Malarstwo pejzażowe i rodzajowe połowy wieku.
Malarstwo pejzażowe i rodzajowe pozostawało w cieniu znacznie bardziej popularnych tematów historycznych i martyrologicznych. Uprawiali je na marginesie twórczości tacy artyści jak Elżbieta Baumann-Jerichau, Budkowski, Chojnacki, Leopolski, Łuszczkiewicz, Piotrowski, Rodakowski, Stryjewicz i Tepa.
Teoretyczne koncepcje malarstwa pejzażowego w Polsce sformułowali późnoromantyczni estetycy- Lucjan Siemieński, Józef Kremer, Karol Libelt, przy czym dwaj ostatni malowali jedynie nokturny. Ówczesny pejzaż był rozumiany jako romantyczny panteizm natury, malarstwo stanowiło przekaz stanów duchowych artysty, wyrażany za pomocą symboli. Oprócz tego nowym zjawiskiem był typ szlacheckich lub wiejskich scen ukraińskich, które wywarły wpływ na ukształtowanie się szkoły monachijskiej w sztuce polskiej.
Alfred Schouppe 1812-1899
Początków malarstwa uczył się prawdopodobnie w Przemyślu. Gdy przeniósł się do Warszawy, został uczniem J.Richtera oraz Jana Nepomucena Głowackiego. W 1837 pojechał do Rzymu jako stypendysta rządowy i podjął studia w Akademii św. Łukasza u T.Minardiego. W 1840 wrócił do Warszawy. W 1843 był ponownie we Włoszech. Podróżował do Szwajcarii, Francji i Niemiec, a także w 1862 do Londynu. W kraju często przebywał w okolicach Tatr, które jako jeden z pierwszych namalował. Odbywał liczne wędrówki po kraju, czyniąc notatki z natury. Malował głównie pejzaże, przede wszystkim górskie, a także obrazy religijne. Zajmował się też ilustratorstwem, rysunek traktował po malarsku, operując silnym światłocieniem potęgującym wyraz dzieła, zwłaszcza w przedstawieniach gór. Należał do założycieli TZSP, gdzie wystawiał swoje odzieła, podobnie jak w Krakowie. Jego obrazy to m.in. Widok Tatr, Kontrabanda w Tatrach.
Adam Malinowski 1829-92
Był on uczniem i następcą Antoniego Sacchettiego i Józefa Hilarego Głowackiego, scenografem teatru rządowego, tworzył widoki Lubelszczyzny, Kujaw, Wołynia, z motywami ruin zamków, wiatrakami, młynami, chałupami, często w porze zmierzchu. Jego obrazy są bardziej linearne, drobiazgowe bliskie tradycji biedermeieru. Namalował m.in. Zamek w Ostrogu, Krajobraz wieczorny
Feliks Brzozowski 1836-1892 także 1828-1900.
W latach 1852-59 był uczniem Ch. Breslauera w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Wiele podróżował po całym kraju, czego plonem były pejzaże przedstawiające okolice Ojcowa, Tatry, widoki zamków, malował przede wszystkim krajobrazy polski z Mazowsza, Małopolski. Jednakże podróże w Alpy i na Krym nie pozostawiły istotniejszych śladów w twórczości artysty. Od roku 1865 zamieszczał liczne ilustracje w warszawskich czasopismach - "Tygodniku Ilustrowanym", "Biesiadzie Literackiej" i w "Kłosach". Wykonał kilkanaście supraport z motywami pejzażowymi do pałacu K.Przezdzieckiego w Warszawie. Wystawiał głównie w Salonie Krywulta i w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, a w roku 1874 także w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych. Obok drobiazgowo malowanych krajobrazów, zwykłych motywów leśnych, pojawiły się również obrazy malowane z większym rozmachem, widoczne są wpływy twórczości barbizończyków. Odznaczają się one harmonijną gamą barwną, umiejętnie rozłożonymi akcentami światła, czystym rysunkiem i drobiazgowym, starannym wykończeniem. Większa kolekcja prac artysty znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Stworzył m.in. Krajobraz miejski nocą, Ojców pod Prądnikiem, Noc księżycowa w Tatrach.
Albert Żamett (Wojciech) 1821-77
W latach 1841-47 był wolnym słuchaczem petersburskiej ASP, otrzymał stypendium hrabiego B. Tyszkiewicza, co pozwoliło mu to na studia od 1850 w Rzymie w Akademii Św. Łukasza. We Włoszech uległ wpływom toskańskim- malarzy z kręgu Macchiaioli, w specjalny sposób traktując światło słoneczne, nadając krajobrazom niezwykłą i intensywność barw. Po powrocie do Wilna, gdzie zamieszkał na stałe nie licząc podróży z Tyszkiewiczem podróży do Europy Zachodniej, malował pejzaże głownie włoskie. W 1859 za widok Rzymu i jego okolic doczekał się tytułu akademika petersburskiej uczelni. Współpracował z wydawcą i grafikiem K. Wilczyńskim, twórcą albumów wileńskich wydanych w 1846-50, wykonał do nich przedstawienia rodzinnego miasta i okolic. Jest to jeden z ciekawszych pejzażystów połowy XIX wieku. Jego obrazy to m.in. Tuskulany, Widok Tivoli, Krajobraz z okolic Rzymu, Port rybacki Cap Etrelat.
Józef Marszewski 1825-83
Uczył się u Kokulara w Warszawie lub u Wincentego Dmochowskiego w Wilnie, studia odbył w Petersburgu w pracowni Maksyma Worobjowa, później pobierał naukę w Dusseldorfie w Andreasa Achenbacha. Podczas podróży stypendialnej z Apolinarym Horawskim poznał Calame'a. W 1853 zdobył mały srebrny medal, a w 1855 wielki srebrny medal. Przebywał w Wilnie i na Ukrainie, tworzył widoki Włoch, Hiszpanii, pejzaże rodzime- obrazował Wilno, Inflanty polskie, Wołyń, Ukrainę,Tatry, nokturny z charakterystycznym dla idealistycznego pejzażu motywem spokojnie płynącej wody, wiatraków, kościoła, cerkwi, oświetlonych blaskiem księżyca panteistycznie ujmował nieskończoność natury. Bardziej realistyczne i w szerokim wedutowym ujęciu widoki Wilna to konwencja bliska malarstwu Calame'a. Była ona popularna w tym okresie, zwłaszcza w prowincjonalnym malarstwie pejzażowym. Przyjemne, ciepłe i pogodne ujęcie krajobrazu z nienaganną kompozycją, to wszystko elementy zauważalne w pejzażu Marszewskiego Po powrocie do Polski związany był z Warszawą, Ukrainą i Litwą. W 1873 po stracie umieszczonych w banku pieniędzy zapadł na chorobę umysłową. Namalował Krajobraz nocny z wiatrakiem, Noc na Ukrainie, Murań o wschodzie słońca. Widok z okolic Wilna
Apolinary Horawski 1833-1900
Był uczeniem Korpusu Kadetów w Brześciu Litewskim, w latach 1850-1854 studiował w Petersburgu, a w 1861 otrzymał tytuł akademika malarstwa pejzażowego. Zaprzyjaźniony z Pawłem Tierakowem, kolekcjonerem i miłośnikiem sztuki pomagał mu w sprawach dotyczących jego zbiorów. Od 1858 podróżował jako stypendysta akademii m.in. do Rzymu. Od 1865 przez 20 lat nauczał w Petersburgu w Szkole Rysunkowej. W pejzażach Horawskiego ze stron rodzinnych, Włoch, Szwajcarii, widoczne są wpływy znanego pejzażysty Alexandere Calme'a i innych malarzy niemieckich oraz próby naturalnego ukazania przyrody. Artysta stworzył wiele portretów malowanych m.in. dla rodziny carskiej, obrazy religijne dla kościołów katolickich i prawosławnych, wystawiał głownie w Petersburgu. Jego dziełami są m.in Porter Marszweskiego, Widok dębowego lasu nad brzegiem Świsłoczy koło Bobrujska, W stronach rodzinnych, Zarośnięty nurt.
Aleksander Gryglewski 1823-97
Był to uczeń krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, w której pod koniec życia prowadził katedrę perspektywy. Naukę uzupełniał w Monachium, gdzie udał się wraz z Janem Matejką. Po 1858 związany był z patriotycznym stowarzyszeniem artystów gromadzących się w pracowni P. Fillipiego w Krakowie. Od 1860 systematycznie malował widoki cennych zabytków polskiej architektury- Małopolski, Królestwa, Gdańska. Malował weduty odwiedzanych miast w Europie Środkowej, rzadko sceny rodzajowe, wnętrza kościołw i pałaców. Nadrzędną cechą jego malarstwa jest dobre opracowanie zasad perspektywy, dbałość o zachowanie szczegółu oddanych z dużym realizmem oraz idea utrwalania narodowych pamiątek. Przesadna skrupulatność doprowadziła do nazbyt inwentaryzacyjnego traktowania tematu, co nie przeszkodziło jednak w zdobywaniu popularności w kręgu elity finansowej. Współpracował z Matejką, wykreślając mu perspektywę, za co ten domalowywał w jego obrazach sztafaż Najbardziej związany był z Krakowem, wystawiał od 1858 w TSPS później we Lwowie w salonach Ungera i Krywulta w Warszawie. Pomimo swej popularności nigdy nie osiągnął sukcesu finansowego, pod wpływem licznych trosk i depresji popełnił samobójstwo, rzucając się z okna ratusza gdańskiego, którego podwórze malował. Namalował m.in. Wnętrze Sali karmazynowej w zamku w Podhorcach, Wnętrze kościoła Mariackiego, Sukiennice, Widok na cerkiew wołoską, Wnętrze czerwonej Sali Ratuszowej.
Jan Piotr Łuczyński 1816-1855
Był uczniem M. Jabłońskiego i Langego, jednak zawodowo pracował jako urzędnik. Pokazywał swoje prace na miejscowych wystawach, zyskując sławę dobrego malarz krajobrazów. O talencie świadczą jedynie zachowane w Bibliotece Ossolińskich szkice - wnikliwie zaobserwowana natura ukazywana jest w krajobrazach malowanych subtelną i zróżnicowaną kreską. Malował również kwiaty i martwe natury i inspirowane sztuką holenderską XVII wieku, także obrazy religijne, nawiązujące do barokowego malarstwa, interesowała go tematyka rodzajowa i portrety, dzieła z kręgu biedermeieru, m.in. Kamień w Uryczu, Krajobraz nad brzegiem morskim, Pijak, Sobótka, Jadwiga i Jagiełło wprowadzają wiarę chrześcijańską na Litwie, Kwiaty i owoce.
Konstanty Dzbański 1823-97
Rozpoczął naukę malarstwa u J. Myszkowskiego we Lwowie, studiował w Wiedniu potem był blisko związany z lwowskim Towarzystwem Popierania Sztuk Pięknych, gdzie był sekretarzem. Wystawił swoje obrazy we Lwowie oraz w krakowskim TPSP. Malował farbami olejnymi i akwarelami, głównie obrazy religijne i portery, sceny rodzajowe, rysunki i szkice przedstawiające typy charakterystyczne - żydowskich handlarzy i ukraińskich pastuszków. Twórczość artysty jest obecnie mało znana, zachowały się takie obrazy jak Widok Żelaznej Wody, Pastuch z okolic Lwowa, Żyd zażywający tabakę, Autoportret.
Wincenty Krzemieniecki 1831-po 1913
Był to nauczyciel rysunku w gimnazjum w Gnieźnie pejzażysta, autor efektownych martwych natur, inspirowanych tromp l'oleil z XVII wieku, namalował obrazy Mysia wieża w Kruszwicy, Krajobraz nadbrzeżny z okrętem żaglowym, Stare lustro, Schowanko.
Wilhelm August Stryowski 1834-1917
Rysunku uczył się u Schutza w Kunst und Handwerkschule, stając się jej późniejszym profesorem. Studia ukończył u Schadowa w Akademii Dusseldorfskiej, stamtąd zaczerpnął późnoromantyczny styl widoczny w jego obrazach. Podróżował po Galicji, malując nastrojowe kompozycje z flisakami, sceny obrzędów żydowskich, także sceny rodzajowe z Gdańska, ewoluujące od linearnego i akademickiego ujęcia do efektów ilumiunistycznych z nastrojem tajemniczości, tworzył portrety oraz rzadkie jeszcze przedstawienia strajku robotników i bezrobotnych tragarzy portów gdańskich. Jego dziełami są Obóz flisaków na Przeróbce, Flisacy na gdańskiej ulicy, Wesele żydowskie w Galicji, Jom Kippur, Modlitwa Żydów w czasie nowiu księżyca.
Prosper Gorski 1813- 1888
Był malarzem i nauczycielem rysunków, uczył się pod kierownictwem A.Gajewskiego, objął po nim lekcje w Humaniu, później w Buhrynie i w Różanówce. Na stałe osiadł w Żytomierzu. Z pasją etnografa szkicował ukraińskie typy- zaporożców, lirników, czumaków, dziadów, ilustrował przysłowia, legendy, rysował sceny z przeszłości Ukrainy, komponował, ilustrował do poezji. Główną zaletą w jego dziełach było wierne odtwarzanie kolorytu lokalnego regionu, którym obrazował, jego historii i obyczajów ludu. Posługiwał się głównie ołówkiem i akwarelą, prace zamieścił w albumie widoków Żytomierza i okolic. Stworzył m.in. Konaszewicz Sahajdaczny w Kijowie, Album Żytomierza i okolic.
Antoni Lang. 1774-1842
Niemiec z Drezna związany z ziemiaństwem na Podolu i Kijowszczyźnie, malarz grafik, nauczyciel rysunku. Uczył się malarstwa u L.Schonenberga. W 1810 przyjechał do Lwowa i pracował jako dekorator w teatrze, zajmował się konserwacją obrazów. Malował głównie krajobrazy, uprawiał też litografię, najwcześniejsze jego dzieło pochodzi z 1834, ostatnie znane z 1860. Tworzył także biedermeierowskie miniaturowe portrety, pejzaże z Odessy, Włoch, sceny polowań, obok Gorskiego prekursor tematyki ukraińskiej w sztuce polskiej, autor scen ludowych kozackich historycznych. Jego pracami są Scena z polowania, Damy na tle roślin w cieplarni, Ociemniały żebrak ukraiński, Odjazd rekrutów ze wsi, Kozacy pasący konie przy studni, Rebelia w Siczy 28 grudnia 1768.
polski malarz, rysownik i ilustrator. Przedstawiciel swojskiego nurtu malarstwa batalistyczno-rodzajowego, stworzonego i rozpowszechnionego przez Juliusza. Od wczesnego dzieciństwa mieszkał we Lwowie. Po ukończeniu szkoły Ojców Bazylianów rozpoczyna studia prawnicze, ale czas wolny poświęca rysowaniu. Odwiedza rozmaite dwory gdzie poznaje życie i obyczaje szlacheckie. Już jako student prawa poznaje tajniki malarstwa w pracowni Jana Maszkowskiego we Lwowie, następnie w Paryżu (1855-1861) i w Monachium (1868-1869). Podczas pobytu w wielu rezydencjach szlacheckich i magnackich na Kresach, szkicował z natury dla własnej satysfakcji interesujące go motywy, a zwłaszcza konie. Często również przebywał w Jarocinach - majątku Dzieduszyckich, gdzie była największa w Galicji stadnina koni arabskich czystej krwi. Był samoukiem, gdyż nie ukończył żadnej uczelni artystycznej. W 1851 roku Juliusz Kossak wyjechał do Petersburga. Po raz pierwszy miał tam możność poznania arcydzieł światowego malarstwa zgromadzonych w rosyjskich kolekcjach. W latach 1852-1855 mieszkał w Warszawie, gdzie przyłączył się do grupy młodych, postępowych artystów, absolwentów warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, wszedł w kręgi arystokratycznej bohemy. Kolejnym etapem w życiu artysty był pobyt w Paryżu w latach 185 5-1860, gdzie współpracował z Horacym Vernetem, głośnym malarzem batalistą, ilustratorem kampanii napoleońskiej. Wielu impulsów dostarczyły im dzieła wielkich mistrzów, które kopiował i studiował w Luwrze. Prowadził samodzielne studia rysunkowe, w koszarach, na ulicy, na placach i nawet w rzeźni, gdzie poznawał anatomię konia. Kolejny okres to pobyt w Warszawie wypełniony pracą ilustratorską, która w całym dorobku artysty stanowi rozdział imponujący. Od 1862 roku kierował działem artystycznym drzeworytu "Tygodnika Ilustrowanego". W latach 1867-1868 doskonalił swoje umiejętności w Monachium i Paryżu, aby w 1869 roku na stałe osiedlić się w Krakowie. Od chwili przybycia do Krakowa i zamieszkania na "Wygodzie", zwanej później "Kossakówką", która zasłynęła z czasem jako rodzinne gniazdo kilku generacji Kossaków, wówczas rozpoczął się prawie 30-letni i najpłodniejszy okres w twórczości Juliusza Kossaka. Tematyka jego obrazów stała się bardzo różnorodna. Na szczególną uwagę jednak zasługują kompozycje, w których głównym podmiotem jest koń. Juliusz Kossak był jednym z najwybitniejszych, jeśli nie najlepszym malarzem koni. Artysta w sposób niepowtarzalny oddał najrozmaitsze typy koni, ich rasę, anatomię, budowę, sposób poruszania się, charakter, wiek i płeć. Malował je gdy pozowały stojąc nieruchomo, ale najczęściej w galopie, kłusie, stępie - w momentach wysiłku. Podobnie malował również psy, przede wszystkim charty i wyżły. Treść obrazów to także sceny z polowań: wyjazdy i powroty, tropienie zwierzyny, sceny ukazujące fantazyjność obyczaju łowieckiego z całym arsenałem myśliwskich akcesoriów. W jego twórczości godna podziwu jest celność w odtwarzaniu ojczystego krajobrazu i zwierząt. W inną atmosferę wprowadzają nas obrazy przedstawiające epizody i doniosłe wydarzenia z przeszłości, do których tematy Kossak czerpał z różnych epok, przedstawiając zmagania wojenne Polaków, począwszy od XIV aż po czasy sobie współczesne. Bliskie mu były tradycje oręża symbolizujące świetność Polski. Malował więc słynne i decydujące bitwy, np. "Bitwę pod Grunwaldem", często podejmował tematy związane w Wyprawą Wiedeńską. Przedstawiał batalie, potyczki i liczne epizody z walk o niepodległość, przy tym w tematyce odnoszącej się do XIX stulecia uprzywilejowaną pozycję zajmuje okres Księstwa Warszawskiego i Powstania Listopadowego. Motywami były zwiady, patrole, niewielkie oddziały partyzanckie. Sztuka Kossaka odegrała ważną rolę w kształtowaniu ducha narodowego Polaków pod zaborami. Z wielkim upodobaniem odtwarzał Kossak epizody z życia bohaterów "Trylogii" Henryka Sienkiewicza. Oczarowany krakowskim folklorem malował wesela, wizerunki Krakusów na koniach, jarmarki końskie i targi w starym Krakowie z mnóstwem koni, wozów wieśniaczek i chłopów. Rysunek był najmocniejszą stroną twórczości J. Kossaka. Zasłynął też jako świetny akwarelista. Akwareli był wierny przez całe życie. Rzadziej malował farbami olejnymi, a obrazy olejne nie odbiegają swoim charakterem od akwarel. Kolor dla Kossaka nie był zasadniczym malarskim problemem. Artysta koncentrował się przede wszystkim na temacie. Podstawową rolę w malarstwie odgrywała linia. Gama kolorystyczna jego dzieł jest delikatna, utrzymana w jednolitym, raz złotawym, raz ciepłożółtym czy szarobłękitnym tonie. Juliusz Kossak tworzył ponad 50 lat. Pomimo, że wiele dzieł przepadło w czasie obu wojen światowych, kilkaset prac obrazów studiów i szkiców znajduje się w polskich zbiorach, głównie w kolekcjach, muzeów narodowych w Krakowie, Warszawie i Poznaniu, oraz w Muzeum Śląskim we Wrocławiu. Liczne akwarele zdobią prywatne mieszkania. Juliusz Kossak stworzył własny styl malarski. W jego ślady poszli następcy, z których najbardziej popularnym był jego syn Wojciech, ale klimat i tematy Kossaka odnajdujemy również w twórczości Brandta i Grottgera. Juliusz Kossak zmarł 3 lutego 1899 roku w Krakowie. Popularność i duża liczba zamówień przyczyniły się do obniżenia poziomu dzieł powstałych od schyłku lat 70- powielanie ulepszanie dawnych kompozycji. Wystawiał w TZSP, w salonie Ungierta, Krywulta, w Poznaniu i we Lwowie. Malował głównie akwarele i grafiki oraz ilustrował czasopisma. Najwięcej koni i scen batalistycznych z ich udziałem. Był ojcem Wojciecha Kossaka. namalował m.in. takie obrazy jak W pracowni Rodakowskiego, Ranny generał Skrzynecki w obozie, Wjazd generała Dwernickeigo do Lwowa w roku 1848, Rok 1848 we Lwowie, Śmierć Stefana Potockiego pod Żółtymi Wodami jest to pierwsza dynamiczna scena bitwy o barokowym schemacie kompozycji, wykazuje analogie do dzieła Suchodolskiego Sanguszko w bitwie z Tatarami, Polowanie w Poturzycy obrazująca alegorię jedności rodu Dzieduszyckich, Kafarek, Mohort prezentujący stadninę księciu Józefowi Poniatowskiemu, motywy z dzieł Wincentego Pola i ilustracje do Pieśni o ziemi naszej, Kazimierz Łubieńskiz córką Emilią, Masztalerz z parą koni, przełomowymi dla ewolucji polskiego malarstwa i genezy szkoły monachijskiej są trzy dzieła- Przeprawa rotmistrza pancernego przez Dniestr obraz historyczno-rodzajowy przedstawiający wojskowego z pełnym ekwipunkiem na promie, na tle pejzażu, o niespotykanej dotąd nastrojowości, Stadnina koni, Stadnina u wodopoju dzieła z dominującymi motywami koni ze stadniną w tle, cienie koni , zszarzały horyzont, ściemniałe chmury podkreślają nastrojowość przedstawienia, Targ koński w na Pradze, Targ na Kleparzu, Wesele krakowskie, Wjazd posła Wawrzyńca Fredry do Stambułu w 1500 roku, Wjazd Sobieskiego do Wiednia, Spotkanie Chmielnickiego z Tuhaj Bejem, Bitwa pod Ignacewem.
Józef Jaroszyński 1835-1900
Malarstwo studiował w ASP w Wiedniu. Po powrocie do Polski zamieszkał w Doraynie nad Prutem. Artysta ten wiązany zazwyczaj z tzw. polska szkołą monachijską do stolicy Bawarii- Monachium zaczął przyjeżdżać regularnie dopiero od 1880 roku. Malował pejzaże, polowania, obrazy z życia wsi huculskich, ukraińskich i podhalańskich oraz sceny historyczne, chętnie malował konie, sceny z polowań, życia wsi podhalańskiej i wschodniogalicyjskiej. Pomimo że odbywał studia plenerowe m.in. w czasie wędrówek po Tatrach, jego poprawnie malowane obrazy dopiero w ostatnich latach życia nabrały pewnych cech indywidualnych- sposób traktowania światła i plamy barwnej, wystawiał w TZSP, w salonie Krywukta i we Lwowie. Jego obrazy to m.in. Dwa konie angielskie ujeżdżane przez dżokeja, Wodospad koło Worochty, Stefan Czarniecki przed potyczką ze Szwedami, Kmicic i Oleńka, Huculi na koniach na górskiej przełęczy, Zaloty, Spotkanie z lirnikiem.
Malarstwo mniejszości narodowych
W latach 70 i 80 XIX wieku pojawiło się nowe zjawisko dotyczące malarstwa kultury polskiej, w kulturach mniejszości narodowej żydowskiej, ukraińskiej, litewskiej pojawiły się jednostki, które rozpoczęły edukację artystyczną dając tym samym początek szkół narodowych. Artyści ci uczyli się w Krakowie, Warszawie Wilnie, uzupełniali studia w Monachium, Wiedniu, Petersburgu, uczestniczyli w polskich wystawach, wiązali się z polskim środowiskiem artystycznym, prekursorem w był Aleksander Leszer.
Nowoczesne malarstwo żydowskie, litewskie, ukraińskie wyrasta z wspólnego korzenia malarstwa polskiego, artyści z narodów należeli do polskiego środowiska artystycznego, kształtowała ich twórczość Matejki i Brandta, wykazywali podobne analogie formalne i tematyczne jak artyści pochodzenia polskiego. Większość z nich deklarowała obok swej narodowości pochodzenie polskie.
Leopold Horowitz (Lipól) 1838-1917
Pochodził z rodziny rabinackiej, w 1859 ukończył akademię w Wiedniu. Pracował w Warszawie na Zamku Królewskim zajmując atelier Bacialellego, kierował działem artystycznym Tygodnika Ilustrowanego. Wiele podróżował do Paryża, Budapesztu (od 1889 był dyrektorem tamtejszej ASP), do Wiednia, (malował dla dworu Franciszka Józefa, zasłynął jako salonowy malarz portretujący także w fotografii przedstawicieli zamożnego mieszczaństwa inteligencji, arystokracji w Warszawie i Austro-Węgier. Sławę przyniósł mu portret cesarzowej Elżbiety, malowany po jej śmierci. W Polsce najbardziej znanym jego dziełem jest podobizna Adama Mickiewicza. Obok konwencjonalnych zawsze sprawnych warsztatowo upozowanych portretów tworzył obrazy rodzajowe, o sentymentalnym lub satyrycznym zabarwieniu. Doczekał się licznych pochlebnych recenzji, od 1863 wystawiał na Salonie paryskim, w Wiedniu, we Włoszech, w TZSP. Jego dziełami są Portret Leopolda Kronenberga, Tisza b'aw- Rocznica zburzenia świątyni w Jerozolimie- pierwsze dzieło o tematyce żydowskiej wystawiane w TZSP przez artystę żydowskiego pochodzenia.
Maurycy Gottlieb 1856-1879
Pochodził z zasymilowanej rodziny żydowskiego przemysłowca z Drohobycza. Ojciec posłał go na nauki do konwentu oo. Bazylianów w Drohobyczu, gdzie interesowała go tylko historia i rysowanie. Maurycy wykazał niezwykły talent rysunkowy. Za namową nauczyciela rysunków, Sikory, ojciec wysłał go na naukę rysunku do Lwowa, a potem malarstwa do Wiednia. Po trzech latach, w roku 1875, zafascynowany obrazem Matejki Rejtan, Maurycy przeniósł się do Krakowa. Wychowany w atmosferze ruchu Haskalah, zasymilowany na ile to było możliwe, był pierwszym studentem Żydem w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, najzdolniejszym uczniem wg Jana Matejki. Malował polskie sceny historyczne i portrety. Po roku, antysemityzm kolegów i otoczenia, pomimo bronienia go przez Matejkę, zmusił Maurycego do opuszczenia Krakowa i powrotu do Wiednia a niedługo później wyjazdu do Monachium, gdzie został uczniem Piloty'ego. Osiągnął ta swój pierwszy sukces artystyczny Podjął wówczas tematykę żydowską, portrety, introspektywne autoportrety, nowo-testamentową tematykę żydowsko-chrześcijańską. Bardzo znany jest jego melancholijny autoportret Ahasuerus, Żyd wieczny tułacz. (Ahaswerus, Aswerus) - legendarna postać Żyda, który miał znieważyć czynnie Chrystusa, idącego z krzyżem na Golgotę. Ukarany został za to wieczną tułaczką po świecie.Najdawniejsza legenda odnosi się do człowieka, który nie mógł stracić życia, ponieważ zgubił śmierć. Błądzi w nieskończoność, oglądając troski i radości innych ludzi, sam skazany na wieczną kontemplację w oczekiwaniu końca świata.Znany jest Pisarz Tory, 1876, ale najsłynniejszym obrazem Maurycego Gottlieba jest Yom Kippur. W mrocznym wnętrzu synagogi, wypełnionej modlącymi się Żydami, skupiony młodzieniec (o rysach Maurycego) stoi wśród żywych i umarłych swoich krewnych, obok siedzącego starca, który trzyma na kolanach zwój Torah. Na sukni Tory napis: "Ku pamięci Mosze Gottlieba, niech będzie ona błogosławiona w roku 5638." W ów Yom Kippur święto żydowskie, Księga Życia została zapieczętowana: "kto będzie żył a kto umrze." Ulegał fascynacji historii kultury polskiej i kolejnym duchowym przemianom. Artysta obdarzony był dużymi zdolnościami i wyjątkową wrażliwością, wykazywał sentymentalny stosunek do rzeczywistości i sztuki, niepokój i świadomość tragizmu ludzkiego losu, co naznaczyło malarstwo klimatem melancholii, żalem przejawiającym się w sposobie użycia środków formalnych. Bogate fakturowo obrazy o szczególnie harmonijnej i bogatej gamie barwnej wydobyte subtelnym refleksem świetlnym zaskakują swoimi wartościami pikturalnymi, liczne szkice i rysunki - umiejętnością szkicowego malarskiego myślenia. tematy dzieł oscylowały wokół dziejów i zwyczajów żydów, wątków biblijnych, i literackich, historii polski, tematy orientalne, portrety psychologiczne, j prawdy, liczne autoportrety, fascynacja malarstwem Rembrandta i szkoły weneckiej. Mosze Gottlieb zmarł przed upływem roku, w wieku 23 lat Maurycy Gottlieb nie zdążył w pełni rozwinąć swojego malarskiego stylu. Zostawił olśniewający dorobek malarski. Po jego śmierci, Matejko nazwał go "malarzem wielkich nadziei." Stał się pewnym pierwowzorem wyemancypowanego Żyda, szukającego swojego miejsca w nowoczesnym świecie. Gottlieb łączył akademizm z symbolizmem, dekadentyzmem, poczuciem alienacji i metafizyki. Jego dziełami są także Kawalerowie mieczowi inflanccy proszący Zygmunta Augusta o opiekę przed uciskiem cesarza Ferdynanda, Portret Ignaza Kurandy, Autoportret w stroju szlachcica, Staruszka w czepku, Ślub żydowski, Shylock i Jessyka z `kupca weneckiego”, Ureil d'Acosta, Judyta van Straaten, Natan Mędrzec, Sulamit z Pięni nad pieśniami, Judyta z głową Holofernesa, Salome z głową św. Jana, Taniec Salome, Chrystus nauczający w Kafrmaum, Chrystus przed Sądem, żydzi w bożnicy te trzy obrazy przedstawiają historyczno-etnologiczne zainteresowania. Postaci mają semickie rysy, żydowskie stroje, w tle znajduje się rzymska architektura. W obrazie Żydzi w bożnicy Gottlieb zawarł pesymistyczne nastawienie na otaczający świat. Wykonał także obrazy żydzi proszący Kazimierza Wielkiego o przyjęcie do Polski, Kazimierz Wielki nadaje prawa Żydom, Kazimierz Wielki i Esterka, Portret Żmurki, Na balkonie.
Stanisław Heyman 1843-1915
Uczeń Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, uczył sie także na akademii drezdeńskiej u K.W. Schuriga, w pracowni Anschutza w akademii Monachijskiej, ponad to pracował w atelier L.Horowitza. Pojechał ponownie do Monachium, do Włoch, po powrocie na stałe zamieszkał w Warszawie. Był głównym portrecistą, we wczesnym okresie podejmował także tematykę rodzajową malował kompozycje, typy żydowskie, sceny włoskie. Obfitą twórczość portretową prezentował w TZSP Brał czynny udział w życiu artystycznym Warszawy, należał do Salonu artystycznego. Jego obrazami są Lekcja muzyki, portret rodziny Poznańskich, Talmudzista, Handlarz uliczny.
Szymon Buchbinder 1853-1908
Początkowo był uczniem swojego brata Józefa później Wojciecha Gersona w Warszawie. W latach 1871-1878, malował w Wiedniu dekoracje teatralne w dworskiej cesarskiej operze, później był uczniem Jana Matejki. Obrazy jego przedstawiają rodzajowe sceny obyczajowe albo historyczne, ze wspaniale odmalowanym jedwabiem i aksamitem. W roku 1897 przeniósł się do Berlina i poświęcił malarstwu portretowemu. Jego malarstwo nawiązywało do sztuki holenderskiej XVII wieku, przedstawiał kameralne sceny, historyczno-rodzajowe, o starannie dopracowanych szczegółach. obrazy te zyskały duże uznanie na rynku niemieckim, wystawiał w Warszawie i w Krakowie. Zygmunt III w pracowni złotniczej, Młody Żyd w talesie, Karciarze, Przekupnie żydowscy, Błazen dworski, Modlący się rabin, Jubiler, Abdykacja królowej Bony, Portret Walerego Brochockiego.
Maurycy Trębacz 1881-1941
Uczył się w Szkole Rysunkowej, później dzięki wstawiennictwu Horowitza u Matejki i Loeffera w Warszawie, w Krakowie, także u Wagnera w Monachium, gdzie pozostawał pod wpływem szkoły monachijskiej. W roku 1909 osiedlił się w Łodzi i malował rodzajowe obrazy przedstawiające codzienne życie żydowskiej biedoty, religijne obrzędy judaistyczne oraz portrety Żydów. Jego prace zdobyły międzynarodowe uznanie, wystawiał w Krakowie, Warszawie, Lwowie, Monachium, Paryżu, Wiedniu, Chicago i Konstantynopolu. Osiemdziesięcioletni, zmarł z głodu i wyczerpania w getcie w Łodzi w styczniu 1941. Liczne są jego dzieła m.in. Żyd z koszem owoców, Portret Lucjana Wrotowskiego, W pałacowym parku, portret Henryka Glicensteina- inaczej Mężczyzna na leżaku, Portret kobiety siedzącej na fotelu, Jankiel cymbalista, Tryptyk- Przeszłość~Jeremiasz opłakujący zniszczenie Jerozolimy, Teraźniejszośc~Pokuta, Przyszłość~Sen.
Mordechaj Cwi Mane 1859-1887
Studiował w Szkole Rysunkowej w Wilnie, w klasie rysunkowej w Warszawie, także w akademii w Petersburgu. Malarz, poeta i krytyk hebrajski, który jako pierwszy pisał o konieczności rozbudzenia zainteresowania malarstwem wśród Żydów.
Mojżesz Majmon 1860-1923
W 1893 roku wystawił w Warszawie obraz z prześladowania Żydów w Hiszpanii, nawiązujący do znanej płaskorzeźby Antokolskiego. Inkwizycja hiszpańska była rozbudowaną akademicką sceną historyczną. Malował także obrazy rodzajowe i portrety, obrazy z pogromów żydowskich, osiadł na stałe w Petersburgu. Namalował także Kupujcie grzyby, Do ochronki, Wieczny Tułacz, Znowu w ojczyźnie.
Saul Wahl 1864- przed 1914
Uczył się w krakowskiej szkole rysunku. Jego zachowanie podczas konkursu, kiedy nieformalnie chciał uzyskać nagrodę, mogło spowodować antysemickie wystąpienie Matejki na otwarciu roku akademickiego 1882, które ubodło Maurycego Gottlieba. Malował sceny akademickie historyczne, rodzajowe, żydowskie, Do jego dzieł należy m.in. Uriel d'Acosta przed sądem, Przymusowy chrzest w Hiszpanii.
Leon Wein około 1865-1920
Podobnie jak Wahl uczył się w Krakowie. Redagował pismo lwowskie Faun propagujące, jako jedno z pierwszych w Polsce, nowe prądy w sztuce. Dużą rolę w jego twórczości odgrywała tematyka żydowska, o niezwykłym nastroju, efektach świetlnych, poetyckim odczuciu. Malowal i rysował portrety, akty, pejzaże, typy z półświatka wielkomiejskiego i cyganerii. Stworzył m.in. Pejzaż jesienny, Poranek w izbie żydowskiej, Przwesłuchanie-egzamin w jeszybocie.
Marcin Gottlieb 1867-1936
Był on bratem Maurycego, w latach 1881-83 studiował u Matejki w Szkole rysunkowej w Krakowie. Wykonywał tak jak pozostali bracia Filip i Marceli kopie obrazów wg Maurycego, co utrudniło w pewnym stopniu odczytanie właściwe atrybucji, malował kompozycje figuralne, był portrecistą, bliskim w twórczości Witoldowi Pruszkowskiemu. Jego dziełami są m.in. Portret Filipa Zuckera, Portret rabina, Żydzi przekazujący dary królowi polskiemu, Pogrom, Ściana płaczu, Kochanowski nad ciałem Urszuli.
Samuel Hirszenberg 1865-1908
Urodzony w Łodzi, malarstwo studiował w Krakowie, Monachium i Paryżu (1889-1891). W wieku 20 lat stał się znanym malarzem, debiutował na wystawie w Zachęcie w roku 1885. O jego randze świadczyć miała przede wszystkim poruszana przezeń tematyka żydowska, jako kontynuacja twórczości Gottlieba. Zdobył uznanie krytyków i wyróżnienia na wystawach w Berlinie (1891), w Zachęcie (1895) i na Wystawie Powszechnej w Paryżu (1900). Od roku 1892 mieszkał w Łodzi, wyjeżdżał do Włoch, Bretanii i Monachium. Miał znakomicie opanowany malarski warsztat, w swoich pracach prezentował kompozycję realistyczną i impresjonistyczną (od 1899 malował w technice impresjonistycznej, widoczne są dynamizm i ekspresja w przedstawieniach. Malował rodzajowe także obrazy o tematyce żydowskiej (również historycznej) w nastroju smutku i melancholii. Był pierwszym malarzem, który przedstawił prześladowania i cierpienia Żydów. Hirszenberg poprzez martyrologię żydowską poszukiwał świadomości narodowej, odszukując ją w tradycji, tworzył styl narodowy zrywający z klasycyzmem helleńskim i przepełniony ekspresją. Wyrazem nowych idei są takie dzieła jak Głowa Chrystusa, Żyd wieczny tułacz, Uriel Acosta, Młody Spinoza. Monumentalny Golus, przedstawiający Żydów uchodzących przed pogromem, prowadzonych przez rabina trzymającego w ramionach Torę. Żyd wieczny tułacz był alegorią prześladowań Żydów, w której przerażony mężczyzna ucieka przez las, potykając się o rozrzucone ciała ukrzyżowanych Żydów. Obraz ten był pierwszym w historii sztuki, w którym ukrzyżowanie zostało użyte dla przedstawienia cierpień Żydów. Wiele jego najsłynniejszych obrazów zaginęło, inne rozproszone są w prywatnych kolekcjach. W Jewish Museum w Nowym Jorku znajduje się jego Czarny sztandar, przedstawiający chasydzki pogrzeb ofiary pogromu. W stylu modernizmu Hirszenberg namalował Damę z czerwoną parasolką (1889). W roku 1907 Hirszenberg wyjechał do Eretz Israel, gdzie był profesorem w Szkole Sztuki Bezalel, pierwszej szkole sztuk pięknych założonej w roku 1906. Zmarł w Jerozolimie w rok po przyjeździe. Jego znanym obrazami są: Szkoła Talmudyczna (dwa obrazy), Święto w getcie, Wygnańcy, Wieści z Argentyny-Sjesta sobotnia, Fabryka wieczorem, W farbiarni, Z kampanii Rzymskiej, Villa Borgheze, Noc księżycowa, Staw w Lisowicach, Muza, Pasterz grający na fujarce, Urania.I
Korneli Ustianowicz 1839-1903
Był to syn pisarza działającego w grupie literackiej tzw. Ruska Trójca, która propagowała idee odrodzenia narodowego. Studiował w Akademii wiedeńskiej, przyjaźnił się z Grottgerem i Loefflerem, którzy zainteresowali Ustianowicza tematyką ludową. Malował sceny rodzajowe z życia Hucułów i Bojków w tle przyrodniczym, portrety lwowskiej inteligencji ukraińskiej- Wachnianina, Sawczyńskiej, o sugestywnej charakterystyce psychologicznej. Malował również tematy z historii Rusi halickiej. jego dziełami są Bojkowska para, Hucuł, Hucułka przy źródle, Wasyl Trembowelski, Szewczenko na zesłaniu.
Teofil Kopystyński 1844-1916
Studiował w akademii wiedeńskiej, później zamieszkał we Lwowie. Był przede wszystkim portrecistą, sportretował członków Instytutu Stauropigialnego, ukraińskich bohaterów narodowych, malował też typy huculskie, kompozycje historyczne inspirowane dramatem Józefa Szujskiego. Jego dziełami są m.in. Dalmatynka malowniczy o żywej kolorystyce portret dziewczyny w stroju ludowym, Dowbusz, Za wiarę i Ojczyznę, Halszka z Ostroga.
Aleksander Skrutek 1862-?
Uczył się u Wagnera w Monachium, malował realistyczne sceny typy rodzajowe, nastrojowe pejzaże, m.in. Bociany, stara kobieta w oknie, Rybacy Holenderscy
Stefan Tomasiewicz 1859-1932
Portrecista, autor scen huculskich i obrazów historycznych, m.in. napad Tatarów na cerkiew
Mikołaj Iwasiuk 1865-1930
Był to malarz ukraiński, w latach 1884-89 studiował w Wiedniu i w Monachium u A. Liezen-Mayera. W 1891 nagrodzony dyplomem pochwalnym za studia malarskie, nawiązał kontakty z Józefem Barandtem. Od 1908 prowadził szkołę artystyczna w Czernowicach. Malował portrety, pejzaże martwe natury, obrazy rodzajowe, sceny wojskowe (potyczki, pochody kozaków) i obrazy historyczne. Wielokrotnie i w różnych wersjach powtarzał kompozycje Wjazd Chmielnickiego do Kijowa, niektórzy krytycy i artyści ukraińscy widzieli w nim narodowego malarza ukraińskiego. Jego obrazami są m.in. Kozak i dziewczyna, Matka, Autoportret, Wjazd Chmielnickiego do Kijowa
Jan Zasiedatel 1833-1893
Związany był on z polskim ziemiaństwem na Bracławszczyźnie. Był z pochodzenia pańszczyźnianym chłopem, wysłanym około 1850 roku na naukę malarstwa do Odessy, prawdopodobnie do Romualda Chojnackiego. Opiekował się im malarz amator Tadeusz Grocholski, razem pojechali do Paryża, gdzie uczyli się w pracowni Leona Bonnanta, do Madrytu, Rzymu, Neapolu, oraz Wenecji, gdzie kopiował dzieła dawnych mistrzów. Zafascynowany był sztuką Rafaela, Leonarda da Vinci, Muroilla, Caraccich, wykonywał obrazy religijne do kościołów, nastrojowe pejzaże z elementami architektonicznymi. szczególnie interesująca jest jego twórczość portretowa, liryczne, światłocieniowe studia młodych wiejskich dziewcząt w strojach ukraińskich, kameralne portrety kobiet we wnętrzach o zawężonej gamie kolorystycznej. Do jego dzieł zaliczane są Ruiny Koloseum, Zachód słońca w Rzymie, Wenecja, Portret wiejskiej dziewczyny, Wiejska dziewczyna, Portret Jakubowej.
Tadeusz Dowgird, Tadas Daugirdas 1852-1919
Był malarzem, krytykiem, archeologiem i etnografem, miał duży wpływ na rozwój narodowej sztuki litewskiej, wykształcony był w wileńskiej szkole rysunkowej u Trutniewa, także uczył się w Petersburgu, należał do grupy artystów przebywających w Monachium, związany był ze sztabem. Przyjaźnił się z rodzina Roemerów, Witkiewiczem, Fałatem. Po studiach zamieszkał w Warszawie, w 1891 wrócił do Plemborga rodzinnego majątku na żmudzi. Uważał się za Litwina i Polaka. Malował pejzaże wiejskie, sceny rodzajowe w konwencji realistycznej, zwracał uwagę na efekty świetlne, intensywność koloru- wyczuwalne wpływy impresjonizmu Interesowały go historia z czasów pogańskiej Litwy, uczestniczył w wystawie sztuki w Kownie. jego obrazami są U źródła świętego z czasów pogańskich na Litwie, Podwórko, Krajobraz z Wiatrakiem.
Bibliografia:
J. Murin-Białostocka, Słownik Artystów Polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzewźbiarze, graficy, Warszawa 1971
J. Malinowski, Malarstwo polskie XIX wieku, Warszawa 2003
1