Historia Gospodarcza Dr Jerzy Zamojski

wykład 1

Literatura obowiązkowa

• Jan Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2003

• Karol Jonca, Rozwój gospodarczy Polski do 1939 roku, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2001

Przedmiot Historii Gospodarczej

• Koniec XVIII i pocz. XIX wieku - początki badań historyczno gospodarczych.

• 1776 - Adam Smith analizuje okres od wielkich odkryć geograficznych - aby odkryć „przyczyny bogactwa narodów”.

• Zainteresowanie rodowodem klasy robotniczej w Anglii związane z Rewolucją Przemysłową w Anglii.

• Wielka Rewolucja Francuska spowodowała wzrost zainteresowania warstwami burżuazyjno-mieszczańską i chłopską także w zakresie produkcji i handlu

Dalsze badania nad historią gospodarczą

• Znaczne przyspieszenie wiąże się z rozwojem Marksizmu w połowie XIX wieku, w związku z jego ogromnym zainteresowaniem kwestią rozwoju narzędzi i form społecznej organizacji pracy.

• Pierwszy raz nazwy „historia gospodarcza” użył Karl Inam-Sternegg w swym 3-tomowym dziele „Deutshe Wirtschaftgeschichte” (1879-1899).

• W roku 1903 powstało w Niemczech pierwsze specjalistyczne czasopismo „Wierteljahrschrift fur Social und Wirtschaftsgeschichte”.

• Przedmiot „Historia gospodarcza” zostaje wprowadzone pod koniec XIX wieku na studia ekonomiczne w Niemczech i Historii w Wielkiej Brytanii.

Wyzwolenie i dalszy rozwój

• „Historia gospodarcza” usamodzielnia się i bardzo intensywnie rozwija w okresie międzywojennym.

• Po II wojnie światowej do prac nad historią gospodarczą włączają się także ekonomiści, a efekt ich działań jest dwojaki:

1. Wskazują nowe kierunki zainteresowań - np. badania nad rozwojem gospodarczym krajów i kontynentów, genezą kapitalizmu, procesami rewolucji przemysłowej i industrializacji, procesami demograficznymi.

2. Wprowadzają do Historii Gospodarczej metody badawcze zaczerpnięte z ekonomii (np. metody modelowe, czy metody statystyczne).

Współczesna historia gospodarcza

• Ogromne znaczenie dwóch szkół:

1. Szkoły „Annales” we Francji

2. „Nowej Historii Gospodarczej” w USA.

Ad. 1 Grupa ta powstała w roku 1929, a swe czasopismo „Annales Economies-Societes-Civilisations” wydaje od roku 1946. Skupiła się na problematyce kompleksowych badań zjawisk historycznych we współdziałaniu z ekonomią, socjologią, psychologią społeczną, biologią, medycyną i geografią.

Ad. 2 zwana także kliometrią, uprawiana przez ekonomistów i historyków kilku ośrodków uniwersyteckich w USA od lat 50-tych XX wieku. Stosują współczesne metody ekonomiczne i analizę ilościową (metody modelowe, programowanie liniowe, metody symulacji). Stawiają pytania „co by było gdyby?”

Historia gospodarcza w Polsce

• Rozwój badań w okresie międzywojennym.

1. Ośrodek lwowski Franciszka Bujaka;

2. Ośrodek poznański Jana Rutkowskiego.

• W 1931 zaczęto wydawać w Poznaniu „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”.

• Znaczny dorobek badań nad historią cen, historią agrarną, historią miast, rzemiosła i handlu.

• W Polsce badania nad historią gospodarczą prowadzili także ekonomiści.

• W okresie PRL nastąpił znaczący rozwój badań nad historią gospodarczą. Udało się w zasadzie uniknąć dogmatyzmu (poza Marksizmem) i prowadzić współpracę międzynarodową.

• W okresie III RP badania nad tą problematyką zeszły na plan dalszy na rzecz historii politycznej i biografistyki.

Historia gospodarcza jako nauka

• Różnice pomiędzy podejściem ekonomicznym i historycznym:

1. Wyższy stopień ogólności u ekonomistów (dążenie do stworzenia modeli), zaś u historyków dążność do poznania szczegółów owych procesów.

2. Ekonomiści są skłonni uwzględniać tylko czynniki ekonomiczne, zaś historycy biorą także pod uwagę czynniki pozaekonomiczne (np. wpływ instytucji na wzrost gospodarczy, poglądy polityczne, filozoficzne, estetyczne, religijność), jako wytwór określonej epoki, kultury, cywilizacji.

Zakres badań

• Historia gospodarcza zajmuje się badaniem gospodarczych dokonań cywilizacji ludzkiej w ujęciu terytorialnym i chronologicznym.

• Przedmiotem badań szczegółowych są dzieje poszczególnych działów gospodarki: rolnictwa, rzemiosła, przemysłu, handlu wewnętrznego i zagranicznego, finansów, a także instytucji gospodarczych, przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych, zakładów ubezpieczeń, giełd, banków itp.

• Zainteresowania są poszerzane także na stosunki społeczne -czyli historię poszczególnych grup lub warstw społecznych. Taka historia nosi nazwę „historii społeczno-gospodarczej”.

Przydatność historii gospodarczej dla ekonomisty

• Aby móc głębiej zrozumieć pewne procesy dotyczące życia społeczno-gospodarczego niezbędna jest choć minimalna znajomość historii społeczno-gospodarczej.

• Przy zajmowaniu wyższych stanowisk w ramach gospodarki lub administracji wiedza ta powinna być gruntowniejsza.

Historia gospodarcza bowiem:

• Wyjaśnia wiele spraw dnia dzisiejszego wydarzeniami i zaszłościami z przeszłości;

• Odgrywa rolę poligonu doświadczalnego dla ekonomisty;

• Dostarcza materiału źródłowego dla ekonomistów-badaczy, którzy na jego podstawie formułują ogólniejsze prawidłowości funkcjonowania gospodarki, czyli prawa ekonomiczne.

Źródła do historii gospodarczej:

• Źródłem nazywamy utrwalony i zachowany materialny ślad działalności człowieka w przeszłości.

• Źródła dzielimy na bezpośrednie i pośrednie.

• Źródła bezpośrednie - to wytwory działalności produkcyjnej i intelektualnej człowieka w przeszłości. Zaliczamy do nich budowle, groby, świątynie, narzędzia, ozdoby, broń, systemy fortyfikacyjne itp.

• Źródła pośrednie - to zabytki pisane. Są one dla historyka najcenniejsze.

Szczególnie cenne źródła pisane:

• Wszelkiego rodzaju średniowieczne przywileje;

• Wytwory działalności organów władzy;

• Księgi celne do badań handlu wewnętrznego i zagranicznego;

• Księgi podatkowe i skarbowe;

• Materiały demograficzne;

• Akta gospodarcze przedsiębiorstw;

• Prasa i publicystyka gospodarcza;

• Wydawnictwa statystyczne.

Periodyzacja historii powszechnej

• Periodyzacja - jest to podział procesu dziejowego na mniejsze odcinki czasowe. Jej celem jest określenie i wyodrębnienie głównych etapów w dziejach ludzkości oraz wskazanie ważnych punktów w historii.

• Periodyzacja jest stosowana we wszystkich dziedzinach życia społecznego rozwijających się w czasie, a więc mających swą przeszłość i dorobek.

• Literatura, filozofia, religia, wojskowość, technika, poszczególne dziedziny nauki itp.

Ery historyczne

• Istnieje wiele propozycji podziału dziejów człowieka.

• U podstawy każdej z nich leży tzw. Rok pierwszy.

• Najbardziej znane ery:

• Bizantyjska - od stworzenia świata 5508 r. p.n.e.

• Żydowska - od stworzenia świata 3760 r. p.n.e.

• Grecka - od pierwszej Olimpiady - 776 r. p.n.e.

• Rzymska - od założenia Rzymu - 753 r. p.n.e.

• Dionizyjska, czyli chrześcijańska - przed i po narodzeniu Chrystusa.

• Mahometańska - od 622 r. n.e. - tzw. Hidżra - ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny.

Periodyzacja praktyczna

• W XVII e. profesor na Uniwersytecie w Halle Christoph Keller, Cellarius (1638-1707) zaproponował podział dziejów na trzy epoki:

1. Starożytną (do wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego w 306 r. n.e.)

2. Średniowieczną (do upadku Konstantynopola w roku 1453)

3. Nowożytną (po upadku Konstantynopola).

Rozwinięty podział Kellera:

• Starożytność - od początków dziejów człowieka do upadku Cesarstwa Rzymskiego (476 r. n.e.)

• Średniowiecze - od 476 r. n.e. do połowy (1453 r.) lub końca (1492 r.) wieku XV.

• Czasy nowożytne - od końca XV wieku do zakończenia pierwszej wojny światowej (1918).

• Dzieje najnowsze - po 1918 r.; w praktyce jednak częściej za dzieje najnowsze uważa się okres po II wojnie światowej (od 1945 r.).

Cykle rozwoju gospodarczego

• Udało się odkryć powtarzające się prawidłowości rozwoju gospodarczego (tzw. Cykle ekonomiczne).

• Potrzebne do tego były dane statystyczne dotyczące działalności rolniczej i produkcyjnej, oraz finansowej w długim okresie czasu.

• Umożliwiło to powstanie w wieku XVIII statystyki państwowej.

• Pierwszy o cyklach ekonomicznych napisał ekonomista francuski Clement Juglar (1819-1905);

• Kolejnymi byli:

• Rosyjski ekonomista Mikołaj Kondratiew (1892-1930?)

• Amerykanie - Simon Kuznets (1901-1985), Joseph Kitchin, Wesley Mitchell (1874-1948) i Joseph A. Schumpeter (1883-1950).

Cykle ekonomiczne

• Czas trwania cykli:

1. Cykle Kitchina: 40 miesięcy;

2. Cykle Juglara: 9 do 11 lat;

3. Cykle Kondratiewa: 45 do 60 lat, średnio 54 lata

4. Cykle Kuznietsa: 15 do 18 lat.

• Fazy rozwoju cyklu:

1. Rozkwit (ang. Boom)

2. Recesja

3. Depresja

4. Ożywienie.

Wykład 2

PREHISTORIA

1. Periodyzacja dziejów

Prehistoria obejmuje swym zasięgiem okres od pojawienia się człowieka do czasu powstania pisma i źródeł pisanych.

Tym okresem zajmuje się archeologia.

Przełom w datowaniu nastał w roku 1947, gdy Willard F. Libby opracował metodę datowania przy pomocy badania rozpadu radioaktywnego węgla C14.

Periodyzacja

Duński archeolog Christian Thomsen (1836 r.) zaproponował podział dziejów lyudzkich na trzy epoki:

1. Kamienia

2. Brązu

3. Żelaza.

Zaś epokę kamienia (tożsamą z prehistorią) podzielono na:

1. Paleolit (starsza epoka kamienna) - od początków kultury ludzkiej (około 2 mln lat temu) do 10 tys. lat p.n.e.;

2. Mezolit (środkowa epoka kamienna) - od 10 do 8 tys. lat p.n.e.

3. Neolit (młodsza epoka kamienna) od 8 do 4 tys. lat p.n.e.

Periodyzacja

Wobec krytyki podziału wg surowców, bo nie sprawdza się w obu Amerykach, zdecydowano się podzielić prehistorię wg sposobów zdobywania pożywienia:

1. Uzyskiwanie pożywienia w wyniku zbieractwa, rybołówstwa i polowania;

2. Produkujących żywność przez uprawę roli i chów zwierząt użytkowych.

Ten sposób zdaniem archeologów jest bardziej uniwersalny!

Ewolucja człowieka

Człowiekowate (Hominidae) stanowiły wyodrębnioną grupę ewolucyjną już 8-5 mln lat temu. Były to afrykańskie austalopiteki - głównie z południowej i środkowej Afryki.

Pierwszym Homo był Homo habilis (ok. 2,5 mln lat temu), który produkował już narzędzia kamienne.

Drugim był Homo erectus (około 1,6 mln lat) który miał już wyraźnie większy mózg. Emigrował on do Europy, Afryki i Azji oraz do Indonezji. Prawdopodobnie używał już ognia.

Ewoluował on w Homo sapiens między 400, a 250 tys. lat temu.

Wśród Homo sapiens rozróżniamy:

• Człowieka neandertalskiego (do 35 tys. lat), czyli klasycznego myśliwego epoki lodowcowej.

• Homo sapiens sapiens, czyli człowieka z Cro-Magnon (w Europie od 35 tys. lat), czyli bezpośredniego przodka współczesnego człowieka.

• Przełomem w uzyskaniu dominacji nad innymi gatunkami było opanowanie w epoce neolitycznej przez część grup ludzkich produkcji żywności.

Paleolit

Starsza epoka kamienna (od 2 mln do 10 tys. Lat temu) pokrywa się z okresem wielkich zlodowaceń.

Proponowany podział (periodyzacja):

1. Paleolit dolny - od pierwszych hominidów do czasów Homo erectusa (300 tys. lat temu);

2. Paleolit środkowy - czasy człowieka neandertalskiego (300 tys. do 40 tys. lat temu);

3. Paleolit górny - od pojawienie się człowieka kromaniońskiego do końca pleistocenu (40 do 10 tys. lat p.n.e.).

Uwaga!!! W książce Szpaka jest błąd - nie „temu”, lecz p.n.e.

Rozwój technologii:

1. Niezwykle wolny w paleolicie dolnym - pięściaki i otoczaki;

2. Nieco szybszy w środkowym - techniki obróbki krzemienia;

3. Najszybszy w górnym - obróbka kamienia, kości i rogów w bardziej skomplikowane narzędzia.

Przełomowe znaczenie miało opanowanie sztuki niecenia ognia przez człowieka neandertalskiego.

Neandertalczyk tworzy też początki kultury duchowej.

Człowiek z Cro-Magnon tworzy już sztukę.

Mezolit

Środkowa epoka kamienna - datowana od 10 do 8 tys. lat p.n.e.

To czas, w którym ludzkość dostosowywała się do nowych warunków środowiskowych po ustąpieniu lodowca.

W tym czasie w Europie rozwijają się lasy, a Afryka pustynnieje.

Dominuje gospodarka myśliwsko-zbieracko-łowiecka i osadnictwo nad zbiornikami wodnymi.

Na Bliskim Wschodzie ten okres przypada na 17 do 10 tys. lat p.n.e.

Upowszechnia się użycie łuku i miotacza strzał.

Udomowiony zostaje pies, a część źródeł podaje że także świnia i owca.

Neolityczna rewolucja rolnicza

Neolit - epoka kamienia gładzonego - kiedyś kojarzony z obróbką kamienia, a dziś z przejściem od zbieractwa i łowiectwa do uprawy i hodowli.

Neolityzacja - opanowanie rolnictwa i produkcji żywności w postaci produkcji białka roślinnego (pszenica, jęczmień, groch, soczewica);

• Udomowienie zwierząt (bydło, kozy, owce, świnie).

Różny okres czasowo na różnych obszarach:

• Bliski Wschód - 8 do 4 tys. lat p.n.e.

• Europa, dolina Nilu i Azja - 6 do 2 tys. lat p.n.e.

• Ameryka - 1,5 tys. lat p.n.e.

Najważniejszy rozwój na terenie „urodzajnego półksiężyca”, czyli Bliski Wschód, Mezopotamia, Anatolia i Kurdystan.

Okresy na tym obszarze:

1. Neolit preceramiczny - od 8 tys. lat p.n.e. - istnieje rolnictwo, ale brak wyrobów glinianianych;

2. Około 6 tys. lat p.n.e. pojawia się garncarstwo i wypalanie ceramiki;

3. 5,5 do 4 tys. lat - epoka miedzi - ale tylko do wyrobu ozdób. Narzędzia nadal kamienne!

Neolityczna rewolucja rolnicza - przyczyny

• Wzrastający popyt na żywność w związku z rosnącą liczbą ludności i coraz większą niewydolnością modelu zbieracko-łowieckiego.

• Zmiany klimatyczne; po ustąpieniu lodowca klimat stał się cieplejszy i suchy, część zwierząt (mamuty, nosorożce) wymarło, renifery przeniosły się na północ; powstał deficyt białka zwierzęcego;

• Postęp intensywnego zbieractwa roślin, obserwacja dziko rosnących zbóż; przypuszcza się, że zarówno początek udamawiania zwierząt, jak i początki uprawy to efekt działalności kobiet!

Rewolucja rolnicza - konsekwencje

• Nastąpił punkt zwrotny w procesie wzrostu liczby ludności na Ziemi; gromadziła się ona przede wszystkimi na terenach urodzajnych;

• Nastąpiło przejście od wędrownego trybu życia do życia osiadłego; stałe osadnictwo sprzyjało powstawaniu i rozwijaniu osad (miast-państw); Osadnictwo miało charakter wyspowy - czyli były zasiedlane tylko niektóre rejony;

• Dokonywał się społeczny podział pracy; wyodrębnili się rolnicy i hodowcy-pasterze, pozostający zapewne w konfliktach o dostęp do terenów urodzajnych, czy wody.

• Dalszy podział pracy wiązał się z pojawieniem się garncarstwa, produkcją cegieł, początkiem tkactwa, obróbką miedzi i metali szlachetnych; duże znaczenie miało wynalezienie koła i wozu, oraz siły pociągowej.

• Model rolniczy spowodował wzrost roli mężczyzn (patriarchat zastępuje matriarchat);

• Rolnictwo i hodowla dające nadwyżki produkcyjne, przyczyniło się do naruszenia dawnej równowagi majątku członków wspólnoty; Powstaje pojęcie posiadania na własność i następuje rozpad wspólnoty pierwotnej.

• Daje się zauważyć początek wymiany surowców i wyrobów między osadami ludzkimi, zaczynają być wykorzystywane szlaki rzeczne i morskie - narodziny handlu.

• Rozwój kultury społeczeństw przejawia się w rozwoju systemów religijnych - kult sił przyrody (Ziemi, Słońca, Księżyca), płodności (kult Wielkiej Matki) i prac rolniczych. Wraz z wierzeniami zaczęła się kształtować kasta kapłanów.

Najstarsze miasta świata

Name	Historical region	Location	Continuously inhabited since	Notes
Jericho	Levant	West Bank	Chalcolithic (3000 BC or earlier)	Traces of habitation from 9000 BC.Fortifications date to 6800 BC (or earlier), making Jericho the earliest known walled city.Evidence indicates that the city was abandoned several times, and later expanded and rebuilt several times.
Byblos	Levant	Lebanon	Chalcolithic (ca. 5000 BC)	Settled from the Neolithic (carbon-dating tests have set the age of earliest settlement around 7000), a "town" since the 3rd millennium BC. Byblos had a reputation as the "oldest city in the world" in Antiquity (according to Philo of Byblos).
Damascus	Levant	Syria	Chalcolithic(ca. 4300 BC) 3000 BC	Excavations at Tel Ramad on the outskirts of the city have demonstrated that Damascus was inhabited as early as 8000 to 10,000 BC.However, Damascus is not documented as an important city until the coming of the Aramaeans around 1400 BC. See reference for presence of urban life among cattle herders at this date — also due to land fertility and constant water source.
Susa	Elam	Khuzestan, Iran	Chalcolithic (ca. 4200 BC)	Evidence of occupation from about 5500 BC
Sidon	Levant	Lebanon	?	There is evidence that Sidon was inhabited from as long ago as 4000 B.C., and perhaps, as early as Neolithic times (6000 - 4000 B.C.)Continuous habitation at least since Phoenician times (1000 BC).
Medinat Al-Fayoum (as Crocodilopolis or Arsinoe)	Lower Egypt	Faiyum Governorate, Egypt	ca. 4000 BC
Gaziantep	Anatolia	Southeastern Anatolia, Turkey	ca. 3650 BC	This is disputed, although most modern scholars place the Classical Antiochia ad Taurum at Gaziantep, some maintain that it was in fact located at Aleppo. Furthermore, that the two cities occupy the same site is far from established fact (see Gaziantep). Assuming this to be the case, the date of founding the present site would be in the region of 1,000 BC. (see Gaziantep)
Beirut	Levant	Lebanon		habitation from ca. 3000 BC. Continuous habitation at least since Phoenician times (1000 BC).
Jerusalem	Levant	Israel and disputed (see positions on Jerusalem)	2800 BC
Tyre	Levant	Lebanon	2750 BC
Arbil	Mesopotamia	Kurdistan Autonomous Region, Iraq	2300 BC or earlier
Kirkuk (as 'Arrapha')	Mesopotamia	Kirkuk Governorate, Iraq	3000-2200 BC
Aleppo	Levant	Syria	ca. 2000 BC	Evidence of occupation since about 5000 BC.
Mantua	Po Valley	Lombardy, Italy	ca. 2000 BC	Village settlement since ca. 2000 BC; became an Etruscan city in the 6th century BC.

Adam Synowiec

2008-07-10 12:10:46, aktualizacja: 2008-08-29 13:34:10

Palestyńskie Jerycho i tureckie Çatal Höyük to najstarsze grody świata. Konkurencję wygrywa biblijne Jerycho, które nie dość, że liczy o tysiąc lat więcej, to w dodatku jest nadal zamieszkane

Precyzyjne ustalenie lokalizacji oryginalnego miasta z epoki neolitu sprawia dziś spore problemy. Wokół oazy, nad którą leży Jerycho, założono około dziesięciu tysięcy lat temu aż trzy osady. W pobliżu płynęła rzeka Jordan, a obok prowadził szlak handlowy ze wschodu na zachód. Najstarszą częścią biblijnego miasta wydają się ruiny Tell Sultan odległe o kilka kilometrów od dzisiejszego Jerycha. Naukowcy uważają, że już około 10350 lat temu miasto zajmowało około cztery hektary terenu i otoczone było kamiennym murem o wysokości 3,5 metra.
W czasach biblijnych mur był wzmocniony warstwą cegieł, wzniesiono również dziesięciometrowej wysokości wieżę obronną. Blanki chroniły położone wewnątrz okrągłe domy z cegieł z suszonego błota i trzciny. Mieszkańcy Jerycha uprawiali zboże, potem udomowili owce i zaczęli je hodować.
Małe domki zastąpiły większe, budowane na planie prostokąta i mające po kilka dużych pomieszczeń z wapiennymi podłogami. Stawiano je także z cegieł z mułu, ale na kamiennych fundamentach. W Jerychu wybudowano także świątynię, a przed murami obronnymi wykuto w skale fosę. Według badaczki miasta, Kathleen Kenyon, zmarłych grzebano pod podłogami domostw.
Jerycho liczyło od 400 do 2000 mieszkańców, którym musiało się świetnie powodzić, skoro uznali, że swe skarby i bogactwo należy chronić obronnym murem. Prawdopodobnie zboże oraz mięso i skóry zwierząt wymieniali na cenniejsze towary, sprowadzane z daleka, takie jak choćby obsydian i narzędzia z niego wykonane.

Oficjalnym rywalem Jerycha do miana najstarszego miasta świata (a raczej mieściny otoczonej wałem) jest Çatal Höyük, co po turecku oznacza "rozdwojone wzgórze".
Dzisiaj tak nazywa się jedynie stanowisko wykopaliskowe położone niedaleko miasta Konya w centralnej Turcji. Bo sama osada została opuszczona około sześciu tysięcy lat przed naszą erą.
Çatal Höyük zostało założone około 9,4 tys. lat temu, a więc jest jednak młodsze od Jerycha. Budową przypominało "miejskie" osiedla amerykańskich Indian Pueblo. Dwupiętrowe budynki z kamienia i cegieł wypalanych na słońcu przylegały ścianami do siebie jak komórki w plastrze miodu (nie były jednak sześciokątne).
Drzwi główne do domów znajdowały się na dachach, na które wdrapywano się po drabinach (nie było schodów ani ulic, komunikacja przebiegała po dachach).
Powierzchnia przeciętnego domu liczyła około 25 metrów kwadratowych. Miasto nie rozrastało się na boki, a w górę. Nowe domy budowano na pozostałościach starych. Stąd ostatnia warstwa ruin wznosi się na wzgórzu ze szczątków o 21-metrowej wysokości.
Archeolodzy przypuszczają, że w Çatal Höyük mogło mieszkać nawet do 10 tys. osób. Tak jak w Jerycho zajmowały się one hodowlą zwierząt i rolnictwem. I dożywały przeciętnie zaledwie 21 lat, przy czym mężczyźni żyli około 15 lat dłużej niż kobiety.
I tu zmarłych chowano pod podłogami domów. Nie natrafiono na ślady studni miejskiej ani kanalizacji. Mimo to mieszkańcy Çatal Höyük nie byli nękani przez katastrofy sanitarne. Çatal Höyük nie miało jednak murów obronnych, a więc była to raczej osada, a nie typowe miasto.

Palestyńskie Jerycho i tureckie Çatal Höyük to najstarsze grody świata. Konkurencję wygrywa biblijne Jerycho, które nie dość, że liczy o tysiąc lat więcej, to w dodatku jest nadal zamieszkane (2)
Zwolenników Jerycha i Çatal Höyük może pogodzić Tell Quaramel, miasto w północno-zachodniej Syrii, odkryte niedawno przez naszego rodaka, prof. Ryszarda F. Mazurowskiego z Uniwersytetu Warszawskiego.
Tell Quaramel powstało prawdopodobnie w tym samym okresie co Jerycho. Także było otoczone murem obronnym o szerokości dwóch metrów (kamienne ściany, pomiędzy które wsypano ziemię).
Wraz z murem wzniesiono wieżę, która zdaniem Mazurowskiego była jeszcze starsza od tej z Jerycha. Miała w każdym razie podobną wysokość, czyli prawie dziesięć metrów.
Jeśli Tell Quaramel nie można byłoby zwać miastem, to trzeba byłoby używać nietypowego określenia - osada obronna. Pierwsza taka w historii cywilizacji.
Ekipa prof. Mazurowskiego odkryła dziewięć kolistych domostw z najstarszego okresu istnienia Tell Quaramel. Wszystkie nosiły ślady pożaru i zniszczenia, a potem ponownej odbudowy. Mieszkańcy osady-miasta byli raczej zamożni, choć różnili się bogactwem między sobą.
Być może cywilizacja miejska rodziła się nie w izraelskim Jerychu, tureckim Çatal Höyük czy w późniejszych wielkich miastach Mezopotamii, ale gdzieś w dzisiejszej Syrii.
Poza Tell Quaramel badania archeologiczne prowadzą w podobnych ruinach starożytnych miast Tell Hamoukar i Tell Barak uczeni brytyjscy i amerykańscy.
Wszystkie te osiedla leżały na szlaku handlowym wiodącym z dzisiejszej Turcji nad Zatokę Perską. Miały wręcz współczesny układ ulic, olbrzymie budynki o nawet półtorametrowych ścianach, a także potężne mury obronne. Znajdowały się w nich także miejsca kultu, wymiany towarowej, warsztaty rzemieślnicze oraz sklepy.
Takie Tell Barak jest o co najmniej pięćset lat starsze od sumeryjskiego Uruk. Pamiętny jest opis miasta w Księdze Jozuego, kiedy Izraelici starali się objąć we władanie daną im przez Boga Ziemię Obiecaną. W tym celu ich wojska musiały zdobyć Jerycho. Wojska Jozuego przez siedem dni maszerowały wokół murów, niosąc Arkę Przymierza i dmąc w trąby. Bóg sprawił, że mury runęły i atakujący wkroczyli do grodu.
Do niedawna archeolodzy uważali, że ta opowieść to tylko biblijny mit, ale niedawne wykopaliska kanadyjskiego archeologa dr Brynta G. Wooda dowodzą, że bitwa o Jerycho rozegrała się w roku 1407 p.n.e. W pobliżu dzisiejszego miasta, Wood odkrył grubą na metr warstwę popiołu ze szczątkami ceramiki, cegieł oraz drewna.

Źródło: http://www.polskatimes.pl/slonecznestrony/stronaglowna/19141,najstarsze-miasto-swiata,id,t.html

Wykład 3
Starożytność

Granice epoki

• To dzieje ludów, które najwcześniej przeszły z epoki wspólnoty pierwotnej do tworzenia państw.

• Powszechny w starożytności jest też ustrój niewolniczy.

• Wyższy jest poziom rozwoju produkcji materialnej niż w czasach prehistorycznych.

• Powszechne staje się wykorzystanie metali do produkcji broni i narzędzi, a szczytem technologicznego rozwoju wykorzystanie żelaza.

• Upowszechnia się podział pracy.

• Upowszechnia się także pismo.

• Czas datowania to od 3 tys. lat p.n.e. do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego w roku 476 n.e. (V wiek).

• Granice terytorialne:

• Cywilizacje Bliskiego Wschodu

• Afryka Północna (Egipt)

• Basen morza Śródziemnego (Grecja i Rzym).

Rola systemu niewolniczego w gospodarce

System niewolniczy polega na istnieniu ludzi, którzy stanowią własność innych ludzi lub instytucji.

We wszystkich wczesnych kulturach starożytnych (Mezopotamia, Egipt, Chiny i Indie) niewolnictwo udokumentowane jest głównie, jako niewolnictwo domowe - służba kobiet.

Głównym źródłem niewolników były wojny zdobywcze, a w mniejszym stopniu porwania i handel. Czasem też popadano w niewolę za długi.

Niewolnictwo antyczne dotyczyło wszystkich ras.

Rodzaje niewolnictwa:

1. Niewolnictwo patriarchalne - gdzie niewolnik był członkiem rodziny i podlegał pełnej władzy najstarszego mężczyzny w rodzie.

2. Niewolnictwo publiczne - w starożytnej Grecji dotyczyło urzędników niższego rzędu.

3. Niewolnictwo prywatne - od VI w. p.n.e. niewolników masowo zatrudniano w rzemiośle, majątkach ziemskich, w kopalniach srebra. Stanowili też służbę domową. W Atenach - w V wielu p.n.e. - niewolnikami była 1/3 ludności.

Niewolnictwo w Imperium Rzymskim:

• Szczególnie duża podaż od III w p.n.e. do II wieku n.e.

• Niewolnikami było w I w. p.n.e. około 1 mln ludzi na 6 milionów ludności.

• Zajmowali się wszystkim. Ich elitę stanowili niewolnicy intelektualiści.

Niewolnicy w starożytnej Grecji i Rzymie:

• Byli własnością ich właścicieli - jako mówiące narzędzia;

• Byli przedmiotem kupna, darowizny i zastawu.

• Mogli liczyć na wyzwolenie - przez państwo lub prywatnych właścicieli. Wyzwolenie w Rzymie stawali się obywatelami rzymskimi, a ich potomstwo nabierało praw publicznych.

• Niewolnicy mogli też się wykupić.

• Stopniowo sytuacji niewolników stawała się coraz lepsza (interwencja państwowa).

Azjatycki sposób produkcji

Niewolnictwo w Starożytnym Wschodzie nigdy nie wyszło poza ramy patriarchalne i niewolnictwo państwowe.

Nigdy nie było podstawą funkcjonowania gospodarki!

W Mezopotamii, Egipcie, Persji, Chinach i Indiach ziemia była własnością monarchy. Ludność wiejska była formalnie wolna ale podporządkowana państwu i zmuszona do danin i robocizn.

Najważniejsza była irygacja - co ukształtowało elity biurokratyczne (do zarządzania) i astronomiczne (do przewidywania wylewów) oraz inżynierskie (do projektowania i prowadzenia budów).

Powstał wielki aparat, który uzależnił ludność od państwa.

Niewolnicy byli najniższą z kategorii, ale mieli ochronę państwa i nigdy nie byli traktowani jak rzeczy. Część z nich stanowiła służbę władców i kasty kapłańskiej.

Cywilizacje starożytnego Wschodu

Powstanie państw:

• Najstarsze kolebki cywilizacji ludzkiej to Bliski Wschód, Azja Mniejsza, Mezopotamia i Egipt - czyli tzw. Urodzajny półksiężyc.

• Pierwsza była Mezopotamia. Od IV tysiąclecia p.n.e. powstają tu państwa: Sumerów, Akad, Babilonia, Asyria, Mitanni, Hetytów i Persja. Wszystkie to klasyczne monarchie despotyczne.

• W dolinie Nilu, na początku III tysiąclecia p.n.e. powstaje państwo egipskie.

Epoka brązu:

• To epoka, która nastąpiła po neolicie (początek IV tys. lat p.n.e.).

• Brąz to stop miedzi i cyny, charakteryzujący się wysoką twardością.

• Jednocześnie powstają pierwsze miasta-państwa.

• Następuje przyspieszenie specjalizacji pracy (rzemiosło i kupiectwo);

• Poszukiwanie rzadkich surowców stymulowało kolonizację i podboje.

• Usprawnieniu uległo rolnictwo - radło zamiast motyki, wół pociągowy, irygacja.

• Początkowo władza kapłanów, a potem wojowników i kapłanów.

• Powstają państwa, gdzie władca jest właścicielem ziemi i narzuca daniny wolnym ludziom.

• Dodatkowym źródłem dochodu były liczne wojny.

Kres ostatniej wschodniej despotii (Persji) położył w IV w. p.n.e. Aleksander Wielki.

Sumerowie:

• Powstaje w IV tys. p.n.e.

• Rozkwit następuje w III tys. p.n.e.

• Rozwinięte rolnictwo i rzemiosło;

• Pismo obrazkowe, ok. 3000 tys. lat p.n.e. przekształcone w klinowe.

• Podstawy matematyki, astronomii (kalendarz), medycyny, weterynarii i architektury, rozwinięte szkolnictwo przyświątynne oraz ujednolicony system miar i wag. Podstawowe pojęcia obrotu pieniężnego (kredyt, konto, weksel).

• W latach 3000-2340 r. p.n.e. rozwinęły się miasta-państwa: Ur, Uruk, Lagasz, Kisz, Eridu, Emma, Larsa, Nippur.

• Po 2340 r. p.n.e. scentralizowane państwo Sargona I (Sumer i Akad) podbite około 2000 r. p.n.e. przez Amorytów (Babilonia).

• Władca Hammurabi (1790-1750 r. p.n.e.) zbudował największe miasto starożytnego Wschodu - Babilon. Zasłynął też kodyfikacją prawa.

• Ich dorobek wpłynął na rozwój całego Bliskiego Wschodu i basenu Morza Śródziemnego.

Hetyci:

• ok. 1600-1200 r. p.n.e. opanowano wytop żelaza w państwie Hetytów (Kapadocja);

• Pozwoliło to na osiągnięcie przewagi militarnej nad sąsiadami tkwiącymi wciąż jeszcze w epoce brązu.

• Około 1000 r. p.n.e. żelazo dociera do Grecji i północnej Italii;

• Około 800-500 r. p.n.e. żelazo rozprzestrzenia się w Europie Środkowej, a następnie dociera do Europy Zachodniej i na Wyspy Brytyjskie.

• Stosowano wówczas technologię dymarek.

Egipt:

• Kraj ten rozwinął się na bazie wykorzystania żyznych gleb namułowych (w dolinie Nilu) i efektywnego systemu rolniczego.

• Zboże stało się podstawowym towarem eksportowym Egiptu.

• Na tej bazie rozwinęło się około 3000 lat p.n.e. państwo o bogatym dorobku z zakresu literatury, astronomii, medycyny, oraz budownictwa i sztuki.

Fenicjanie:

• Początki około 2800 r. p.n.e.

• Miasta Byblos, Jerycho, Megiddo, Jerozolima;

• Następnie wyparci przez Izraelitów nad Morze Śródziemne.

• Około 1250 r. p.n.e. stali się najznamienitszymi budowniczymi statków, żeglarzami i kupcami starożytnego Morza Śródziemnego.

• Stworzyli miasta Tyr, Sydon, Byblos, Tripolis, Aradus.

• Kolonizowali Cypr, Maltę, Sardynię, Baleary, Uticę, Kartaginę, Kadyks.

• W służbie egipskiej okrążyli Afrykę i dotarli do Indii (wg Herodota).

• Specjalizowali się w produkcji czerwonej farby do tkanin, szkła, fajansu, obróbce kości słoniowej.

• Stworzyli pismo alfabetyczne, będące ojcem wszystkich współczesnych pism alfabetycznych.

Podsumowanie:

• Cywilizacje starożytne miały charakter wyspowy, wokół których zamieszkiwały ludy epoki kamiennej i wspólnoty pierwotnej.

• Poza starożytnym wschodem wysokorozwinięte cywilizacje powstały w Pendżabie (dorzecze Indusu) - połowa 3 tys. p.n.e.

• Chiny nad rzekami Huang-Ho i Jangcy-kiang (od IV tys. p.n.e.). Państwo zorganizowane powstało tu około 2200 lat p.n.e.

• Były to kultury dolin aluwialnych o niskim poziomie oddziaływania na zewnątrz.

Cywilizacja grecka i hellenistyczna

Kultura egejska:

• Obszar wschodniej części Morza Śródziemnego z morzami Egejskim i Jońskim.

• W ramach kultury egejskiej wyróżnia się:

• Kulturę minojską na Krecie (3000-1000 r. p.n.e.)

• Mykeńską (2800-1100 r. p.n.e.).

• Cywilizacja minojska ze stolicą w Knossos (Kreta), to epoka brązu. Utworzona przez przybyszy z Azji Mniejszej. Miało ustrój rodowo-plemienny z potwierdzonym niewolnictwem.

• Cywilizacja mykeńska - utworzona przez indoeuropejskich Achajów (Grecy), w latach 2000-1200 r. p.n.e. - miasta Mykeny i Tiryns. Około XV w. p.n.e. opanowali Kretę.

Grecja archaiczna:

• 1100-700 r. p.n.e. - początek epoki żelaza w starożytnej Grecji. Formuje się wówczas język grecki i powstaje nowa forma ustrojowa polis (miasto-państwo).

• Owe miasta miały odpowiednie zaplecze rolnicze, oraz zapewnioną samodzielność gospodarczą.

• Charakteryzowała je odmienność religijna i kulturowa.

• Rośnie wówczas rola takich miast jak Ateny, Korynt, Megara, Milet.

Epoka wielkich kolonizacji:

• Pocz. W VIII w. p.n.e.

• Owa wielka kolonizacja potrwa do VI w. p.n.e.

• Jej przyczyny miały charakter gospodarczy: przeludnienie, głód ziemi, poszukiwanie surowców, nowe rynki zbytu.

• Początkowo skolonizowano Sycylię i południową Italię (tzw. Wielka Grecja).

• Konkurencja ze strony Etrusków i Fenicjan.

• Kolonizacja wybrzeży Morza Czarnego i Krym.

• Kolonizacja ta miała charakter handlowy.

Konsekwencje wielkich kolonizacji:

• Kolonie stały się zapleczem żywnościowym i surowcowym ubogiej Grecji;

• Przyczyniły się do rozwoju rzemiosła na potrzeby zarówno kolonii, jak i handlu z barbarzyńcami;

• Wzmocniły u Greków umiejętności żeglarskie i handlowe, co zaowocowało wypieraniem Fenicjan;

• Rozszerzyły kulturę i religię grecką, oraz poczucie wspólnoty językowej Greków;

• W dziedzinie gospodarki kolonizacja przyczyniła się do wzrostu siły wzbogaconych rzemieślników i kupców, którzy aspirowali do współrządzenia polis.

• Obalenie rządów arystokratycznych doprowadziło do powstania tyranii, demokracji i oligarchii.

Złoty wiek Aten:

• W VI w. p.n.e. wielkiego znaczenia nabierają Ateny.

• Wprowadzono tam demokrację.

• Zwycięskie wojny obronne z Persją (V w. p.n.e.)

• Rządy Peryklesa (500-429 r. p.n.e.) Złoty wiek

• Rozwój literatury, historiografii, filozofii, sztuki, architektury.

• Duże znaczenie niewolnictwa i handlu nimi.

Sparta:

• Ukształtowało się jako państwo zdobywców (Dorów), którzy podporządkowali sobie ludność tubylczą.

• Od VI w. p.n.e. czas izolacjonizmu Sparty.

• Ziemia - własnością państwa, którą Spartiaci (wojownicy) dostawali w dzierżawę.

• Niższe warstwy to - ludzie wolni i stanowiący własność państwa, przypisani do ziemi (większe prawa od niewolników).

Hellenizm:

• W roku 338 p.n.e. państwa greckie zostają podporządkowane Macedonii.

• Koalicja grecko-macedońska (Aleksander Wielki) rozbija Persję.

• Aleksander próbuje wówczas tworzyć państwo światowe.

• Epoka po jego śmierci to Hellenizm.

• Unifikacja gospodarcza (drogi, nowe miasta itp.)

• Wprowadzenie jednej złotej i srebrnej monety.

• Większość z monarchii hellenistycznych została włączona w granice Rzymu w II i I w p.n.e.

Imperium Rzymskie

Budowa imperium:

• Od VIII w zaczyna się kształtować ośrodek gospodarczy wokół miasta Rzym (753 r. p.n.e.);

• Od III wieku p.n.e. epoka wielkich podbojów;

• Do II w. n.e. kształtuje się Imperium Rzymskie.

• W wyniku 3 wojen punickich zostaje wyeliminowana Kartagina, a Rzym podbija Sycylię, Sardynię, Korsykę, część Hiszpanii, oraz północnej Afryki.

• W II w. podbija Grecję, Macedonię i część Galii.

• Od I w. p.n.e. do II w n.e. przyłączono Galię, oraz ziemie po Ren i Dunaj. Zajęto południową Brytanię.

• Na wschodzie zajęto Azję Mniejszą, Palestynę, Mezopotamię, Arabię, Armenię po Eufrat.

• W Afryce rzymski był Egipt, Cyrenaika, Mauretania i Namibia.

Łącznie Rzym miał 3,5 mln km2 i 100 mln mieszkańców.

Czynniki pozaekonomiczne stanowiące o jego sile to:

• Jednolity system prawa rzymskiego obowiązujący na terenie całego Cesarstwa, ale dopuszczający lokalne odrębności.

• Organizacja państwa łącząca silną władzę centralną z przestrzeganiem autonomii prowincji oraz poszanowaniem ich tradycji i kultów religijnych, sprawna biurokracja;

• Umiejętne integrowanie wszystkich podbitych terytoriów w tzw. Świat rzymski. Sprzyjała temu autonomia, ale także kolonizacja i postępująca romanizacja (zwłaszcza silna na Zachodzie).

• Silna i sprawna armia tworzona w wyniku poboru. Mieli zdolność zaciągania wielkiej ilości żołnierzy.

• Od czasów Oktawiana Augusta (14 r. p.n.e. - 30 r. n.e.) popularyzowany jest pokój rzymski (Pax Romana).

Ekonomiczne podstawy funkcjonowania imperium:

• Podstawą było rolnictwo.

• Handel i rzemiosło mniej istotne.

• Ziemię mieli arystokraci i obywatele Rzymu oraz państwo.

• Majątki średniej wielkości (do 50 ha) nazywano villa. Ich podstawą było niewolnictwo.

• Z czasem zmniejszała się warstwa chłopska, która nie wytrzymywała konkurencji z wielką własnością.

• Prowincje płaciły 10% podatku w zbożu oraz utrzymywały struktury na swym terenie.

• Przez Bliski Wschód handlowano z Indiami i Chinami.

• Prowincje zachodnie stały na niższym poziomie rozwoju.

• Szczególny rozkwit przypada na I-II wiek n.e.

Kryzys gospodarki rzymskiej w III w. n.e.:

• W wyniku konkurencji prowincji następuje przejście villa z intensywnej uprawy winorośli, oliwek itp. Do produkcji zbożowej opartej na niewolnictwie (tzw. Latyfundia).

• Jednocześnie (wobec końca wojen zdobywczych) zmalała podaż niewolników. Wzrosły ich ceny oraz ochrona państwowa.

• Naciskają na Rzym Persowie (Sasanidzi), Gotowie i Germanie.

• III wiek - to czas licznych zmian cesarzy, wzrostu podatków, odrywania się prowincji i zubożenia ludności.

• Reformuje je Dioklecjan (284-305 r.) - armia, administracja i aparat fiskalny.

Kolonat:

• Ludzie wolni, a potem jeńcy wojenni i wyzwoleni niewolnicy osadzani na ziemi latyfundystów, którzy w zamian za jej użytkowanie, płacili właścicielowi albo daniny pieniężne, albo 1/3 swych plonów.

• Od roku 332, ze względów podatkowych, zostali oni przypisani do ziemi, a przez to poddanymi swego pana.

Chrześcijaństwo:

• Od początku n.e. szerzy się w Imperium kult Chrześcijański i Mitry. Ten drugi, pochodzenia irańskiego, zwłaszcza popularny jest w armii.

• Chrześcijaństwo, jako odłam judaizmu, zostało zreformowane przez Pawła z Tarsu i stało się religią powszechną.

• Przez Azję Mniejszą i Grecję dotarło do Rzymu, gdzie po okresie prześladowań, w edykcie mediolańskim z roku 313 (Konstantyn Wielki) zostało zrównane z innymi religiami cesarstwa.

• W roku 379 cesarze: Zachodu - Gracjan i Wschodu - Teodozjusz ogłosili je religią państwową.

• Od tego czasu inne kulty były intensywnie zwalczane.

Upadek Cesarstwa Zachodniego:

• W roku 375 pod naporem Hunów Wizygoci przekraczają granice Cesarstwa, a po nich na terenie Imperium osiedlają się kolejne plemiona (Wandalowie, Ostrogoci, Wizygoci, Frankowie, Anglowie, Sasi)

• W 395 r. Imperium podzieliło się na część zachodnią ze stolicą w Rzymie i wschodnią ze stolicą w Konstantynopolu.

• Wiek V to kolejne najazdy na Rzym (Wizygotów, Wandalów, Hunów).

• W roku 476 wódz germański Odoaker detronizuje ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa.

• Przyczyny upadku:

• Koniec potęgi Rzymu to rządy Marka Aureliusza (161-180). Kolejne trzy wieki to kryzys o charakterze globalnym (system polityczno-ustrojowy, gospodarka, podstawy ideologiczne oraz religia).

• Za przyczyny wiodące angielski historyk Edward Gibbon uznaje się inwazję barbarzyńców oraz pojawienie się i rozkwit chrześcijaństwa.

Dziś uznaje się za przyczyny:

• Stagnację gospodarki wynikającą z coraz wiekszej niesprawności systemu niewolniczego;

• Malejąca liczba ludności;

• Obniżenie liczebności i jakości armii;

• Absolutna władza cesarzy (po 284 r. n.e.), narastający ucisk podatkowy i terror wobec pewnych grup społecznych;

• Upadek autorytetów i wzorców moralnych, degradacja dworu cesarskiego i arystokracji, kryzys religii państwowej.

Wykład 4 - Średniowiecze

Periodyzacja

Wyróżnia się w Średniowieczu trzy fazy:

1. V-X w. - wczesne Średniowiecze - tworzenie się Europy Średniowiecznej

2. XI-XIII w. - szczytowy okres Średniowiecza - epoka politycznej i gospodarczej ekspansji Europy;

3. XIV-XV w. - schyłek Średniowiecza - kryzys gospodarczy i polityczne Europy.

Gospodarka europejska okresu wczesnego Średniowiecza (do końca X wieku)

Charakter przemian politycznych:

• Na terenie byłego Cesarstwa Zachodniego powstawały w okresie wędrówek ludów (V-VII w.) państwa barbarzyńskie - głównie germańskie.

• Duże znaczenie państw Wizygotów (Pireneje) i Franków (Galia); oba schrystianizowane.

• Wyraźna przewaga Bizancjum nad Zachodem Europy.

• Rozłam w chrześcijaństwie na wschodnie (Bizancjum) i zachodnie (Rzym) (tzw. Schizma wschodnia - 1054 r.)

• Od VII w. konflikt chrześcijaństwa z Arabami i nową religią - Islamem;

• W VIII w. Arabowie opanowują północną Afrykę, zachodnią Azję i wchodzą na półwysep Pirenejski. Niszczą państwo Wizygotów i zostają dopiero powstrzymani przez króla Franków Karola Młota (732 r.)

• Karol Wielki podejmuje próbę odbudowy Cesarstwa Rzymskiego - koronacja na Cesarza w roku 800.

• Tradycje Cesarstwa kontynuują we Francji i Niemczech (od 962 Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego).

• W IX i X w. powstają państwa słowiańskie - Polska i Ruś;

• Od końca X wieku przestają najeżdżać Europę Normanowie i Madziarzy.

Regres gospodarki (V-VIII w.):

• Upadają miasta rzymskie

• Zanika funkcja ekonomiczna miast - rzemiosło i handel

• Zanika handel morski na rzecz bezpieczniejszego - lądowego;

• VI i VII w. Europę nad Morzem Śródziemnym i Galię nawiedza dżuma;

• Rolnictwo przybiera charakter naturalny - Produkuje się wyłącznie na potrzeby własne i daniny, a nie na handel;

• Wiele terenów to lasy i nieużytki.

• Rośnie znaczenie myślistwa i zbieractwa.

Symptomy ożywienia gospodarczego (VIII - X w.):

• Chrześcijaństwo staje się religią państwową. Powstaje ruch pustelniczy, z którego wyłaniają się zakony;

• Większość wsi w pierwszych wiekach pogańska. Chrystianizowanie dopiero od wieku IV-V;

• Klasztory - jako naturalne twierdze, stawały się ośrodkami życia umysłowego i gospodarczego;

• Stały się więc forpocztą ponownego ożywienia gospodarczego, zwłaszcza że mnisi dążyli do świętości przez pracę na roli.

Renesans karoliński:

• Karol Wielki tworzy silne i bewzpieczne państwo;

• Dokonał reformy walutowej wprowadzając srebrny funt karoliński, dzielący się na 20 solidów i 240 denarów. Ta reforma stała się wzorcem dla innych;

• Popierano handel, w tym dalekosiężny (z Bizancjum);

• Wpływy kultury i gospodarki arabskiej (z emiratu Kordobańskiego);

• Nowe technologie: chomąto i podkowy dla koni; upowszechnia się dwupolówka (½ obsiana, a ½ odpoczywa).

Geneza i istota gospodarki feudalnej

Istota feudalizmu: jest rozumiany -

• Jako ustrój prawno-polityczny i militarny zachodniej Europy w okresie od X-XV w.;

• Jako ustrój społeczno-gospodarczy (system feudalny) charakterystyczny dla Europy i niektórych rejonów pozaeuropejskich w Średniowieczu i czasach nowożytnych (nawet do połowy XIX w.) poprzedzający kapitalistyczny system społeczno-gospodarczy.

Ujęcie brytyjskie i amerykańskie traktuje feudalizm jako system oparty na:

• Więzi osobistej między członkami stanu szlacheckiego o zróżnicowanej hierarchii władzy określanej jako senior-wasal, opartej na wzajemnej lojalności i obowiązku służby wojskowej;

• Instytucji lenna w postaci ziemi lub ruchomości, która stanowiła podstawę powyższej więzi osobostej i zobowiązań wzajemnych;

• Skupieniu pełni władzy sądowej i politycznej w rękach szlachty (immunitety, przywileje stanowe);

• Osobie władcy, będącej na szczycie drabiny hierarchicznej oraz ustanawiającej wszystkie prawa do ziemi; nie musi to oznaczać silnej władzy politycznej władcy.

W historiografii socjalistycznej i francuskiej feudalizm jest ustrojem gospodarczym, zwanym także „monorializmem”, „systemem senioralnym”, który charakteryzuje się:

• Podzieloną własnością ziemi;

• Uzależnieniem osobistym użytkowników ziemi (poddaństwo);

• Ekonomiczną eksploatacja stanu chłopskiego przez feudałów (renta feudalna).

W takim ujęciu występuje to pojęcie u Adama Smitha i Karola Marksa.

Podstawowe wyróżniki ekonomiczne systemu to:

• Dominacja gospodarki wiejskiej (rolniczej). W okresie Średniowiecza około 90% ludności było zaangażowane w produkcję żywności;

• Połączenie władzy politycznej z uprawnieniami ekonomicznymi - gospodarka uzależniona od czynnika politycznego. Feudalizm był nie tylko sposobem produkcji, ale też systemem kontroli i władzy politycznej nad poddanymi.

• Powolny rozwój sił wytwórczych (postępu technologicznego);

• Dominacja gospodarki naturalnej i wysoki stopień jej samowystarczalności.

System lenny:

• W państwie Franków - od pocz. VIII w. władcy nadawali ziemię możnym, jako tzw. Beneficjum.

• Nadający lenno to Senior, a przyjmujący - wasal;

• Darowizna na rzecz osoby świeckiej wiązała się z obowiązkiem służby wojskowej i dochowaniem wierności władcy;

• Podobnie - na wzór władców - możni i duchowni nadawali swe lenna;

• System feudalny był zbudowany na zasadzie hierarchii na czele z władcą;

• Nadawane przez władców immunitety (zrzeczenie się władzy na danym obszarze w danym zakresie) uniezależniło feudałów od władców.

Powstanie i organizacja wielkiej własności:

• Ziemia była miernikiem bogactwa i podstawą egzystencji;

• Całość władzy należała w zasadzie do władców, a ci ją nadawali możnym, rycerzom i duchownym;

• Tworzyła się wielka własność ziemska władców, świeckich i duchownych;

• Panowała zasada samowystarczalności;

• Handel był wymienny i okazjonalny;

• System ten wywodził się po części ze starożytnego Rzymu, a po częsci z ziem Germanów.

Feudalna własność ziemi:

• Ziemia należała i do feudała i do uprawiającej ją chłopów; Istniała więc podzielona podwójna własność ziemi charakterystyczna tylko dla ustroju feudalnego;

• Pan feudalny miał pełną zwierzchnią własność nad ziemią, chłop zaś posiadał władzę użytkową;

• Podobny system wykształcił się także u Arabów, w Japonii i w Indiach;

• Mowa jest więc o feudalizmie europejskim, japońskim, a nawet amerykańskim (w epoce przedkolumbijskiej).

Renta feudalna:

• To powinności świadczone przez chłopów na rzecz swego pana;

• Był to więc dochód z tytułu zwierzchniej własności i podstawa utrzymania;

• W dziejach feudalizmu występują trzy rodzaje renty feudalnej:

1. Naturalna - daniny w naturze (zboże, zwierzęta, skóry, wino itp.)

2. Odrobkowa - robocizna chłopska na rzecz pańskiego gospodarstwa własnego (pańszczyzna);

3. Czynszowa - opłata pieniężna.

W okresie Średniowiecza przeważała renta naturalna i odrobkowa. Potem większego znaczenia nabrała renta pieniężna.

Uzależnienie ludności chłopskiej:

• Dokonało się we wczesnym Średniowieczu

• Albo na zasadzie podbojów, albo na zasadzie dobrowolnego podporządkowania możnym (tzw. Komendancja);

• Proces ujednolicania warstwy chłopskiej trwał do X wieku (tzw. Feudalizacja);

• W całej Europie z wyjątkiem Anglii znikła warstwa wolnych chłopów.

Typy uzależnienia ludności chłopskiej:

1. Gruntowe - dotyczyło wszystkich chłopów i wynikało z pańskiej zwierzchniej własności gruntu - jego wyrazem była renta feudalna;

2. Osobiste - oznaczało prawo własności pana do osoby chłopa, wyrażające się przywiązaniem do ziemi (ograniczenie swobody opuszczania wsi);

3. Sądowe - prawo pana do sądzenia swoich poddanych (tzw. Jurysdykcja patrymonialna).

Podział stanowy społeczeństwa feudalnego

• Cechą charakterystyczną było ścisłe wyodrębnienie grup społecznych, czyli stanów.

• Podstawą podziału było zróżnicowanie prawne.

• Początkowy podział wyglądał następująco:

• Ci, którzy się modlą (duchowni);

• Ci, którzy walczą za Boga i seniora (rycerze);

• Ci, którzy pracują fizycznie (chłopi, rzemieślnicy)

Początkowo nie było w tym społeczeństwie miejsca dla kupców. Ostatecznie ukształtował się podział na cztery stany - duchowny, szlachecki, mieszczański i ichłopski.

Stan duchowny:

• Kościół to zarówno wielki feudał, jak i instytucja polityczna;

• Od XII w. wszystkie państwa w Europie mają charakter wyznaniowy;

• Kościół był w znacznej mierze twórcą cywilizacji średniowiecznej jako:

• Nosiciel nowej kultury chrześcijańskiej, przyjmującej część dorobku kultur starożytnych, gromadzący w klasztorach kulturowe dziedzictwo cywilizacji; duchowni byli jedynymi ludźmi wykształconymi w warunkach powszechnego analfabetyzmu; tworzyli podstawy szkolnictwa oraz nauki;

• Propagator reform i postępu gospodarczego; dobra kościelne były centrami nowoczesnego rolnictwa, gdzie stosowano najwcześniej nowe metody uprawy roli (trójpolówkę); w klasztorach skupiali się wytrawni rzemieślnicy;

• Organizator wielkich przedsięwzięć budowlanych (kościoły, katedry), które w średniowieczu spełniały rolę współczesnych robót publicznych;

• Organizator handlu (najwcześniej przywileje handlowe otrzymały klasztory i hierarchowie duchowni);

• Organizator wielkich przedsięwzięć aktywujących masy ludzi (krucjaty, ruch pielgrzymkowy do miejsc świętych).

• Stan duchowny był stanem otwartym, do którego każdy mógł wejść.

• Największą jednak szansę mieli przedstawiciele szlachty.

• Był to stan bardzo zróżnicowany materialnie, od książąt kościoła (arcybiskupi i biskupi) po księży parafialnych i wędrownych kaznodziejów.

Stan rycerski:

• Rycerstwo w średniowieczu mogło zajmować się administracją, lub wojskiem.

• Nie mogło zaś pracować fizycznie (produkcja i handel) pod groźbą utraty szlachectwa;

• Jako odrębny stan ukształtowało się w czasie krucjat.

• Powstały wówczas ideały rycerstwa: wierność Bogu i seniorowi, uczciwość, odwaga, słowność.

• Wzór estetyki życia - chęć przygód, bohaterstwa, sprawności fizycznej, przepychu w strojach, wystawnych siedzibach i konsumpcji.

• Do tego stanu można było wejść przez nobilitację.

• Od XVI w. ideały rycerskie zastępuje moralność mieszczańska (burżuazyjna).

Stan mieszczański:

• To bardzo zróżnicowany stan, w którym wyróżniamy:

1. Patrycjat - najbogatsi i cieszący się największym prestiżem kupcy, bankierzy i niektórzy rzemieślnicy (np. złotnicy); sprawowali oni w miastach władzę polityczną i ekonomiczną; posiadali też z reguły znaczne majętności ziemskie;

2. Pospólstwo - mieszkańcy mający prawa miejskie, ale nie zasiadający w najwyższych instytucjach samorządowych; należeli doń ubożsi kupcy, mistrzowie rzemiosła, niekiedy czeladnicy, przekupnie; warstwa ta pozostawał w konflikcie o władzę z patrycjuszami.

3. Plebs - mieszkańcy nie mający praw miejskich.

Nawet w Średniowieczu warstwa ta miała swoje prawa i przywileje - np. własności i współwłasności.

Stan chłopski:

• W poszczególnych państwach stan zróżnicowany majątkowo i prawnie (poddani i wolni).

• Stanowili grupę liczącą od 75-90% ogółu ludności.

• Przynależność do tego stanu powodowała przymus obowiązkowej pracy na roli u swego pana.

• W hierarchii społecznej był to stan najniższy;

• W ideologii feudalnej chłopi pochodzili od gorszego syna Noego - Chama.

Gospodarka europejska w okresie rozkwitu Średniowiecza

(XI-XIII wiek)

Główne rysy rozwojowe epoki

Od XI w. Europa Zachodnia wchodzi w fazę ekspansji gospodarczej;

Od XII w. zaczyna się Odrodzenie - powstają Uniwersytety, rozwija się nauka;

Następuje ekspansja militarna rycerstwa europejskiego na Bliski Wschód (wyprawy krzyżowe z lat 1096-1291; podbicie Konstantynopola 1204, wyparcie Maurów niemal z całej Hiszpanii - poza Grenadą.

Toczy się walka między Cesarstwem Niemieckim a Papieżem o zwierzchnictwo nad Europą.

Napór Mongołów na Europę Wschodnią;

Powszechne rozdrobnienie państw feudalnych.

Rozwój sił wytwórczych

Intensyfikacja rolnictwa:

• Kończą się najazdy normańskie, arabskie i węgierskie;

• Rozwija się osadnictwo i rolnictwo;

• Wykorzystano także rezerwy ziemi - puszcze i nieużytki;

• Zastosowano nowe technologie - ciężki pług, zaprzęg konny z miękkim chomątem, nawożenie obornikiem;

• Upowszechnia się (XII-XIV wiek) trójpolówka ( 1/3 zboża jare, 1/3 ozime, 1/3 ugór).

Postęp techniczny poza rolnictwem:

• Duże znaczenie gospodarki arabskiej;

• Dzięki Maurom w Hiszpanii upowszechniają się młyny wodne i wiatrowe;

• Ulepszono obróbkę żelaza, kamienia i drewna;

• W XIV wieku wprowadzono miechy hutnicze napędzane wodą;

• Od XII wieku nowe technologie w sukiennictwie - folusze (urządzenia do obróbki sukna - folowania) napędzane wodą.

Osadnictwo:

• Od XI do początku XIV wieku liczba ludności w Europie podwoiła się (z 40 do 80 mln).

• Nastąpiło względne przeludnienie Europy Zachodniej i ruchy ludności na wschód - wzdłuż Bałtyku po Inflanty, do Polski i na Bałkany.

• Tzw. Kolonizacja niemiecka wiązała się z aktywnością zakonów rycerskich i kupców.

• Upowszechniła nowe technologie i prawa (osadnictwo na prawie niemieckim), a także wprowadzła rentę czynszową.

Odrodzenie gospodarki towarowej

Podział pracy:

• Dzięki intensyfikacji rolnictwa wzrosły plony, a przez to nadwyżki produkcyjne.

• Daje to możliwość wymiany handlowej.

• Odradza się rzemiosło;

• Następuje społeczny podział pracy - na produkcję rolniczą i pozarolniczą. Pośrednikami stają się kupcy.

• Rzemieślnicy i kupcy skupiają się w miastach.

• Poza tradycyjnymi ośrodkami miejskimi powstają także całkiem nowe.

Zmiany w strukturze wsi:

• Odrodzenie się gospodarki towarowej powoduje zmiany także na roli.

• Panowie feudalni zaczęli pobierać rentę feudalną w pieniądzu, zamiast w naturze i robociźnie. Ten proces (zwany komutacją) trwał w Europie Zachodniej przez cały wiek XIII.

• Likwidowali też swe rezerwy ziemi.

• Chłopi zyskiwali większą swobodę gospodarowania i większe prawo do ziemi, zaś panowie pieniądz.

• Duże znaczenie kolonizacji, zaraz i wyludnień w skutek wojen.

Ekonomiczne konsekwencje wypraw krzyżowych

Krucjaty, z inicjatywy papiestwa, są podejmowane od końca wieku XI. Celem jest wyzwolenie miejsc świętych z rąk tureckich.

Ostatecznie krucjaty nie przyniosły trwałego odzyskania tych ziem, ale miały duże znaczenie społeczno-gospodarcze:

1. Zetknięcie się społeczeństw zachodnioeuropejskich z cywilizacjami wschodnimi (Bizancjum i arabowie), które stały na wyższym poziomie rozwoju gospodarczego. Przyjęto dzięki temu tamtejsze osiągnięcia w dziedzinie rolnictwa (nawadnianie, hodowla jedwabników, drzew owocowych - moreli, brzoskwiń, pomarańczy) i technologiczne (konstrukcja wiatraków, produkcja: stali, papieru, szkła witrażowego, prochu strzelniczego). U Arabów nauka stała na wysokim poziomie (astronomia, medycyna, alchemia, geografia). W Bizancjum pielęgnowano zaś dorobek literatury starożytnej - co dało początek Odrodzeniu.

2. Przejęcie z rąk arabskich i bizantyjskich pośrednictwa handlowego w basenie Morza Śródziemnego przez miasta włoskie. Przejęto od Arabów wiele z dziedziny organizacji i techniki handlu: spółki handlowe, instytucje maklerów, zasady kredytu, upowszechnienie pieniądza złotego w obrocie z kupcami obcymi.

3. Przyspieszenie rozwoju miast zachodnioeuropejskich i ich gospodarki (rzemiosła i handlu).

Rozwój miast europejskich

Czynniki miastotwórcze:

• Miasto to w średniowieczu ośrodek posiadający własny samorząd i rządzący się prawem miejskim;

• Ważne było rozplanowanie przestrzenne miast;

• W sensie ekonomicznym miastem była osada, która skupiała głównie ludność nierolniczą, zajmującą się rzemiosłem i handlem, oraz pełniła rolę ośrodka rynku lokalnego;

• Część miast to dawne miasta Imperium Rzymskiego;

• Reszta to miasta tworzone jako osady otaczające siedziby władzy feudalnej (tzw. Podgrodzia)

• Miasta tworzyły się także wokół ośrodków kościelnych.

• Tworzono je także na przecięciu szlaków handlowych i nad brodami rzecznymi lub zatokami morskimi.

• Ważne były też celowe działania administracji czyli tzw. Lokacje.

Ustrój miast:

• Początkowo miasta nie różniły się pod względem prawnym od wsi;

• Mieszkańcy miast także płacili rentę feudalną;

• Dużą swobodą cieszyli się kupcy - konieczność przemieszczania się; Stali się więc ostoją walki o autonomię miast.

• XI-XII w. - walka o wolność osobistą mieszkańców miast i autonomię administracyjną;

• Miasta uzyskiwały ją drogą pokojową (przez wykup), lub walką powstańczą.

Samorząd miejski oznaczał możliwość:

• Wybierania własnych organów władzy, rady miejskiej z burmistrzem na czele;

• Organizowania własnych sądów zastępujących sąd pana feudalnego;

• Posiadania własnej siły zbrojnej (milicja miejska);

• Prowadzenia własnej polityki gospodarczej i finansowej (ustalenie i egzekwowanie opłat celnych i podatków, kontrola nad cechami rzemieślniczymi, zdobycie uprawnień do organizowania targów).

Rzemiosło miejskie

Organizacja cechowa:

• To struktura, która miała chronić rzemieślników przed patrycjuszami;

• Z czasem stały się organizacjami, w których członkostwo było przymusowe;

• Ustrój cechowy charakteryzował się równością członków cechu i ich solidarnością;

• Ostro zwalczano konkurencję obcych, nie zrzeszonych w cechu producentów;

• Zasady funkcjonowania cechu ustalały drobiazgowo statuty cechowe;

• Aby zostać mistrzem trzeba było - uczyć się od 4 do 12 lat, odbyć obowiązkową wędrówkę po innych miastach, wykonania sztuki mistrzowskiej (majstersztyk), posiadania majątku i odpowiedniego urodzenia.

Funkcje cechu:

• Produkcyjne -określenie rozmiarów produkcji i kontrola jakości wyrobów, pozyskiwanie surowca, jego rozdział oraz zbyt towarów;

• Szkoleniowe - kontrola kształcenia uczniów, przeprowadzanie egzaminów mistrzowskich dla czeladników;

• Sądownicze - ustalenie reguł życia cechowego, sądzenie i karanie za ich naruszanie;

• Religijne - udział w nabożeństwach i procesjach, fundacje dla kościołów;

• Militarne - obrona danych odcinków murów miejskich w czasie oblężenia, ćwiczenie we władaniu bronią, organizacja milicji miejskiej;

• Towarzysko-kulturalne i samopomocowe - wspólne uczty i zabawy, pomoc dla wdów i sierot po mistrzach, akcje filantropijne.

Technika produkcji rzemieślniczej:

• Praca prosta;

• Oparta na pracy ręcznej;

• Bardzo wysokiej jakości (bo kontrolowana przez Cech);

• Produkty opatrywano znakiem mistrza (cechowanie);

• Nie dopuszczano do stosowania usprawnień technicznych i pracy mechanicznej - co miało gwarantować równość szans wszystkich producentów;

• Od XIV w. pojawia się praca nakładcza (chałupnictwo).

• Od XIV w. we Florencji pojawia się już typowa manufaktura.

Handel średniowieczny

Organizacja:

• Kupcy skupiali się w miastach w Gildie (o podobnej funkcji, jak cechy dla rzemieślników);

• Powstawały organizacje kupieckie różnych miast - Hanza. Ich celem była ochrona kupców przed problemami związanymi z handlem dalekosiężnym;

• Ostro walczono z konkurencją obcych kupców; Służyło do tego prawo składu zmuszające kupców bądź do sprzedaży całego towaru, bądź do wystawienia go na sprzedaż. Zakazywana sprzedaży detalicznej, a handlować można było na placu publicznym;

• Zakazy te nie obowiązywały w okresie jarmarków.

• Obcy kupcy mogli nawiązywać między sobą kontakty, tylko za pośrednictwem miejscowych maklerów;

• Sporym utrudnieniem był przymus drogowy - czyli nakaz poruszania się tylko po wybranych drogach.

• Handel ograniczały też liczne komory celne.

Baseny i szlaki handlowe - Morze Śródziemne:

• Od XII wieku to najważniejszy szlak handlowy między Europą a Bliskim Wschodem i Bizancjum;

• Kupowano tam przyprawy i lekarstwa, pachnidła, owoce południowe i cukier z trzciny cukrowej; barwniki, tkaniny bawełniane i jedwabne.

• Towary pochodzenia indyjskiego, chińskiego i japońskiego docierały do Europy za pośrednictwem Arabów;

• Z zachodniej i środkowej Europy eksportowano metale, wyroby metalowe (zwłaszcza broń), sukno i niewolników.

• Handel śródziemnomorski (lewantyński) opanowały miasta włoskie (Amalfi, Piza, Florencja, Wenecja, Genua).

Morze Północne i Bałtyk:

• Łączyło północną i wschodnią Europę z Anglią, Flandrią, Brabancją;

• Na zachód wywożono zboże, drewno budowlane, popiół, futra, wosk, miód, wełnę;

• Na wschód płynęły ryby, sól, wino, piwo, metale, sukno;

• Znaczące porty hanzeatyckie to: Gdańsk, Szczecin, Hamburg, Wismar, Brema, Ryga, a z miast lądowych: Kolonia, Magdeburg, Frankfurt nad Odrą i Wrocław;

• Hanza posiadała znaczącą flotę i duże faktorie handlowe.

Szampania i Flandria:

• 4 miasta w Szampanii (położonej między Włochami, Francją i Niemcami) organizowały 6 jarmarków rocznie.

• Upadek tego rejonu spowodowało wcielenie go do Francji, a także nawiązanie bezpośredniej i regularnej łączności handlowej morzem Włoch i Flandrii.

• Flandria (pogranicze Francji i Belgii) od XII w. to ważny ośrodek produkcji sukna; powszechnie stosowano tu nakład;

• Od XIV w. znaczącym ośrodkiem handlu międzynarodowego stała się Brugia. Obcy mogli się tu dogadywać bez pośrednictwa miejscowych maklerów.

Początki banków i kredytu

• Rozwój gospodarki towarowej stworzył popyt na pieniądz kruszcowy - srebrny dla handlu wewnętrznego, a złoty dla międzynarodowego;

• Przy małej podaży kruszców, niektóre towary pełniły funkcję pieniądza - tzw. Płacidła (bydło, zboże, płótno, sukno, pieprz);

• Prawo bicia monety mieli królowie, feudałowie i niektóre miasta;

• We Włoszech pojawiają się zawodowi bankierzy w celu wymiany, kupna i sprzedaży różnych walut.

• 1156 r. - powstał pierwszy bank w Wenecji;

• Pojawił się też weksel;

• Żydzi opanowali kredyty, gdyż Kościół zakazywał chrześcijanom lichwy (pożyczania na procent).

• Powstały też we Włoszech lombardy.

Poglądy ekonomiczne w Średniowieczu

• Twórcą i propagatorem doktryny ekonomicznej (tzw. Kanonicznej) był Kościół.

• Działania gospodarcze były przypisane rolnikom i rzemieślnikom;

• Zaś handel uważano za proceder oszukańczy, a kupców za oszustów;

• Za pożyczanie pieniędzy na procent chrześcijanie podlegali klątwie;

Zmiany gospodarczo-społeczne wymusiły też zmianę doktryny kanonicznej.

• Nową doktrynę opracował święty Tomasz z Akwinu (1225-1274);

• Udzielił w niej poparcia własności prywatnej, jako sprzyjającej porządkowi;

• Nakazał jednak dzielenie się z innymi. Oznaczało to pochwałę dla dobroczynności;

• Uznał handel za niezbędny składnik życia gospodarczego; dopuszczał zysk kupiecki, o ile wypływał z tzw. Ceny godziwej;

• Nie dopuścił lichwy;

• Zgodził się na wynagrodzenie wierzyciela przez dłużnika, jeśli ten nie spłacił długu w terminie - zawoalowana forma pożyczki pieniężnej.

Schyłek Średniowiecza Kryzys gospodarki europejskiej (XIV - połowa XV wieku)

Główne procesy społeczno-gospodarcze

• Wiek XIV to nasilenie się zjawisk niekorzystnych dla Europy;

• W 1291 r. kończą się fiaskiem krucjaty;

• Umocniło się państwo Turków osmańskich, którzy w wieku XIV podbiją całe Bałkany i zagrożą Konstantynopolowi;

• Cesarstwo Bizantyjskie podupada i upadnie ostatecznie w roku 1453.

• Francja i Anglia uwikłane są w wojnę stuletnią (1337-1453), zakończoną ostatecznie zwycięstwem Francji i budową monarchii absolutnej;

• W kościele nastaje wielka schizma - walka papieży o władzę;

• Przeciw władzy Rzymu walczą Husyci w Czechach i heretycy w Anglii.

Kryzys XIV wieku

• Od pocz. XIV w. ekspansja gospodarcza Europy zostaje gwałtownie zahamowana; Nazwano to potem Kryzysem XIV wieku.

• Gwałtownie spadła wielkość produkcji;

• Niedobory rąk do pracy;

• Drastyczne zmniejszenie zasobów żywności;

• Zaburzenia społeczne i wojny.

„Czarna śmierć”:

• W 1347 zachodnią Europę opanowuje epidemia dżumy.

• Dotarła ona statkami z Bliskiego Wschodu;

• Włoch, Anglia, Francja, Niemcy i Skandynawia tracą od 1/3 do ½ swej ludności;

• W całej Europie pomiędzy rokiem 1300 a 1400 liczba ludności spadła z 73 do 45 milionów;

• Było to też spowodowane klęską głodu i wojnami.

Kryzys w rolnictwie:

• Wzrost produkcji rolnej w wiekach XI-XIII wynikał z wzrostu areału upraw, a nie plonowania;

• Wzrost liczby ludności spowodował klęski głodu (1315 i 1317 r.).

• Po epidemii dżumy spadła liczba mieszkańców wsi i pojawiły się masowo - pustki - tereny nie uprawiane z powodu braku rąk do pracy;

• Spadł też popyt na żywność co spowodowało obniżenie jej ceny (głównie zboża).

Brak siły roboczej i obniżka cen zboża zaowocowały tym, że:

• Wzrosły płace najemnych pracowników rolnych;

• Spadły dochody właścicieli ziemskich, a rycerze (częściowo) zaczęli się trudnić rozbojami;

• Chłopi zwiększyli swą konsumpcję i nie godzili się na zwiększanie obciążeń feudalnych;

• Zostały zahamowane ruchy migracyjne ludności z zachodu na wschód.

Zubożenie społeczne:

• W wyniku prób podniesienia wymiaru renty feudalnej i podatków doszło do buntów chłopskich.

• We Francji wybuchło powstanie w 1358 r. - Żakeria, które zostało krwawo stłumione przez rycerstwo;

• W Anglii wybuchło powstanie w 1831 - Wata Tylera - poparte przez wędrownych księży.

• W roku 1450 wybuchło kolejna chłopska rewolta Jacka Cade;

• Ich efektem było zniesienie poddaństwa osobistego chłopów w Anglii.

• Bunty wybuchały także w miastach.

• Pojawiły się liczne ruchy religijne (np. biczownicy) - po części heretyckie (np. albigensi i waldensi).

Przemiany w miastach:

• W miastach brak popytu (ze strony feudałów) powoduje obniżenie produkcji;

• Utrudnia się czeladnikom „wyzwolenie” na mistrzów - stąd ich bunty;

• Ośrodki produkcyjne Flandrii i Włoch mają trudności ze zbytem towarów;

• Zaczyna dominować Brabancja (Antwerpia i Bruksela) oraz Holandia (Amsterdam i Haga);

• Z końcem XIV w. produkcję sukna rozpoczyna Anglia.

Sytuacja gospodarcza Europy środkowej

• Wiek XIV nie był dla tego regionu czasem kryzysu;

• Unowocześniły się w nich i zreformowały monarchie stanowe;

• Na wschodzie ziemie skupiły się wokół Moskwy przygotowując się do zrzucenia jarzma tatarskiego;

• Wybrzeża Bałtyku opanowują zakony rycerskie; kwitnie tu handel i rozwija się osadnictwo;

• Dochodzi do Unii Polski z Litwą i zahamowania ekspansji zakonów;

• Tego regionu nie dotknęła czarna śmierć;

• Następuje znaczące zbliżenie modelu wschodnio, do zachodnioeuropejskiego.

Pozaeuropejskie ośrodki cywilizacji schyłku Średniowiecza

Centra władzy polityczno-ekonomicznej w świecie:

• Europa - nie stanowiąca jedności politycznej, ale coraz bardziej zunifikowana kulturowo (chrześcijaństwo) i ekonomicznie (handel wschód-zachód);

• Imperium Osmańskie - islamskie państwo tureckie, zdecydowanie na wstępującej linii rozwoju historycznego; scentralizowane i agresywne;

• Cesarstwo Chińskie - o dawnych tradycjach historycznych, cieszące się opinią najbardziej zaawansowanej cywilizacji w świecie, była to jednocześnie cywilizacja najbardziej izolowana.

• Cesarstwo Perskie - o charakterze monarchii despotycznej, bez poważniejszego wpływu na zewnątrz;

• Imperia amerykańskie: Azteków i Inków

Imperium Osmańskie

• Początek budowy państwa w wieku XIII;

• Podbili w XIV wieku Bałkany, a w połowie XV w. Konstantynopol;

• Na pocz. XVI w. opanowali Bliski Wschód, Arabię i Mezopotamię, Egipt i Północną Afrykę;

• Ich agresja trwała do wieku XVII - na Węgry i Austrię.

• Państwo to przypominało ustrojowo monarchię feudalną;

• Było tolerancyjne, o ile poddani się nie buntowali;

• Mimo, że 1500 roku Islam miał przewagę technologiczną nad Europą to tego nie wykorzystał.

• Od wieku XVI - regres.

Cesarstwo Chińskie

• Ukształtowana co najmniej w II tys. p.n.e.

• Były mocarstwem już w okresie Cesarstwa Rzymskiego;

• We wczesnym Średniowieczu najbardziej rozwinięta cywilizacja świata;

• Było liczniejsze niż cała Europa;

• Liczne wynalazki wyprzedzały resztę świata.

• Bardzo wysoki poziom szkolnictwa.

• Pod koniec XV w. zapada decyzja o izolacji Chin, co doprowadza je do kryzysu.

1

---