Polityka i dydaktyzm w Powrocie posła Juliana Ursyna Niemcewicza

Niemcewicz wzrastał w atmosferze oświeceniowej odnowy; skończył szkołę rycerską w stopniu porucznika – adiutant księcia Czartoryskiego, przebywa często w siedzibie Czartoryskich, Puławach, które są kulturalnym centrum Rzeczypospolitej, tam poznaje m.in. Kniaźnina; po wyborze na posła sejmu usamodzielnia się i coraz bardziej odsuwa się od Familii w kierunku stronnictwa patriotycznego.

Powrót posła Niemcewicz ukończył w listopadzie 1790 r., gdy obrady Sejmu Wielkiego były w decydującej fazie. Komedia miała wspomóc wysiłki stronnictwa patriotycznego, nazwał ją: torowanie drogi do zbawiennych zasad rządowych, które się w Konstytucji 3 maja rozwinąć miały:

– oświeceniowa wiara w sprawczą moc wychowania;
– poprzez komedię orędowanie zwycięstwa nowych idei oświeceniowych – równość, wolność, walka z cudzoziemszczyzną i zabobonem;
– Powrót posła jest pierwszą polską komedią polityczną;
– społeczna pedagogika: pokolenie Sejmu Czteroletniego, adaptując dla swoich celów ideologię oświeceniową, odrzucało kult cudzoziemszczyzny, zwracając się ku rodzimości, ku tradycjom szlacheckim, uznanym za narodowe; równocześnie oskarżano magnatów, a szczególnie Czartoryskich i pośrednio króla, o kult cudzoziemszczyzny, pogardę dla polskich obyczajów i kultury. W Powrocie posła pozytywni bohaterowie to oświeceni patrioci, pielęgnujący rodzime tradycje (bynajmniej nie wracają do zaścianka);
– bezpośrednie nawiązanie do bieżących wydarzeń politycznych,
trwające obrady sejmowe stanowią, poza intrygą (wyścig dwóch kawalerów do ręki panny), zasadniczą oś utworu; intryga jest jedynie pretekstem do skonfrontowania przeciwstawnych poglądów dotyczących przyszłości Rzeczypospolitej (znane z obrad, wiązane ze współcześnie działającymi postaciami);
– działania dramatyczne przesunięte na prowincję: stronnictwu patriotycznemu zależało na pozyskaniu średniej warstwy szlacheckiej (zbiorowy bohater komedii), ułatwiało to satyryczną obróbkę poglądów, postawę przeciwników reform;
– schematyczny podział postaci na pozytywne i negatywne; Podkomorstwo, Walery – obóz reform, Starosta Gadulski – konserwatyzm;
– Starościna Gadulska – krytyka płytkiej literatury sentymentalnej (patrz też Ignacy Krasicki Żona modna), ukazuje skutki ulegania cudzoziemszczyźnie, język bohaterki to cytaty z romansów, spolszczenia z francuskiego, składnia zdań jest kalką składni francuskiej, salonowy sentymentalizm, romantyczne wyobrażenie miłości: głowa źle mi robiła przez całą noc;
– Starosta Gadulski – typowy reprezentant sejmowych krzykaczy, kłótliwy, niechętny dialogowi i kompromisowi, admirator przeszłości, przeciwnik wszelkich zmian, dziecko czasów saskich, lekceważy wiedzę – Niemcewicz pokazuje, jak praktyczna jest to postawa – chciwy, zachłanny korzyści materialnych, przywilejów; za frazeologią wolnościową, przywiązaniem do liberum veto i szlacheckiego sobiepaństwa kryje się przedkładanie własnych interesów nad interes publiczny, niechęć do ustanowienia sukcesji tronu jest egoistyczną niechęcią do wyrzeczenia się korzyści płynących z przetargów elekcyjnych (szczególnie tych materialnych), dla nich też gotów jest oddać córkę w ręce fircyka i złamać verbum nobile – szlacheckie dane słowo (Teresa miała przypaść Waleremu); udrapowana w dostojeństwo zdroworozsądkowego polityka pospolita głupota – Polska powinna być słaba, to wtedy nikt się na nią nie połasi, Polska nigdy się z nikim łączyć nie powinna / Niech cicho siedzi, ale niech nie będzie czynna / A jeżeli koniecznie o przymierze chodzi / Niech się z dalekim łączy / Co jej nie zaszkodzi;
– Podkomorzy – niebogaty szlachcic, majątek dostał za zasługi wojenne, przedstawiciel patriotycznej szlachty, cnotliwy, ideał służby państwu; wszyscy synowie w ruchu reform, Walery – poseł, reszta to oficerowie. Dom powinien zawsze ustąpić krajowi, Tęskno mi bez nich, ale w tym chlubę znajduję, / Że każdy mój syn służy, żaden nie próżnuje; argumenty w rozmowie ze Starostą – przeciwnik złotej wolności, jest za patriotycznym wychowaniem młodzieży, zapowiada oczynszowanie chłopów według propozycji reformy rolnej stronnictwa patriotycznego; w jego rodzinie panuje miłość, zaufanie, harmonia; służbę i poddanych traktuje po ludzku;
– Podkomorzyna – nieskazitelny wizerunek idealnej żony i matki, Polki; dzieli poglądy męża;
– Szarmancki – utracjusz, łowca posagów – Narcyz; niezdolny do wyższych uczuć, cynik; Niemcewicz jego obojętność na sprawy publiczne traktuje świadomie; na licznych wojażach zamiast obserwować postępy Europy przeżywa jedynie banalne uciechy, jest zupełnie nieprzydatny Polsce;
– Walery – powściągliwy, konsekwentnie broni własnych zasad (politycznych, życiowych), spełnia powinność obywatela; nie jest bez wad – jest zazdrosny o Teresę, porywczy w kłótni, skłonny do pouczania, ale za to stały w uczuciach i poglądach;
– Teresa – potrafi sprzeciwić się woli ojca; stanowcza, ale taktowna, typowa, dobrze wychowana, uczciwa, posażna panienka.

Zwycięstwo po stronie postaci pozytywnych potwierdza ich racje.

---