Elementy anatomii ptaków

Pewne cechy budowy wspólne z gadami.

Szkielet osiowy

(czaszka, kręgosłup, rusztowanie kostne klatki piersiowej) lekki kościec

Czaszka często w kształcie klina - prucie powietrza. Trudno doszukać się szwów, dobrze rozwinięta kość siekaczowa, symboliczna kość szczękowa (brak uzębienia). Staw żuchwowy pierwotny + kość stawowa + kość czworoboczna (normalnie kość żuchwowa połączona bezpośrednio z kością skroniową)

Bardzo duże oczodoły (dominacja narządu wzroku), oddzielone od siebie blaszką międzyoczodołową.

1 kłykieć potyliczny, odcinek szyjny esowato wygięty (krótszy przełyk niż szyja), zmienna liczba kręgów szyjnych (14, 15...), kręgi szyjne ptaków posiadają wyrostki żebrowe.

W odcinku piersiowym 6-7 kręgów ze zdolnością do zespalania (głównie te dalsze), związane są z nimi żebra. W żebrach brak podziału na kość i chrząstkę żebrową - obie części to elementy kostne (część kręgowa żebra i część mostkowa żebra). Obecność wyrostków haczykowatych na żebrach (w częściach kręgowych) ~ boczna ściana klatki piersiowej mało ruchoma.

Mostek bardzo potężny, połączony z kością kruczą. Dobrze rozwinięty grzebień mostka u ptaków latających (miejsce mięśni piersiowych). U ptaków biegających (struś) grzebień mostka nie powstaje!

Obecność szczeliny mostka (zmniejszenie wagi) - u ptaków pływających nawet otwór.

Odcinek lędźwiowy bardzo wcześnie zespolony z odcinkiem krzyżowym dając kość lędźwiowo-krzyżową

Ostatni odcinek - ogonowy, jego końcowe kości się zespalają dając pygostyl (miejsce przyczepu mm. poruszających sterówkami)

Kończyny

Górna / piersiowa:

1. Zonopodium (obręczowy) - obręcz kompletna - 3 kości: łopatka (cieniutka blaszka), bardzo potężna kość krucza, obojczyk lewy i prawy się zespalają dając u ptaków grzebiących / latających strukturę o kształcie V, u pływających U

2. Stylopodium (nasadowy) - kość ramienna z otworem pneumatycznym

3. Zeugopodium (przejściowy) - kości przedramienia: bardzo dobrze rozwinięta promieniowa oraz słabsza łokciowa

4. Autopodium (obwodowy) - kości ręki

Mocno zredukowany nadgarstek: 2 kości łokciowa i promieniowa nadgarstka

Śródręcze mocno przekształcone - 3 kości II, III (najpotężniejsza) i zespolone III-IV

Palce - III najpotężniejszy, dwuczłonowy; IV słabszy, jednoczłonowy

Dolna / miedniczna:

1. Zonopodium - 3 kości: biodrowa, kulszowa (z otworem kulszowym, łonowa (najsłabsza). Pomiędzy kulszową a łonową otwór zasłoniony. BRAK SPOJENIA MIEDNICZNEGO

2. Stylopodium - kość udowa i rzepka

3. Zeugopodium - kość strzałkowa (słaba) i kość piszczelowo-stępowa os thibiotarsi s. thibiotarsus

4. Autopodium -

u ptaków BRAK STĘPU; jego górny szereg zespolił się z kością piszczelowo-stępową, natomiast dolny szereg zespolił się ze śródstopiem kość stępowo-śródstopna os tarsometatarsi

Śródstopie w zasadzie trzyczęściowe, Tu wyrostek ostrogowy processus calcaris

Kości palców - 4 palce

I zwrócony do tyłu - trójczłonowy

II trójczłonowy

III najdłuższy, najpotężniejszy, czteroczłonowy

IV krótki, pięcio/ sześcioczłonowy

Kość gnykowa

Bardzo długi trzon dający kil - carina (zwrócony do tyłu); ku przodowi kość gnykowa wrasta w język dając kość śródjęzykową os endoglossum; jedna para rogów

Na głowie brak mięśni mimicznych jak i brak mięśni zewnętrznych gałki ocznej.

Układ ustaleniowy w kończynie miednicznej

Ptak może odpoczywać obejmując przedmiot o okrągłym przekroju - stan przykurczu mięśni bez ich męczenia.

W mięśniu smukłym pasmo ścięgniste idące przez zginacz stawu kolanowego, a następnie dołączające do mięśnia zginacza powierzchownego palców jeżeli ptak zgina kolano to automatycznie zaciska mu się palec

Układ pokarmowy

1. Jama ustna / dziobowa - bez warg, policzków, zębów, o nieruchomym języku bez mięśni szkieletowych (porusza się dzięki ruchom kości gnykowej). Język bez brodawek smakowych - zakończenia nerwowe czuciowe jednak są! Brodawki podniebienne są przechodzą w brodawki gardłowe. Brak wyraźnej granicy jama ustna / jama gardła. Obecność szczeliny podniebiennej (komunikacja jamy dziobowej z nosową)

2. Gardło - jama ustno-gardłowa

3. Przełyk - krótszy niż odcinek szyjny kręgosłupa. Na swej drodze tworzy uchyłek - wole ingluvies

1. wole prawdziwe - ptaki latające i grzebiące; uchyłek utworzony na przebiegu przełyku w postaci dużego worka z krótką szyjką (wyraźnie oddzielony od przełyku). Przed wejściem/wyjściem do wola jest przełyk jak również za wejściem/wyjściem do wola jest przełyk

2. wole rzekome - ptaki pływające; uchyłek w postaci płytkiego zagłębienia bez wyraźnego przerwania ciągłości przełyku brak szyjki, brak wejścia/wyjścia

4. Żołądek - dwuczęściowy

1. część gruczołowa

2. część mięśniowa - „wyposażona” w błonę śluzową, która podlega rogowaceniu (rozciera pokarm)

Pomiędzy a i b występuje także część pośrednia

5. Jelito cienkie

1. dwunastnica - pomiędzy jej pętlami trzustka; rozwojowo z dwunastnicą związana także wątroba (duży gruczoł, u gołębia i perliczki brak woreczka żółciowego normalnie związanego z płatem prawym) U ptaków wątroba przylega do mostka (twarde podłoże) co nie jest najlepszym rozwiązaniem (uszkodzenia)

2. jelito czcze

3. jelito biodrowe

6. Jelito grube

1. dwa potężnie jelita ślepe - pomiędzy nimi jelito biodrowe

2. jelito końcowe intestinum terminale - homolog okrężnicy ssaka, uchodzi do steku cloaca

W sąsiedztwie żołądka mięśniowego i wątroby znajduje się śledziona o kształcie owocu wiśni - jeden z nielicznych reprezentantów układu chłonnego.

Układ oddechowy

1. Jama nosowa bez błędnika kości sitowej

2. Jama gardłowa

3. Krtań

1. przednia larynx (chrząstki pierścieniowata i nalewkowate)

2. tylna / głosowa syrinx - leży w jamie ciała w rozdwojeniu tchawicy

4. Tchawica - pierścienie tchawicze zamknięte

5. Płuca - struktura piankowata, niepodzielne; przedłużeniem oskrzeli głównych są worki powietrzne

• worki szyjne - parzyste

• worek obojczykowy / międzyobojczykowy

• worek piersiowy przedni - parzyste

• worek piersiowy tylny - parzyste

• worek powietrzny brzuszny

U ptaków wodnych worki powietrzne rozrośnięte na stronę brzuszną (głównie worek brzuszny)

Układ moczowo-płciowy

1. Nerki - rozciągnięte i „rozlazłe”, brak miedniczek nerkowych. Moczowód - prosty- odchodzi bezpośrednio, zmierza do steku

2. Stek - u ptaków 3 częściowy:

1. przednia coprodeum - tu uchodzi jelito końcowe

2. środkowa urodeum - tu uchodzą u obu płci moczowody, u ♀ także jajowód lewy, a u ♂ również nasieniowód

3. końcowe / tylne proctodeum - z uchyłkiem i torebką stekową / Fabrycjusza bursa cloakalis s. Fabricii, która zanika u starszych osobników

3. Jądra zawsze w jamie ciała tuż pod nerkami - podlegają sezonowemu powiększeniu (fotoperiodyzm)

4. W zasadzie brak najądrzy - jeżeli są to tylko w okresie godowym (kiedy jądra powiększone)

5. Nasieniowód wężykowato poskręcany

6. Jajnik - zawsze lewy jajnik i lewy jajowód - prawe zanikają. U ptaków jajnik o kształcie groniastym, komórki jajowe pozostające w różnych fazach rozwoju. Nie powstaje ciałko żółte ale pojawia się stigma blizna, plamka brak blokowania owulacji przez ciałko żółte

7. Jajowód

1. lejek infundibulum oviductus - tu następuje zapłodnienie

2. część białkotwórcza / część wielka / część główna jajnika pars albuminifera oviductus s. MAGNUM oviductus (otoczka białkowa, błona pergaminowa)

3. cieśń jajowodu isthmus oviductus

4. część skorupkotwórcza / część maciczna jajowodu pars testifera oviductus s. pars utherina oviductus (skorupka wapienna)

5. część pochwowa jajowodu vagina oviductus (prostogonimus ovatus - miejsce rozwoju)

Serce

Prawy łuk aorty nie lewy, dwie żyły główne przednie

Żyła odłokciowa vena basiliaca / basilica - bardzo dobre miejsce poboru i iniekcji dożylnych (przyśrodkowa strona skrzydła w miejscu nieopierzonym)

Układ nerwowy

Dobrze rozwinięty móżdżek, ale jedynie robak - bez półkul; słabo rozwinięty nerw twarzowy VII (brak mięśni mimicznych)

Narządy zmysłów

Duża gałka oczna, w ciele szklistym struktury grzebieniaste, brak makaty. Doskonale rozwinięta powieka III (migawka)

Ucho zewnętrzne bez małżowiny, jedynie przewód słuchowy zewnętrzny

W uchu środkowym 1 kosteczka słuchowa - słupek columella

Powłoka wspólna

Schemat ogólny podobny; poza gruczołami kuprowymi (gl. uropygii - obecne u ptaków wodnych) brak gruczołów pochodzenia naskórkowego

Skóra wytwarza pióra (homologi łusek gadów) - rozmieszczone nierównomiernie:

• bezpierzki apteria

• opierzki pterylae

Obecne również „dzwonki”, grzebienie, zausznice oraz łuski na kończynach o różnym kształcie

Potocznie skok

cecha ptaków płci męskiej

dodatkowo torebka Fabrycjusza

patrz żyła odłokciowa

Prof. dr hab. F. Kobryń 6 00-01-11

Elementy anatomii ptaków ©A&A

---