Egejska sztuka
Termin określający zespół zjawisk artystycznych zachodzących od ok. 2600 do 1150 p.n.e. w basenie Morza Egejskiego w kręgu egejskiej kultury. Obejmuje kulturę kreteńską (minojską), cykladzką i helladzką. Liczne związki ze sztuką Bliskiego Wschodu.
Egejska kultura, Egea, ogólna nazwa zespołu kultur rozwijających się w III i II tysiącleciu p.n.e. (epoka neolitu i brązu) w basenie Morza Egejskiego. Prace archeologiczne zapoczątkowane przez H. Schliemanna (1871) i A. Evansa (1899), kontynuowane w XX w. przez archeologów francuskich, angielskich, włoskich, greckich i innych, doprowadziły do wyodrębnienia kultury egejskiej. W jej skład wchodzą kultury: kreteńska (zwana też minojską od imienia mitycznego króla Krety, Minosa), helladzka (od Hellady), której okres późniejszy zwany jest kulturą mykeńską (od Myken), cykladzka (od archipelagu Cyklady). Niektórzy historycy dołączają też kulturę zachodnioazjatycką (wybrzeża Azji Mniejszej z ośrodkiem w Troi). Mimo wielu nowych odkryć zasadniczo zachowano podział A. Evansa dla wykopalisk na Krecie: okres wczesnoegejski, okres średnioegejski, okres późnoegejski. Tereny kultury egejskiej zasiedlone były przez ludność o nie ustalonej przynależności etnicznej, której potomków Grecy nazywali Pelazgami, Karami i Lelegami. Były to prawdopodobnie nieindoeuropejskie plemiona pochodzące z Azji Mniejszej i Bliskiego Wschodu, które przyniosły ze sobą umiejętność wyrobu narzędzi z miedzi, a później z brązu, rozwinęły rzemiosło artystyczne, żeglugę i handel morski. Ok. III tysiąclecia p.n.e. pojawiły się pierwsze ludy indoeuropejskie. Prawdopodobnie na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. wyodrębniły się warstwy społeczne (właściciele ziemi, kupcy, rzemieślnicy, rolnicy).
Kreta
Na Krecie powstało pierwsze w Europie państwo ze stolicą w Knossos, rządzone przez władcę będącego również najwyższym kapłanem. Kultura Krety oddziałała na Helladę i Cyklady, które rozwinęły już własną kulturę. Za pośrednictwem Krety ukształtowały się wyobrażenia religijne Egei (kult Bogini-Matki - bóstwa płodności i urodzaju, kult byka - symbolu płodności i siły, kult drzew, kamieni, symbol podwójnej siekiery labrys, rogi sakralne, gaje i groty jako miejsca kultu). Ok. 1500 p.n.e. kultura Krety upadła w wyniku wybuchu wulkanu na wyspie Santoryn (Thira) oraz najazdu Achajów. Najeźdźcy przyswoili sobie wcześniej niektóre elementy kultury egejskiej (Mykeny) i rozwijali je indywidualnie do czasu tzw. najazdu Dorów (ok. 1100 p.n.e.).
Budownictwo kręgu kultury egejskiej sięga początkowego okresu neolitu. W IV tysiącleciu p.n.e. wykształcił się typ megaronu. W późnym neolicie budowano wieloizbowe domy ze stałymi paleniskami. Rozwój architektury nastąpił w okresie wczesno- i średnioegejskim (3000-1600 p.n.e.).
Rozkwit budownictwa na Krecie przypadł na lata 2000-1400 p.n.e., powstały pałace w Knossos, Malia, Fajstos, Kato Zakro. Budowle te były wielokondygnacyjne, miały studnie świetlne i powietrzne, urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne, kolumny podtrzymujące stropy, schody. W bogatych miastach budowano wieloizbowe domy mieszkalne (Gurnia).
Grecja i Cyklady
W Grecji lądowej budowano duże domy, zwane pałacami (Lerna). W Grecji architektura rozwinęła się w latach 1400-1200 p.n.e. (Pylos, Mykeny, Tyryns). Cechowała się niespotykanym dotychczas monumentalizmem (zwłaszcza budowle obronne). W sztuce sepulkralnej występowały groby szybowe i kopułowe (Mykeny, tzw. grób Agamemnona).
Na Cykladach od okresu wczesnoegejskiego powstawały osady nadmorskie (Keos). Unikatowymi zespołami są budowle na wyspie Santoryn, ich ściany - podobnie jak na Krecie i w Grecji - ozdabiano malowidłami. Zachowane zabytki pochodzą z 1700-1400 p.n.e. (sceny ogrodowe, pejzaże, sceny kultowe).
Kultura egejska po 1400 p.n.e.
W Grecji malarstwo rozwinęło się po 1400 p.n.e., odznacza się większą dążnością do ornamentacji i stylizacji oraz inną tematyką (sceny polowań i wojen). Ogromną liczbę malowideł odkryto na wyspach Santoryn i Melos. Na Krecie i lądzie greckim wyrabiano drobne figurki z brązu i gliny (bogini z wężami, figurki orantów).
Na Cykladach tzw. idole miały do 1,5 m wysokości (cykladzka sztuka). Na lądzie dużą skalę osiągały reliefy kamienne (Lwia Brama w Mykenach, mykeńskie stele nagrobne). Wysokim poziomem odznaczała się ceramika egejska. Do najpiękniejszych wyrobów należą tzw. wazy Kamares. Między 1700 i 1450 p.n.e. rozwijał się styl naturalistyczny, w którym dominowała tematyka morska (ośmiornice, muszle, rozgwiazdy, korale). Egejskie wyroby złotnicze znane były już od III tysiąclecia p.n.e. (sygnety, topory kultowe, kubki z Wafio, złote maski mykeńskie, diademy, srebrny ryton).
Kultura egejska stała się kolebką kultury greckiej, a tym samym cywilizacji europejskiej.
Mykeńska kultura, nazwa końcowego okresu kultury helladzkiej (ok. 1600-1100 p.n.e.), będącej częścią kultury egejskiej. Głównymi ośrodkami mykeńskiej kultury były miasta na terenie Grecji: Mykeny (stąd nazwa kultury), Tiryns, Pylos i Orchomenos.
Knossos, w starożytności miasto na Krecie (w pobliżu Iraklionu), osadnictwo od neolitu (VI tysiąclecie p.n.e.). Siedziba (od ok. 3000 p.n.e.) władców Krety (tzw. kultura minojska). Zniszczone ok. 1700, 1600 p.n.e. Ok. 1450 p.n.e. zdobyte przez Achajów po katastrofie wulkanicznej na Therze. Na początku XIV w. p.n.e. pałac ostatecznie zniszczono. Wyspa w 1100 p.n.e. została zdobyta przez Dorów i Knossos odbudowano (jedno z głównych miast na Krecie).Z Knossos wiązało się wiele mitów greckich (Tezeusz, Minos, Ariadna, Minotaur, Dedal). Ruiny pałacu w Knossos odkryte w 1878 przez Minosa Kalokerinosa, kupca z Iraklionu, odkopał Artur Evans (od 1899). Pałac z epoki późnominojskiej, zniszczony przez trzęsienie ziemi i pożar - ogromna, wielokondygnacyjna budowla (labirynt) o nieregularnym planie. 3 wejścia z propylejamiW pałacu były urządzenia wodno-kanalizacyjne (łazienki i toalety). Odkryto pomieszczenia reprezentacyjne, kultowe, pomocnicze i magazynowe. Ściany pokrywały malowidła. W pałacu odkryto liczne tabliczki pokryte pismem (pismo linearne A i liczniejsze - pismo linearne B, najstarsze zabytki dawnego języka greckiego, zapisane pismem hieroglificznym). Znaleziono też wiele cennych zabytków (rzeźby, fajansowe figurki kapłanek, wytworna ceramika, gliptyka). A. Evans dokonał częściowej rekonstrukcji pałacu i wielu malowideł. W pobliżu pałacu znajdują się odkryte niedawno ruiny zajazdu i wille podmiejskie oraz nekropola.
Megaron, jeden z typów prostokątnego domu (pomieszczenie główne, przedsionek z portykiem). W głównej sali było palenisko, w pobliżu którego cztery kolumny podtrzymywały dach. Megarony występowały już od poł. V tysiąclecia p.n.e. Monumentalna forma megaronu pojawiła się w pałacach (1400-1100 p.n.e.) Myken, Tirynsu, Pylos. W megaronach mykeńskich (mykeńska kultura) prócz paleniska znajdowano tron, a ściany były dekorowane malowidłami. Od megaronu wywodzi się typ greckiej świątyni z antami.
Tyryns, Tiryns, starożytny gród w Argolidzie (Peloponez), zasiedlony już w III tysiącleciu p.n.e. Podbity przez Achajów w II tysiącleciu p.n.e. XIV-XIII w. p.n.e. jeden z głównych ośrodków kultury mykeńskiej (kultura egejska). Ok. 1100 p.n.e. zdobyty przez Dorów. Ludność achajska utrzymała się w mieście do ok. 470 p.n.e., do czasu zdobycia i zniszczenia Tyryns przez Argos. Wykopaliska prowadzone przez H. Schliemanna, W. Dörpfelda (od 1905) odkryły na skalnym wzgórzu ruiny późnoegejskiego akropolu (XIV-XIII w. p.n.e.), w obrębie którego znajdują się ślady osadnictwa od neolitu. Najlepiej zachowały się cyklopowe mury obronne cytadeli (ok. 20 tys. m2 powierzchni) z bastionami i komorami połączonymi galerią, krytą pozornym sklepieniem. Wejście główne, usytuowane na wschodzie, prowadziło drogą przez dwie warowne bramy i ozdobne propyleje na obszerny dziedziniec. Łączył się on kolejnymi propylejami z dziedzińcem pałacu, otoczonym z 3 stron portykiem kolumnowym. Wewnątrz znajdował się ołtarz i obszerny megaron (bogato dekorowane wnętrze: malowana posadzka, malowidła ścienne). W sąsiedztwie pałacu odkryto pomieszczenia gospodarcze (wielka cysterna na wodę) i mieszkalne.
Mykeny, Mikine, Mikinai, starożytne miasto greckie w północno-wschodniej części Półwyspu Peloponeskiego. Według mitologii greckiej założycielem Myken był Perseusz. Ślady pierwotnego osadnictwa pochodzą z III tysiąclecia p.n.e. Znaczący rozwój miasta nastąpił w latach 1580-1100 p.n.e., gdy stało się ono głównym ośrodkiem tzw. kultury mykeńskiej, którą stworzyli osiadli na Peloponezie Achajowie. Najsłynniejszym wodzem Achajów był znany z Iliady Homera Agamemnon. Ok. 1200-1100 Mykeny zostały zniszczone przez Dorów. W okresie klasycznym (V-IV w. p.n.e.) pozostawały w zależności od Argos. W okresie rzymskim (początek I w. p.n.e.) z dawnej stolicy Achajów pozostały już tylko ruiny.
Zabytki: ślady grodu warownego z XIV-XIII w. p.n.e. Zewnętrzne fortyfikacje stanowi mur obronny o łącznej długości ok. 900 m i grubości dochodzącej do 8-10 m. Od głównej bramy, zwanej Bramą Lwów, prowadzi droga do pałacu królewskiego położonego w najwyższej części akropolu. Na zewnątrz obwarowań znajdują się monumentalne grobowce szybowe oraz 9 grobowców kopułowych, będących zapewne grobowcami władców Mykenów i ich najbliższych rodzin. Najsłynniejsze z nich to tzw. grób Agamemnona i grób Klitajmestry (XIII w. p.n.e.), ponadto resztki teatru i gimnazjonu z okresu hellenistycznego (330-30 p.n.e.). Prace wykopaliskowe na terenie Mykenów rozpoczął w 1874 H. Schliemann, słynny odkrywca Troi. Kontynuowane w XX w. doprowadziły m.in. do odkrycia archiwum ok. 80 tabliczek z tekstami zapisanymi tzw. pismem linearnym B.
1
3
DTP: Michał Pyka