26. Mikołaj Rej, Wybór pism - Kupiec, Wizerunk.

„Kupiec”

• formalnie dialog zaliczany do dramatu

• przeznaczone głównie do czytania

• nawiązanie do schematu moralitetu

MORALITET

W centrum moralitetu stoi dramatyczna decyzja bohatera między dobrem a złem - wybór drogi życiowej przed którym staje każdy człowiek (postać Każdego). Wybór jest równoznaczy z decyzją umierającego o losie jego duszy.

Widz powinien identyfikować się z bohaterem, dlatego też postaci te zazwyczaj były mało zindywidualizowane, raczej byli to przedstawiciele stanu, grupy społecznej, hierarchii rodzinnej.

W konflikcie między grzechem, a cnotą uczestniczą inni ludzie, osoby boskie, święci, aniołowie, diabły, personifikacje występków, cnót, pojęć filozoficznych, moralnych.

Cel: pouczenie, pokazanie Każdemu jak powinien postąpić.

Wyraźny podział na racje aprobowane i odrzucane.

Symetria scen - czarno biały rysunek postaci.

Sposób na przekazanie doktryn chrześcijańskich.

• brak szczegółowego miejsca i czasu akcji, akcja może dziać się wszędzie i zawsze.

• Dążenie do uogólnień → uniwersalizm

Utwór jest przeróbką utworu niemieckiego humanisty Thomasa Naogeorgusa Tragoedia alia nova Mercator sue indicium.

Kupiec został wydany bezimiennie w 1549 w Królewcu. Napisany wcześniej, opublikowany później, gdyż współcześnie panujący Zygmunt I Stary wyrażał niechęć do nowinek religijnych.

Głównym tematem Kupca jest problem przeznaczenia, wiary, łaski i zbawienia (sprawy odpustów, rozgrzeszenia, czci oddawanej świętym, znaczenia krwi pańskiej, naukę o wierze, Bożym miłosierdziu).

• konfrontacja poglądów katolickich z kalwińskimi

• propagowanie idei protestanckich

• próba wykazania, że wiara w odkupienie, a nie dobre uczynki, zapewni życie wieczne

• brak podziału na akty i sceny

• utwór podzielony na 2 części

• 4 postaci (każda jest reprezentantem innego stanu)

Poza nimi występują: aniołowie, diabły, osoby boskie, postaci alegoryczne: żona Kupca Sumnienie, kochanka Fortuna i syn Zysk.

• partie narracyjne

Treść utworu

Rozgniewany Chrystus chce powołać ludzi na Sąd Ostateczny. Wysyła na ziemię Posła, który ma pozwać na Sąd czterech przedstawicieli ludzkości: Księcia, Biskupa, Gardyjana i Kupca. Pozwani odwlekają pójście w zaświaty. Poseł = anioł śmierci wykonuje czynność woźnego sądowego.

Najobszerniej opisane zostało pozwanie kupca: rozmowy nad łożem śmierci rodem Mistrza Polikarpa

• Postępowanie Kupca za życia nie było właściwe: oszukiwał klientów, uczył pracowników jak oszukiwać, opuścił żonę Sumnienie, z drugą = Fortuną miał syna Zysk.

• W godzinie śmierci towarzyszy mu jednak Sumnienie.

• Lekarze nie rokują dobrze, pleban zaleca odpust, wstawiennictwo świętych, spowiedź i ostatnie namaszczenie.

• Sumnienie i Czart szydzą z plebana i praktyk katolickich.

• Sumnienie przedstawia w zarysie poglądy protestanckie.

• Pleban sporządza syrop z dobrych uczynków, Kupiec po nie nie czuje się jednak najlepiej.

• Kupiec pokornie modli się do Boga, błaga o miłosierdzie.

• Chrystus posyła do niego świętych lekarzy Pawła (lekarz dusz) i Kozmusa (medyka), otrzymuje od nich gorzki napój. Narzekając na ból brzucha prosi o miednicą i wymiotuje pacierzami, koronkami i odpustami. → obrazowe oczyszczenie ciała

• Kupiec dostaje następnie środek na kichanie i wydala święcone ziele, świeczki i kadzidła.

• Bohater jest gotów na Sąd. Po drodze spotyka współpozwanych obładowanych dobrymi uczynkami, odpustami, którzy śmieją się z niego, że idzie z pustymi rękami. Jedynie on jednak, który zaufał Bogu zostanie zbawiony.

• Proces przed Sądem Bożym - processu Sathanae

Proces w „Kupcu” wzorowany jest na roku sądu ziemskiego - odmianie sądu szlacheckiego. Człowiek może podnieść się z upadku nawet w godzinie śmierci.

Nauka płynąca z dramatu: dzięki wierze i odrzuceniu rzymskich zabobonów dostąpimy zbawienia, natomiast ufając mocy dobrych uczynków poniesiemy klęskę.

• postać Każdego

• elementy życiowego konkretu: kupiec ma żonę, kochankę, dziecko z nieprawego łoża

„Wizerunek” Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego

• alegoria, cel: pokazanie ukrytego, głębokiego sensu utworu

• ukonkretnianie i „wizualizacja” pojęć abstrakcyjnych

• język mataforyczny, obrazowanie alegoryczne

• wydany u Macieja Wirzbięty w 1558

• pierwszy i najobszerniejszy polski poemat dydaktyczno-alegoryczny

• pierwowzorem jest utwór włoskiego poety Piera Angela Manzollego de la Stellata - Zodiacus vitae, hoc est de hominis vita, studio ac moribus, optime instituendis

• pierwowzór: zasady humanistycznej etyki laickiej (potępiany przez Kościół katolicki)

12 rozdziałów

Rej zastąpił je imionami filozofów

1) Hipokrates

2) Diogenes

3) Epikur

4) Agaksagoras

5) Sokrates

6) Teofrast

7) Solinus

8) Platon

9) Zoroaster

10) Ksenokrates

11) Solon

12) Arystoteles

jako przewodnicy

• Niektórzy z nich to nie tylko filozofowie ale i medycy, żeby uwiarygodnić wywody o sposobach leczenia dusz.

• Związek tekstów z reprezentantami.

• Wszyscy są mędrcami nauk przyrodzonych.

• Wszyscy poza Epikurem reprezentują naukę chrześcijańską.

• Bohaterem poematu jest chłopiec (Każdy)wędrujący do różnych źródeł w poszukiwaniu wiedzy.

• Utwór miał na celu moralne pouczenie (Rej tłumaczył alegorie, bo nie wierzył, że ludzie je zrozumieją

→ rozbicie utworu na historię i jej objaśnienie moralne)

• Motyw drogi - poprzednicy Reja: Homer, Wergiliusz, Dante

• Zależało mu na zilustrowaniu w sposób przystępny rzeczy abstrakcyjnych.

• Utwór nasycony romansową fikcją.

• Chrystianizacja wszystkiego co wydaje się być pogańskie.

Droga Młodzieńca kończy się w punkcie wyjścia. Zatacza więc koło. Wędruje w przestrzeni ziemskiej i pozaziemskiej: Solon jest przewodnikiem po piekle, Arystoteles po przedsionku nieba (uporządkowanie systemu etycznego). Decyduje, czy pójść drogą rozkoszy, która jest szeroka, czy trudną ścieżką cnoty. Kręta trasa i strome góry, które przemierza nawiązują do tradycyjnych toposów miejsc pięknych i odrażających (locus amoenus i locus horridus)

Jest to podróż edukacyjna i inicjacja w dojrzałość.

1. Nauczanie rozpoczyna Hipokrates wykładem o cnocie

2. Diogenes - czym jest rozum i umiarkowanie

3. Epikur - zbacza z właściwej drogi, bo ten namawia go na „doczesne rozkosze”

4. Anaksagoras i Sokrates przedstawiają mu urok gospodarowania i życia rodzinnego

5. Teofas - stany ludzkości i wolności

6. Solinus - opowiada o prawdziwym szlachectwie

7. Platon - opowiada o sprawach Boga, duszy i sprawiedliwości ziemskiej

8. Zoroaster - o fatum i „przeźrzeniu Pańskim”

9. Ksenokrates - o budowie wszechświata i Opatrzności Bożej

10. Solon - o naturze i diabłach

11. Arystoteles - o Raju i o cnocie

Młodzieniec zdobywa więc doświadczenie. Roztargnienie, ciekawość wiodą go czasem w stronę zła.

Pełne rozmachu opisy przyrody, najciekawsze to: opis burzy, poranka (modlitwa poranna), ogrodu Rozkoszy.

OGRÓD: po spotkaniu z Diogenesem, Młodzieniec udaje się do ogrodu Rozkoszy, zawiera znajomość z nią i z jej synem. Podróż to spotkanie dobra ze złem, wyobrażenie cnót i wad. Upersonifikowane grzechy, są właśnie w ogrodzie, np. panny ukryte pod znaczącymi imionami - łacińskimi nazwami grzechów (jedna np. to Libido, reszta zbędna do przyswojenia, łacińskie nazwy)

Ogród rozkoszy jest alegorią przyjemnego, lecz grzesznego życia, marną ułudą, która zwiedzie na manowce.

Opis ogrodu jest jednym z najpopularniejszych tematów literatury alegorycznej.

Ogród jest piękny i myli wędrowców.

Dwa typy ogrodu: hortus charitatis i hortus cupidatis powiązane z dwoma rodzajami miłości - do Boga i do Ziemskich doczesności.

Ogród zorganizowany jest wg. własnego porządku, według klucza kolorystycznego. Kolejny porządek to kwiaty → jagody → krzewy → drzewa. Inne elementy też opisywane są grupami, np. osobno ptaki, osobno inne zwierzęta.

= bardzo drobiazgowy opis ogrodu.

Rozkoszy towarzyszą Wenus z Kupidynem i Obżarstwo z Lenistwem.

Orszak Rozkoszy to postaci uosabiające grzechy główne. Rozkosz obdarza wędrowca złotem i klejnotami. Młodzieniec idzie jednak w dalszą drogę, gdzie spotyka Minerwę - Rozum, która uświadamia mu, że Rozkosz go mami. Syn Minerwy - Racyjo zachwala miłość małżeńską, krytykuje celibat.

Po spotkaniu z rozkoszą bohater mija pobojowisko śmierci i spotyka z wysłannikiem piekieł. Obok ogrodu, niebo i piekło są to miejsca zamknięte.

Młodzieniec wędruje więc do piekieł, poznaje jego mieszakańców.

Sugestywny opis doliny śmierci. Przewodnikiem po piekle jest Abiron.

Spotyka go, gdy Lucyper udaje się do diabelskich hetmanów z poleceniem by nie pędzić dusz radnych panów ponieważ może zabraknąć dla nich miejsca w piekle. Prosi także o skierowanie się do Boga z prośbą o rozszerzenie piekła. Tu dowiadujemy się co powoduje, że człowiek daje się uwieść złu.

Abiron roztacza przed młodym galerie postaci: papieża, wyższe i nizsze duchoweiństwo, urzędników, kupców, rzemieślników muyzków itd. → lekcja o Sądzie Ostatecznym (modlitwa, pokora, moc wiary).

1

---