" Żydzi długo mieszkali z Polakami nad Wisłą. Przedstaw problem odwołując się do dowolnych utworów literackich."
W literaturze polskiej postać Żyda przejawia się bardzo często. W większości utworów powstałych we wczesnych epokach literackich, osoba Żyda jest jedynie bohaterem epizodycznym - uzupełnieniem dzieła, a nie główny bohaterem, Natomiast w okresie międzywojennym i powojennym motyw Żyda staje się postacią pierwszoplanową, jako jednostka lub społeczność żydowska. Dzieje się tak dlatego, iż Żydzi długo mieszkający z Polakami nad Wisłą, ale byli i nie czuli się w pełni Polakami. Zawsze należeli do niższej "kategorii społecznej". Dlatego też we wcześniejszej literaturze Żyd - to karczmarz, handlarz, bądź właściciel małej fabryczki - zaś w późniejszej literaturze Żyd jest postacią "podczłowieka", który cierpi zarówno fizycznie jak i moralnie. Jak już wcześniej wspomniałam motyw Żyda w utworach literackich występuje dość c ze sto. Jednak to osoba epizodyczna - zarysowująca się w tle utworu. Oto kilka przykładów: A. Mickiewicz -"Pan Tadeusz" - Żyd - Jankiel, W. St. Reymont - "Chłopi" - Jankiel Żyd karczmarz, rozpijający chłopów, B. Prus - " Anielka " - Żyd handlarz, karczmarz podkupujący ziemię. W epoce romantyzmu A. Mickiewicz w swoim wielkim dziele, zwanym epopeją narodową - "Pan Tadeusz" ukazał jednego z wielu bohaterów, Żyda - Jankiela. Czytając w ciszy i wielkim skupieniu epopeje, zauważyłam, iż w IV księdze, między wierszami przejawia się cicha informacja o konspiracyjnej działalności Jankiela. Jankiel to Żyd - karczmarz, cymbalista, który cieszył się opinią patrioty " miał także sławę dobrego Polaka ", umiał łagodzić wszelkie spory jakie wybuchały w karczmie z reguły z błahych powodów. Równie ż był bardzo zżyty z księdzem Robakiem: " Robak często chadzał nocą do karczmy, tajnie się z Żydem naradzał e ważnych rzeczach ". Dowodem takiej ugodowej i rozjemczej działalności Jankiela, opisana została w księdze VII chęć zażegnania sporu dotyczącego możliwości zbrojnego wystąpienia przeciw Soplicom - do czego namawia szlachtę sam Gerwazy manipulując jej nastrojami. Bartok Prusak staje w obronie Sędziego oraz nawołuje do zgody, która zawsze Polakom jest potrzebna. I tu pojawia się Jankiel. Mądry Żyd, chcąc załagodzić złe nastroje, zaprasza kłócącą się szlachtę na chrzciny "małego Jankielka", przy czym jednocześnie ostrzega przed pochopnymi działaniami. Czy Jankielowi udało się załagodzić spór i osiągnąć zamierzony cel? Na pewno nie, gdyż na przeszkodzie stanął Gerwazy i pod hasłem "hajda na Soplicę", szlachta ruszyła na dwór sędziego. W księdze XII także zostało i opisane ważne wydarzenie - koncert Jankiela. Zawiera w swej treści deklarację ideową, koncert jest zapisem historii oraz mistrzowską próbą oddania słów dźwiękami, Muzyka Jankiela zakreśla w skrócie ostatnie lata historii. Polski:ogłoszenie Konstytucji 3 - maja, zawiązani e Konfederacji Targowickiej, Insurekcję kościuszkowską, rzeź Pragi, historię Legionów, walkę o wyzwolenie narodowe, tułaczkę legionistów oraz narodowe nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości związane z wyprawą Napoleona na Rosje. Tę ostatnią kwestię ujął Mickiewicz w końcowej części koncertu, kiedy to Jankiel wygrał na cymbałkach Mazurka Dąbrowskiego.
Kolejnym pisarzem, który do swojego utworu pt. "Żydowie polscy" wprowadził Żydów jest Cyprian Kamil Norwid. W tym utworze Norwid przeciwstawił się amerykańskiemu rasizmowi wyciągając braterską dłoń do wzgardzanych i wyśmiewanych w Europie jak i w Polsce Żydów. Podczas pogrzebu ofiar żandarmerii carskiej , zginął od kul wroga człowiek niosący krzyż przed trumną. Młody Żyd Michał Landy podszedł, podniósł krzyż l zajął miejsce zamordowanego. Niósł ten krzyż na znak solidarności z narodem polskim walczącym przeciw zaborcy. Tutaj Norwid oddał cześć bohaterskiemu czynowi Żyda oraz wyraził swoją ocenę narodu żydowskiego pisząc z dużym szacunkiem o ich przeszłości i zasługach. Głęboko odczuwał tragedię niewoli narodowej otaczając czcią bojowników o wolność. Następnym utworem, w którym przejawia się postać Żyda jest "Lalka" B. Prusa. Szuman to Żyd, kawaler , lekarz zajmujący się badaniami antropologicznymi. Obok niego stoi Żyd Szlangbaum. Obaj za udział w powstaniu zostali zesłani na Sybir. Gdy powrócili do kraju stwierdzili, że podczas ich nieobecności odżyły dawne uprzedzenia w stosunku do Żydów, do których reagowano negatywnie, a nawet złośliwie. Gdy Wokulski przyjął do swego sklepu Szlangbauma, ten spotykał się z wieloma docinkami ze strony subiektów, co zauważył i skomentował Rzecki: "Niedawno podziwiali ich pracę, wytrzymał ość i zdolność, dziś widzą tylko wyzysk i szachrajstwo "Szuman i Szlangbaum, to typowi żydzi. Dorabiają się majątku w krótkim czasie, nie obawiając się ryzyka zainwestowania dużych c sum pieniężnych w swój nowy interes.Żydzi w powieści są odpychani przez wszystkich, tworząc odrębną grupę.
Nie tak dawno czytałam "Wesele" St. Wyspiańskiego, gdyż ta lektura bardzo przypadła mi do gustu. Właśnie tutaj zdążyłam dostrzec postać Żyda, w którą Wyspiański wcielił dzierżawcę - był nim Hirsz Singer. Jego córka Pepa to Rachela. Nie była ona jednak dokładnym obrazem córki Singera. Wyspiański zaprezentował ją jako kobietę oryginalną i pełną poezji. Pepa Singer, to cień literackiej Racheli, istniała już tylko pod jej imieniem i życie spędzała "w artystycznych knajpach Krakowa". Rozmowa Żyda z Panem Młodym ilustruje wzajemny stosunek klas społecznych. Żyd jest szczery, bezpośredni, a otaczający go świat widzi bardzo realistycznie. Gdy Pan Młody stwierdza, że są przyjaciółmi, ten odpowiada tymi oto słowami: "No, tylko że my jesteśmy tacy przyjaciele, co się nie lubią". Wracając do osoby Racheli śmiem " twierdzić, że jest jak gdyby Muzą, która potrafi właściwie interpretować poezję i wydobyć z niej prawdziwe marzenia. Rachela odkrywając niezwykłość weselnej mocy wpada na pomysł aby zaprosić " wszystkie dziwy, kwiaty, kr zewy, pioruny, brzęczenia, śpiewy" i Chochoła. Dzięki tej Żydówce próg bronowickiej chaty przekraczają zjawy-fantastyczne "osoby dramatu". Reasumując powyższe rozważania, mogę stwierdzić, że Żyd w "Weselu" nad interesy stawiał swą miłość do córki, jest z niej dumny, uwypukla jej zalety, pilnuje jej i obawia się, czy ze strony rozbawionych weselników, nie spotka ją jakaś przykrość. Okres międzywojenny i powojenny to twórczość opisująca holokaust, który uwidoczniony został w "Medalionach" Z. Nałkowskiej, w "Opowiadaniach" T. Borowskiego, w "Niemcach" L, Krucakowskiego, oraz w powieści pt. "Zdążyć przed Panem Bogiem" Hanny Krall. Podejmę się próby przedstawienia tragedii narodu żydowskiego podczas II Wojny Światowej czyli holokaustu w oparciu o wybrane przeze mnie utwory. W wierszu pt. "Ballady i romanse" Wł. Broniewski zakreśla tragiczne losy małej dziewczynki, sieroty - Żydówki, która biega sobie po gruzach. Ludzie przechodząc przypadkowo pomagają biedne j, nieszczęśliwej dziewczynce podarowując jej bułkę, grosik i "cosik". Tę sytuację zauważyli przejeżdżający esesmani, którzy rozstrzelali małą Żydówkę. Śmierć Ryfki porównywana jest ze śmiercią Jezusa, a porównanie to wzmaga tragizm wiersza ukazując okrucieństwo wojny: "za koronę cierniową, za te włosy rude, za to żeście nadzy, za to żeśmy winni, obojeście umrzeć powinni ". Kolejnym twórcą literatury holokaustu jest Zofia Nałkowska. W swoich opowiadaniach pod wspólnym tytułem "Medaliony", również ż l ona opisuje losy Żydów mieszkających z Polakami. W opowiadaniu "Kobieta cmentarna" przedstawia wyraźnie uprzedzenia Polaków do Żydów. Dlatego z głębokim współczuciem opisuje sceny jakie zaobserwowała w getcie. Żydzi, którzy stawiali opór Niemcom, byli zabijani na miejscu, bądź wywożeni samochodami na pewną śmierć. Zamykano drzwi, podpalano domy, a ludzie w obliczu nieuniknionej śmierci, wyskakiwali z okien, a nawet wyrzucali własne dzieci na bruk. Opowiadanie "Przy torze kolejowym" to scena śmierci pewnej Żydówki, która podczas próby ucieczki z transportu została zatrzymana i postrzelona, Zachowanie ludzi wg. relacji autorki okazało się wstrząsające - obojętne, gdyż tak wielkie spustoszenie poczyniła wojna w ludzkiej psychice. Sparaliżowana strachem ludność o własne życie nie mogła odważyć się pomóc kobiecie, a ranna Żydówka zdawała sobie doskonale z tego sprawę: "Leżała pośród ludzi, ale nie liczyła na pomoc. Leżała jak zwierzę ranne na polowaniu, którego zapomniano dobić". Podumowując moje e rozważania w oparciu o "Medaliony" należy stwierdzić, że Nałkowska posługując się zeznaniami osób, oskarżyła hitlerowski system zagłady, który doprowadził nie tylko do wymordowania ludzi, ale także do psychicznego okaleczenia tych, którzy ocaleli. Następną lekturą mówiącą o Żydach mieszkających z Polkami nad Wisłą jest książka Hanny Krall "Zdążyć przed Panem Bogiem". Hanna Krall szczególnie dużo uwagi poświęciła relacji otrzymanej od lekarza kardiochirurga Marka EdeImana, który był jednym z przywódców zrywu powstania w warszawskim getcie. Opowiadał m. in. o śmierci Żydów i o własnym losie. "Zdążyć przed Panem Bogiem" jest dokumentem przeżyć mieszkańców getta l obozów koncentracyjnych. śmierć staje się rzeczą Oczywistą, normalną. Giną Żydzi zagazowani i spaleni w Treblince, żołnierze i cywile pragnący pomóc Żydom. Z głodu i z rozpaczy, ludność żydowska w getcie popełnia samobójstwa, a nawet dopuszcza się dzieciobójstwa. Pisząc o holokauście nie można nie wspomnieć o książce Thomasa Keneallyego pt. "Lista Schindlera". Opisu je ona autentyczną historię niemieckiego przemysłowca Oskara Schindlera, Niemca, który co jest nieprawdopodobne do zrozumienia - uratował 1100 Żydów. Postąpił tak dlatego, iż po przyjeździe do Krakowa kupił od Żydów fabrykę naczyń emaliowanych. Był wstrząśnięty pacyfikacją krakowskiego getta. Zrodziło się w nim postanowienie udzielenia pomocy Żydom poprzez zatrudnienie ich w swej fabryce. Gdy zapadła decyzja likwidacji getta w Płaszowie, Schindler wykupił od komendanta obozu 1100 Żydów. Wywiózł ich na Morawy, gdzie dzięki niemu przetrwali do końca wojny. W dowód wdzięczności Żydzi mieszkający z Polakami nad Wisłą, Wręczyli mu obrączkę z wygrawerowanym napisem " kto ratuje choć jedno życie , ratuje cały świat ". Pisząc swoje wy pracowanie, nie mogłam powstrzymać się od tej swojej osobistej refleksji, ponieważ do dziś czuję wstrząs jaki przeżyłam po przeczytaniu i oglądnięciu projekcji filmu " Lista Schindlera " zrealizowanego przez Stevena Spilberga w oparciu o powieść Thomasa Keneallego.
Na zakończenie mogę stwierdzić, że postać Żyda w literaturze zajmuje bardzo ważne miejsce. Bo czy to epizod Żyda - karczmarza, handlar za, fabrykanta, czy jest to Żyd - patriota, cierpiący podczas hitlerowskiej okupacji - zawsze jest to człowiek, który myśli, czuje i przeżywa jak każdy Polak.