proklamowania przez Gorbaczowa polityki pierestrojki opozycja wznowiła działalność. W październiku 1987 powstało Węgierskie Forum Demokratyczne, w marcu 1988 Związek Młodych Demokratów (Fidesz), a w listopadzie 1988 Związek Wolnych Demokratów. Jesienią 1988 rozpoczął się proces odbudowy historycznych partii opozycyjnych.

15 marca 1988 w Budapeszcie doszło do pierwszej od lat masowej demonstracji opozycyjnej. W kolejnych miesiącach organizowano ją wielokrotnie - władze niekiedy używały siły, innym razem tolerowały zgromadzenie. W maju 1988 ze stanowiska ustąpił Kadar. W listopadzie 1988 premierem został Mikols Nemeth. Nowe kierownictwo zdecydowało się rozpocząć zmiany systemu politycznego.

22 marca 1989 powołano Okrągły Stół Opozycji w celu wypracowania wspólnego stanowiska w najważniejszych kwestiach i prowadzenia jednolitej polityki wobec władz. 13 czerwca 1989 rozpoczęto rozmowy „trójkątnego stołu”, w których obok władz i opozycji reprezentowane były również organizacje społeczne i związki zawodowe. Negocjacje zakończono 18 września. Najważniejszym elementem podpisanego porozumienia była zapowiedź wolnych wyborów parlamentarnych. Wiele kwestii nie zostało rozstrzygniętych (min. dotyczących wyboru prezydenta czy losów majątku partii komunistycznej), Fidesz i Związek Wolnych Demokratów nie podpisały ugody. Problemy te rozstrzygnięto 26 listopada w referendum.

7 października WSPR została rozwiązana, powołano natomiast Węgierską Partię Socjalistyczną. 18 października parlament zmienił konstytucję ustanawiając system wielopartyjny. Nazwę państwa zmieniono z Węgierskiej Republiki Ludowej na Republikę Węgierską. 25 marca 1990 na Węgrzech odbyły się pierwsze w Europie Środkowo-Wschodniej wolne wybory parlamentarne. Zwyciężyło w nich Węgierskie Forum Demokratyczne, nowym premierem został József Antall, prezydentem Arpad Goncz.

Upadek NRD:

Niemiecka Republika Demokratyczna od czasu budowy muru berlińskiego w 1961 należała do grona najstabilniejszych dyktatur wschodnioeuropejskich, przede wszystkim dzięki wszechwładnej policji politycznej -Stasi. Od 1971 na czele państwa stał lider Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności Erich Honecker. Dochodziło do protestów, ale były odosobnione. Uporczywie podejmowano ucieczki z kraju.

W latach 80. Stopniowo zaczął się kształtować niezależny ruch pokojowy i ekologiczny, znajdujący oparcie w strukturach kościoła ewangelickiego. Pojawiały się niezależne pisma poza cenzurą. W związku z polityką Michaiła Gorbaczowa władze NRD zakazały rozpowszechniania niektórych sowieckich czasopism.

Pierwsza od lat manifestacja opozycji miała miejsce 17 stycznia 1988 w Berlinie. Większość opozycjonistów aresztowano. W styczniu i marcu 1989 dochodziło do kolejnych manifestacji w Lipsku.

7 maja 1989 odbyły się wybory komunalne, które na wezwanie opozycji zamierzano zbojkotować. Wybory sfałszowano. Pod wpływem częściowo wolnych wyborów w Polsce i przemian na Węgrzech społeczeństwo NRD masowo emigrowało przez te państwa na Zachód. Zjawisko było tak duże, że władzom nie udawało się go ukryć. Opozycja ożywiła aktywność, powstawały nowe grypy, np. Demokratyczny Przełom, Demokracja Teraz. Najważniejszą z grup opozycyjnych stało się Nowe Forum, które opublikowało deklarację „Przełom `89”, pod którym podpisały się tysiące obywateli. Coraz więcej osób brało udział w manifestacjach, które odbywały się prawie codziennie, a siły policyjne nie były w stanie im zapobiec. Kulminacją była demonstracja 16 października w Lipsku, która rozpoczęła „pokojową rewolucję”. 17 października Biuro Polityczne KC SED odwołało Honeckera i jego najbliższych współpracowników. Nowym sekretarzem i przewodniczącym Rady Państwa został Egon Krenz. Były to tylko zmiany personalne, więc manifestacje kontynuowano.

8 listopada zalegalizowano Nowe Forum, a Biuro Polityczne KC SED podało się do dymisji. 9 listopada przyjęto projekt rozporządzenia wprowadzającego swobodę emigracji do RFN. Berlińczycy spontaniczne przystąpili do niszczenia muru berlińskiego. W przeciągu kilku dni granicę przekroczyło ponad 4 mln mieszkańców NRD. 22 listopada zapowiedziano rozpoczęcie obrad „okrągłego stołu”. Przywódcy NRD odrzucali proponowane przez kanclerza RFN Helmuta Kohla podjęcie rozmów o zjednoczeniu obu państw, ale postulat zaczął się coraz częściej pojawiać wśród żądań społeczeństwa.

7 grudnia 1989 rozpoczęły się rozmowy „okrągłego stołu”, w których uczestniczyli przedstawiciele opozycji i obozu rządowego oraz obserwatorzy z ramienia Kościoła ewangelickiego. Stopniowo dochodzono do porozumień dotyczących min. przebudowy systemu społeczno-politycznego NRD, wprowadzenia mechanizmów demokratycznych, pluralizmu mediów itp. Podjęto decyzję o przeprowadzeniu wolnych wyborów do parlamentu, które odbyły się 18 marca 1990. Zwycięstwo odniosła CDU, wspierana przez kanclerza RFN Kohla. Wynik wyborów oznaczał początek końca NRD. Rozpoczęto negocjacje na temat warunków zjednoczenia Niemiec, które miały wymiar zarówno wewnątrzniemiecki jak i międzynarodowy. Ostatecznie zjednoczenie Niemiec nastąpiło 3 października 1990.

Rewolucja rumuńska:

Pod koniec lat 80. Przebudowy gospodarki prowadziły do jej całkowitego załamania. Niszczono dzielnice Bukaresztu, by stawiać monumentalne gmachy publiczne (części do dziś nie ukończono), niszczono wsie w ramach programu „systematyzacji”, ludność przesiedlano do bloków. Działała wszechwładna tajan policja Securitate.

Rządzący wówczas Ceausescu doszedł do władzy gdy Rumunia uchodziła za najbardziej liberalny kraj bloku sowieckiego. Odstąpiono od represji, tysiące osób opuściły więzienia, poprawił się poziom życia, następowała liberalizacja nauki i kultury, Ceausescu rozluźnił więzy z Moskwą, ale nie zdecydował się na zerwanie z blokiem wschodnim. Stopniowo jednak narastało w nim przekonanie, że najlepszą drogą jest rozbudowa własnego modelu dyktatury opratego o ideologię komunistyczną i elementy nacjonalizmu.

Jedyną realną grupę opozycyjną mogli stanowić działacze partyjni, usunięcie przez Ceausescu. W połowie sierpnia 1989 kierownictwo RPK wystosowało list do partii innych państw komunistycznych, w którym apelowano o niedopuszczenie do powołania w Polsce rządu, na czele którego stanąłby działacz „Solidarności”.

Pierwsza nieudana manifestacja miała miejsce 14 grudnia 1989 w Jassach. 17 grudnia przeciwko demonstrantom użyto broni. Sytuacji nie opanowano, walki trwały nadal, a 19 grudnia rozpoczął się strajk miejscowych fabryk. 20 grudnia powstał Rumuński Front Demokratyczny.

12 grudnia 1989 Ceausescu wygłosił triumfalne przemówienie, ale powitały go okrzyki „precz z Ceausescu”. Rozpoczęły się walki. Dyktator uciekł helikopterem z oblężonego przez demonstrantów gmachu Komitetu Centralnego. Władzę przejął Front Ocalenia Narodowego. Z udziału w walkach wycofano wojsko, jednak trwały one nadal. W wielu miastach pojawili się uzbrojeni obrońcy reżimu, określani mianem „terrorystów”, którzy zabijali dziesiątki osób. Uciekający Ceausescu z żoną 22 grudnia został aresztowany i skazany na karę śmierci przez trybunał wojskowy. Karę wykonano 25 grudnia 1989. Rewolucja zwyciężyła, choć do dziś istnieje wiele wątpliwości dotyczących roli Związku Sowieckiego, szczegółów przewrotu w elitach władzy i tego kto stał za „terrorystami”, których działalność pociągnęła za sobą najwięcej ofiar. W maju 1990 Ion Iliescu został wybrany na prezydenta.

Upadek komunizmu w Bułgarii:

Od 1954 władzę sprawował bułgarski dyktator Todor Żiwkow. W Bułgarii przez długie lata nie rozwinęła się działalność opozycyjna. W latach 70. Reżim Żiwkowa poradził sobie z próbami powołania ruchu opozycyjnego wzorowanego na czechosłowackiej Karcie 77. Pierwsze nieliczne organizacje opozycyjne zaczęły pojawiać się w 1988, było to min. Niezależne Stowarzyszenie Ochrony Praw Człowieka, Niezależny Komitet Ochrony Ekologicznej Ruse, Klub Poparcia Jawności i Przebudowy, Niezależna Federacja Pracy „Podkrepa”, „Ekoglasnost”, Komitet Obrony Praw Religijnych. Komitet 273. Na przełomie października i listopada 1989 w Sofii odbyła się międzynarodowa konferencja Ekoforum, która pozwoliła działaczom opozycji zaktywizować sowją działalność i zwrócić się o wsparcie do Zachodu.

10 listopada Żiwkowa usunięto z przywództwa partii, na jej czele stanął premier Petyr Mładenow, który objął też urząd prezydenta. 18 listopada w Sofii doszło do pierwszej z serii demonstracji, w których trakcie żądano zaprowadzenia demokracji i rozpisania wolnych wyborów. 7 grudnia rozproszone ugrupowania opozycyjne połączyły się w Związek Sił Demokratycznych. Pod ich naciskiem władze decydowały się na kolejne następstwa, min. ogłoszono amnestię i zniesiono przepisy dyskryminujące mniejszość turecką.

3 stycznia 1990 rozpoczęły się rozmowy przedstawicieli BPK z opozycjonistami skupionymi w ZSD. Zniesiono zapis w konstytucji gwarantujący przewodnią rolę partii komunistycznej i aresztowano Żiwkowa. W kwietniu 1990 BPK zmieniła nazwę na Bułgarską Partię Socjaldemokratyczną. W maju zakończyły się rozmowy „okrągłego stołu”. W czerwcu 1990 odbyły się wolne wybory, w których zwyciężyła partia socjaldemokratyczna, 1 sierpnia na prezydenta wybrano Żeliu Zelewa, lidera opozycji.

---