Świat przedstawiony w Lalce Bolesława Prusa

Lalka Bolesława Prusa uchodzi za najwybitniejszą powieść polską XIX w., zwłaszcza okresu dojrzałego realizmu, zwanego również realizmem krytycznym. Ukazywała się początkowo w odcinkach, drukowana w „Kurierze Codziennym” w latach 1887-89, natomiast w wydaniu książkowym ukazała się w 1890 r.

Akcja powieści toczy się w Warszawie (epizodycznie w Zasławiu, Zasławku oraz Paryżu) w latach 1878-79, ale dzięki Pamiętnikom starego subiekta została rozszerzona i obejmuje lata od 1837 r., przez kampanię węgierską 1848 r., powsta­nie styczniowe, do 1879 r. W ten sposób przedstawił Prus tło polityczne utworu. Dotyczy ono przemian ideowo-politycznych, którym podlegały kolejne pokolenia Polaków. Tak więc, ukazał pisarz zmierzch złudzeń związanych z wojnami napole­ońskimi. Ignacy Rzecki, zagorzały demokrata i bonapartysta, traktowany jest już tylko jako nieszkodliwy dziwak. Udział Rzeckiego w walce o wolność Węgier w 1848 r. i Stanisława Wokulskiego w powstaniu styczniowym sygnalizuje epokę walk o „wolność naszą i waszą”, romantycznych zrywów narodowowyzwoleń­czych, zakończonych utratą nadziei i wiary w spełnienie się marzeń o wolności, równości i braterstwie.

Kolejna postawa ideowa to pozytywizm, który w praktyce sprowadza się do troski o własne majątki, o dorobienie się, jak najmniejszym wysiłkiem, bez ryzyka i dużych inwestycji. A więc i ta ideologia uległa wypaczeniu.

Tak więc ukazał Prus w Lalce zmierzch wielkich ideologii oraz rozkład moral­ny i ideowy społeczeństwa. Proces ten obejmuje prawie 40 lat. Równie rozległa jest przestrzeń społeczna powieści. Tak jak Nad Niemnem Orzeszkowej ukazuje panoramiczny obraz różnych warstw ziemiaństwa polskiego, tak Lalka to panora­ma środowisk miejskich. Spośród nich najwięcej miejsca poświęcił Prus arysto­kracji. Jest więc w utworze pan Tomasz Łęcki, życiowy bankrut, nieudacznik, który utrzymuje się na powierzchni dzięki grze w karty i zaciąganiu długów. Jego córka Izabela to rozpieszczona egoistka, myśląca tylko o balach i strojach, niezdolna do jakichkolwiek głębszych uczuć. Obok nich występują ciotka hrabina Karolowa i panna Florentyna. Interesującą postacią jest książę, który bezustannie mówi o ko­nieczności działania i służenia społeczeństwu, jednak jest zupełnie niezdolny do czynu. Starski i Krzeszowski zostali ukazani jako jednostki wykolejone, moralne i społeczne pasożyty. Pozytywną postacią jest baronowa Zasławska, jedyna nie traktująca Wokulskiego pogardliwie. Również młody naukowiec Ochocki to po­stać pozytywna, ale jest on jedynym wśród arystokratów człowiekiem prawdziwie wykształconym i ludzi ocenia nie według pochodzenia, ale wiedzy i umiejętności. Ogólnie arystokracja w utworze przedstawiona jest jako stojąca „na narodu cze­le”, ale tylko pod względem powierzchownej kultury i poziomu życia. Nie intere­sują ich sprawy reszty społeczeństwa, stracili zupełnie poczucie narodowe, dbają jedynie o swoją pozycję materialną. Wszystko sprowadza się do interesu i pieniędzy. Zwłaszcza małżeństwa traktowane są jak transakcje handlowe.

Ogromnie zróżnicowany jest świat mieszczański zarówno pod względem naro­dowościowym jak i materialnym. Są w nim Żydzi (Szlangbaumowie), Niemcy (Minclowie) i Polacy. Są sfery handlowe (Szlangbaum, Wokulski) i z handlem związane sfery inteligenckie: adwokaci, studenci, p. Stawska, rządca Wirski, dok­tor Szuman, są subiekci: Klejn, Mraczewski, Lisiecki, lokaje, służące i „niebieskie ptaki”. Prus ukazuje też w swej powieści niziny społeczne. Są to głównie ludzie zamieszkujący Powiśle: Magdalena, Węgielek, Wysoccy. Warunki życia proletariatu ukazane są w sposób naturalistyczny, pisarz podkreśla brud, choroby, nędzę, która zmusza często mężczyzn do popełniania przestępstw, kobiety - do prostytucji.

Obraz ten skłania raczej do smutnych refleksji. Społeczeństwo polskie końca XIX w. znajduje się w stanie rozkładu. Na tym tle obserwujemy beznadziejne zma­gania polskich idealistów. Samotni, nie rozumiani muszą ponieść klęskę, bo przy­tłacza ich z jednej strony niezachwiana pozycja konserwatywnej arystokracji, z dru­giej powszechne groszoróbstwo i pogoń za pieniędzmi niszczące wszelkie idee.

Tak jak w Nad Niemnem punktem odniesienia jest rok 1863; wtedy nastąpił zmierzch jednej wielkiej XIX-wiecznej idei, kolejne lata przyniosły upadek na­stępnej - tak doszło do ukazanego w Lalce kryzysu ideowego. Nie ma w Lalce optymizmu powieści Orzeszkowej. Nie jest jednak powieść B. Prusa utworem cał­kowicie pesymistycznym. Są w niej wartościowe jednostki, które mogą wiele zro­bić, trzeba im jednak dać szansę. Jest Rzecki, cudownie, bezinteresownie dobry, mądry, rozumiejący, niewzruszony idealista, od którego wiele można się nauczyć. Jest nowoczesny biznesmen, człowiek z inicjatywą, przedsiębiorczy - Wokulski. Jest Ochocki - naukowiec, fantasta, wynalazca. Są wreszcie studenci, subiekci, młodzież. Ich obecność świadczy, że jest jeszcze szansa, trzeba ją tylko umieć wykorzystać.

Pesymistyczny ton utworu rozładowuje także wszechobecny humor Prusa. Wiąże się on z cudowną właściwością talentu pisarza. Otóż, był on znakomitym obserwa­torem z niezwykle żywą fantazją. Ubarwił powieść wieloma scenkami potrakto­wanymi w sposób niemal reportażowy oraz subiektywnymi uwagami bohaterów, zwłaszcza I. Rzeckiego. Szczególnie postaci p. Misiewiczowej i baronowej Krzeszowskiej wiążą się z pełnymi humoru scenami ze studentami i opisem procesu o lalkę. Dzięki Prusowi-reporterowi poznajemy niemal całą Warszawę. Ulice, kościoły, parki są w powieści dokładnie opisane. Można z Lalką wędrować po mie­ście. Wszystko to czyni z utworu wielką powieść realistyczną, panoramiczną, powieść-kronikę o trzech pokoleniach oraz reportaż o XIX-wiecznej Warszawie.

---