Funkcje banku centralnego
Centralny bank państwa - będąc bankiem państwa NBP, prowadzi rachunki bankowe dla budżetu państwa, centralnych instytucji państwowych oraz jednostek budżetowych. Przeprowadza w imieniu państwa operacje finansowe w kraju i za granicą, gromadzi i zarządza rezerwami dewizowymi, zaciąga i spłaca kredyty zagraniczne, jest odpowiedzialny za utrzymanie stabilnego poziomu cen.
Bank emisyjny — NBP, jako jedyny bank w Polsce, ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych i określania wielkości emisji, ponadto organizuje zasady obiegu pieniężnego i reguluje ilość pieniądza w obiegu.
Bank banków jest źródłem rezerwy kredytowej (kredytodawcą ostatniej instancji) dla innych banków, które w razie problemów z płynnością mogą wystąpić do NBP z wnioskiem o kredyt lombardowy lub redyskontowy. NBP sprawuje nadzór nad funkcjonowaniem banków komercyjnych, które mają obowiązek utrzymywania rezerw obowiązkowych na rachunku w banku centralnym, ponadto określa formy i organizuje rozliczenia pieniężne.
Mechanizmy regulujące ilość pieniądza w obiegu - instrumenty polityki pieniężnej NBP
Instrumentami, za pomocą których NBP realizuje politykę pieniężną, są: rezerwa obowiązkowa, operacje otwartego rynku, kredyty refinansowe i inne.
Rezerwa obowiązkowa to część środków pieniężnych (której wielkość zależy od stopy rezerw) przeliczonych na złote, które są zgromadzone na rachunkach bankowych (złotowych i dewizowych), środków uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank podlegających zwrotowi.
Stopa rezerw obowiązkowych to minimalna relacja, w jakiej banki mają obowiązek utrzymywać płynne rezerwy (składające się z gotówki w kasach banków i na rachunkach banków w NBP) w stosunku do ilości posiadanych środków określonych rezerwą obowiązkową. Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej jest ustalana przez Radę Polityki Pieniężnej i może być zróżnicowana w zależności od okresu przechowywania środków pieniężnych oraz rodzaju waluty. W Polsce od dnia 28.02.2002 r. stopa rezerw obowiązkowych od wszystkich rodzajów wkładów wynosi 4,5%, a np. stopa rezerw obowiązkowych w Europejskim Banku Centralnym - tylko 2%.
Bank centralny przez zwiększanie lub zmniejszanie stopy rezerw obowiązkowych wpływa na wielkość akcji kredytowej banków komercyjnych. Dla banków komercyjnych rezerwa obowiązkowa zwiększa koszty prowadzonej działalności, ponieważ deponentom trzeba płacić odsetki, a kwota środków pieniężnych wynikająca ze stopy rezerw obowiązkowych jest zamrożona i nieoprocentowana (środki zgromadzone w ramach rezerwy na rachunku w NBP nie są oprocentowane), co uniemożliwia ich ulokowanie np. na rynku finansowym. Działanie rezerwy obowiązkowej działa, więc jak podatek, a koszty z tego wynikające są przerzucane na klientów banku w postaci wyższego oprocentowania kredytów.
Stopa rezerw obowiązkowych jako instrument realizacji polityki pieniężnej nie jest stosowana przez NBP do bieżącego regulowania płynności banków. W tym celu są wykorzystywane operacje otwartego rynku i kredyty refinansowe oraz inne instrumenty.
Kredyty refinansowe i inne instrumenty
NBP, pełniąc funkcję banku banków, udziela bankom komercyjnym kredytów, prowadzi politykę ich refinansowania. Instrumentem stosowanym do końca 1995 r. był tzw. kredyt refinansowy, który obecnie został zastąpiony przez kredyt lombardowy i kredyt redyskontowy.
Kredyt lombardowy potęga na udzielaniu, przez NBP kredytu bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych, a wysokość kredytu nie może przekroczyć 80% ich wartości nominalnej. Wysokość udzielonego kredytu przez NBP zależy od wartości papierów wartościowych, które bank komercyjny posiada i może dać w zastaw.
Kredyt redyskontowy polega na udzieleniu kredytu przez NBP przez kupienie weksli od banków, które wcześniej zostały przedstawione do dyskonta w tych bankach przez podmioty gospodarcze. Banki komercyjne, posiadając weksle, mogą czekać do terminu wykupu weksli, gdy nie są im potrzebne pieniądze, lub mogą je przedstawić do redyskonta w NBP, uzyskując dodatkowe środki na akcję kredytową.
Operacje otwartego rynku polegają na zakupie i sprzedaży przez bank centralny papierów wartościowych. Są to transakcje przeprowadzane przez bank centralny z bankami komercyjnymi, dokonywane z inicjatywy banku centralnego, który w ten sposób kształtuje krótkoterminową stopę procentową na rynku międzybankowym.
Operacje otwartego rynku dzielą się na operacje bezwarunkowe i operacje warunkowe.
Operacje bezwarunkowe, to takie operacje, gdzie bank centralny kupuje albo sprzedaje papiery wartościowe, którymi są zazwyczaj rządowe papiery skarbowe, przy czym kupno i sprzedaż nie są obwarowane dodatkowymi warunkami.
Operacje warunkowe dzielą się na operacje warunkowego zakupu i operacje warunkowej sprzedaży.
Operacje warunkowego zakupu (REPO) polegają na tym, że bank centralny kupuje papiery wartościowe od banków komercyjnych, zobowiązując banki do ich odkupienia po określonej cenie i w określonym terminie. Operacje warunkowego zakupu są odpowiednikiem krótkoterminowych kredytów udzielanych przez bank centralny bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych.
Operacje warunkowej sprzedaży (Reverse REPO) polegają na tym, że bank centralny sprzedaje papiery wartościowe bankom komercyjnym, zobowiązując banki do ich odsprzedaży po określonej cenie i określonym terminie. Są one odpowiednikiem oprocentowanych lokat krótkoterminowych przyjmowanych przez bank centralny pod zastaw papierów wartościowych.