Strategie zapobiegania i zwalczania przestępczości na poziomie lokalnym

1. Definicja/pojęcie

Strategię taką należy rozumieć jako naczelną orientację systemu (tu kojarzonego ze społecznością lokalną), stanowiącą główną linię i zarazem wytyczną postępowania kierownictwa tegoż systemu „w związku z sytuacjami (o charakterze kryminalnym rzeczywistym lub potencjalnym), jakie zachodzą w otoczeniu, przy uwzględnieniu potencjału kadrowego, organizacyjnego, finansowego i technicznego”. W przypadku omawianym należy ją zatem rozumieć jako zaplanowane „działania, których celem jest wyeliminowanie lub ograniczenie zjawisk przestępczych”.

2. Główne cechy strategii

a. horyzont czasowy: należy określić czas wykonania poszczególnych czynności oraz przewidywany czas wystąpienia efektów działań

b. efekty: trzeba określić/nazwać to, co spodziewamy się uzyskać w wyniku podjęcia określonych działań

c. skupienie wysiłków: inaczej ich koncentracja na określonych celach, przeciwdziałanie rozproszeniu celów i działań

d. układ decyzji: ww. cecha nie oznacza, że nie należy nigdy podejmować kilku decyzji naraz; wręcz przeciwnie - nieraz jest to konieczne, aby osiągnąć kreślony cel, np.: aby nie dopuścić do burdy na stadionie piłkarskim i wokół niego trzeba:

• wyznaczyć osobne wejścia dla kibiców drużyn przeciwnych

• kontrolować wchodzących na stadion (z imienia i nazwiska, pod kątem wnoszonych przedmiotów, trzeźwości itp. itd.)

• rozlokować w różnych sektorach kibiców przeciwnych drużyn

• zabezpieczyć odpowiednie siły ochrony do neutralizowania zachowań agresywnych

• zapewnić ochronę (policyjną) terenów wokół stadionu

• zapewnić siły policyjne (i straży miejskiej) do konwojowania kibiców przechodzących na stadion z odległych rejonów miasta (z dworców, miejskich parkingów itp.)

• itd. itp.

e. wszechobecność (powszechność): strategia dotyczy działań codziennych, sporadycznych, wszystkich pracowników organizacji odpowiedzialnej (odpowiedzialnych) za jej realizację.

3. Podstawowe rodzaje strategii działań profilaktycznych

a. strategia kreatywna; jej metody obejmują:

• szkolenie (przekazywanie wiedzy i umiejętności w zakresie zachowań zgodnych z obowiązującym systemem prawnym)

• przekonywanie (do określonych zachowań)

• propagowanie (komunikowanie z wykorzystaniem oddziaływania na emocje, podświadomość)

• informowanie (uzupełnianie wiedzy przekazanej innymi met.)

• przetwarzanie (środowiska na sprzyjające zachowaniom proprawnym)

b. strategia destruktywna; jej metody polegają na:

• uniemożliwianiu (przestępczej działalności)

• tłumieniu (sankcjonowaniu/karaniu zachowań przestępczych)

• grożeniu (zastosowaniem sankcji, podjęciem działań restrykcyjnych)

c. strategia neutralizująca - chodzi o oddziaływanie na zjawisko negatywne metodami strategii kreatywnej;

• przykładem aplikowanie metadonu jako oddziaływanie na uzależnienie od heroiny (?)

4. Tendencje w zapobieganiu przestępczości

a. wg H. Kołakowskiej-Przełomiec

• zapobieganie przestępstwu przez zmianę sposobu traktowania przestępcy (pomoc, opieka, nadzór, resocjalizacja - aby nie wrócił na drogę przestępstwa)

• wprowadzenie obrony społecznej nawet przed drobnymi wykroczeniami (rozszerzenie tendencji wyżej wymienionej, bo włączenie także społeczeństwa, np. podmiotów gospod. zatrudniających i dających fach osobom pozbawionym wolności, ale mogącym w czasie odbywania tej kary pracować poza murami więzienia)

• odstraszanie przestępców (także potencjalnych) karami; resocjalizacja jest kosztowna, a jej rezultaty nie zawsze oczekiwane; kara wysoka, nieuchronna - może powściągać skłonności przestępcze.

• odwrócenie, odwlekanie wykonywania kary (diversion): zamiast sankcji w postaci pozbawienia wolności można próbować tworzyć instrumenty prawne służące kompensowaniu strat: wyrównywaniu szkód, zmniejszaniu skutków przestępstw, jednaniu z poszkodowanymi; chodzi zatem o tworzenie większego zestawu środków szczególnoprewencyjnych, umożliwiających indywidualne podejście do sprawców (warunkowe nieorzekanie kar, częściowe lub całkowite wstrzymanie ich wykonywania - na próbę, nałożenie obowiązków, nadzór kuratora itp.)

• uczestnictwo społeczeństwa w organizacji bezpieczeństwa (na różnych zresztą poziomach: w szkole, zakładzie pracy, na uczelni, w środowisku sąsiedzkim)

• włączenie strategii zapobiegania w całokształt życia społecznego (planifikacja); chodzi o takie obszary, jak: oświata (podnoszenie poziomu wykształcenia społeczeństwa, bo wyższe sprzyja postawom poszanowania prawa; wprowadzanie treści kryminologicznych do programów nauczania), rekreacja (tworzenie warunków do jej realizacji, uprawiania sportu, rozwijania zainteresowań itp.), poprawa warunków materialnych (bo to minimalizuje skłonności do zachowań negatywnych)

b. Dwa rodzaje profilaktyki z punktu widzenia naruszenia faktycznego lub potencjalnego normy prawnej:

• profilaktyka uprzedzająca - gdy działania wyprzedzają naruszenie normy prawnej

• profilaktyka objawowa - gdy działania następują po naruszeniu normy prawnej

c. Trzy etapy działań związanych z zapobieganiem przestępczości:

• etap działań PIERWOTNYCH (eliminowanie warunków sprzyjających powstawaniu środowisk przestępczych; adresatem ogół społeczeństwa; skuteczność od 50 do 100%, działania te są stosunkowo najtańsze, zwłaszcza w zakresie legislacji)

• w stosunku do sprawcy (potencjalnego) istotą etapu jest rozpoznanie czynników biologicznych i środowiskowych czynników ryzyka, czyli sprzyjających zachowaniom nagannym, a potem programy informacyjne i edukacyjne, kampanie propagujące abstynencję, opóźnianie wieku inicjacji alkoholowej, tytoniowej, narkotykowej, seksualnej;

• w stosunku do ofiary (potencjalnej) etap działań pierwotnych polega na informowaniu społeczeństwa o zagrożeniach kryminalnych i sposobach radzenia sobie z nimi, o nowoczesnych sposobach zabezpieczeń mienia i ludzi;

• w stosunku do miejsca - na tym etapie rzecz polega na - z jednej strony - edukowaniu/informowaniu, z drugiej o właściwym planowaniu i projektowaniu przestrzeni tak prywatnej, jak i publicznej (aby nie sprzyjała przestępczości)

• etap działań WTÓRNYCH warunków sprzyjających samej przestępczości i utrudnianie popełniania przestępstw; adresatem potencjalni sprawcy, grupy szczególnego ryzyka, osoby niedostosowane społecznie; skuteczność od 25 do 50 %)

• w stosunku do sprawcy - etap polega na identyfikacji grup ryzyka i prowadzeniu działań wyrównujących poziom członków takich zbiorowości (zbliżających te środowiska pod względem szans i możliwości życiowych do środowisk niezagrożonych), aby mogli zdobyć zawód, mieszkanie;

• w odniesieniu do potenc. ofiar i/lub ich opiekunów (grup ryzyka ze względu na wiek, styl życia, zamożność, upośledzenie) - etap winien polegać na tworzeniu i realizacji programów informacyjnych i kursów praktycznych (samoobrony)

• etap polega na działaniach zmieniających ukształtowanie przestrzeni, zabezpieczenie techniczne i osobowe (ochrona, patrole) mienia i osób

• etap działań NASTĘPCZYCH: chodzi o reakcje na popełnienie przestępstwa; zapobieganie recydywie, „promieniowaniu”; adresatem sprawcy przestępstw; skuteczność od 0 do 5%; działania te wymagają od osób je podejmujących specjalistycznego przygotowania, są zatem najdroższe)

• na tym etapie działania skierowane na przestępców (już rzeczywistych) powinny mieć charakter resocjalizacyjny; mogą obejmować leczenie, kuracje, włączanie w życie lokalnej społeczności - w sposób uzależniony od charakteru popełnionego przestępstwa (czy jego konsekwencją jest osadzenie w zakładzie karnym, czy nie; czy sprawca może ten zakład opuszczać, czy nie)

• ofiarom na tym etapie należy się pomoc medyczna, psychologiczna, materialna, przeciwdziałanie wiktymizacji wtórnej

• miejsca, w których dochodzi do przestępstw, powinny zostać „zmodyfikowane” (oświetlenie, monitoring wizyjny, patrole)

5. Rodzaje programów zapobiegania przestępczości z udziałem policji (koordynatorem służącym gromadzeniu danych, propozycji, rozwiązań, naukowej ich analizie, ale i pełniącym funkcję doradczą - jest Centrum Monitorowania Inicjatyw Obywatelskich na rzecz Poprawy Bezpieczeństwa Społeczności Lokalnych przy Wyższej Szkole Policji w Szczytnie)

a. programy informacyjne: mają wspomagać podejmowanie właściwych decyzji, zachowań (zgodnych z normami powszechnie uznawanymi)

b. programy edukacyjne: podobnie jak wyżej plus - kształcenie umiejętności przydatnych w życiu (radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania problemów, interpersonalnych)

c. programy alternatyw: stymulowanie działalności społecznej stanowiącej kontrpropozycję dla działań antyspołecznych, utwierdzających w przekonaniu, że można czynić rzeczy pożyteczne, z satysfakcją, można unikać zachowań (jako sprawca, ale i jako ofiara) nagannych...

d. programy interwencyjne: zob. wyżej; te programy odnoszą się jednak do osób/środowisk z już jakimiś problemami; mają pomóc identyfikować problemy, poszukiwać możliwości ich rozwiązywania; polegają też na wspieraniu ludzi w krytycznych okresach życia (np. placówki dla kobiet i kobiet z dziećmi - ofiar przemocy domowej)

e. programy zmian środowiskowych: chodzi o identyfikację i zmianę elementów środowiska sprzyjających przestępczości

f. programy zmian przepisów: czasem, niestety, jest to konieczne (niekiedy wystarcza rozmowa z policjantem, spisanie delikwenta; niekiedy jednak - zdaniem policji - należy włączyć sankcje karne)

6. Trzy funkcje profilaktycznej działalności policji:

a. funkcja operatywna: to funkcja, którą pełnią działania operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze, administracyjno-porządkowe

b. funkcja badawcza: to analizy prowadzone na potrzeby działań profilaktycznych, czyli - dyslokacji służb prewencyjnych, prowadzonego postępowania przygotowawczego, typowania sprawców (codzienna rutyna); to także wykorzystywanie osiągnięć nauk tak społecznych, jak i przyrodniczych (daktyloskopia, DNA)

c. funkcja instruktażowa: to propagowanie, z wykorzystaniem mediów, zachowań mogących ustrzec obywateli przed przestępczością, zapobiec tej przestępczości.

7. System zapobiegania przestępczości (także w skali lokalnej)

System przeciwdziałania przestępczości i patologii

Polityka społeczna

Polityka kryminalna

Profilaktyka kryminalistyczna

Profilaktyka kryminologiczna

Polityka karna

Profilaktyka penitencjarna

a. polityka społeczna obejmuje działania profilaktyczne, które, za Brunonem Hołystem, można zdefiniować jako „system środków i metod mających na celu usuwanie przyczyn ujemnych zjawisk społecznych i stworzenie warunków prawidłowego funkcjonowania i rozwoju jednostek oraz grup społecznych”.

b. polityka kryminalna:

• profilaktyka kryminalistyczna (prewencja sytuacyjna) - „zespół metod i środków mających na celu uniemożliwienie lub utrudnienie dokonania przestępstwa” (poprzez planowanie zabudowy miast, techniczne i fizyczne zabezpieczenie obiektów, fizyczne i techniczne przeciwdziałanie przestępstwom nieumyślnym, patrole policyjne, monitoring, obserwacja podejrzanych, przedsięwzięcia organizacyjne dla ograniczenia przestępczości gospodarczej”

• profilaktyka kryminologiczna (prewencja społeczna) - opiera się na badaniach i ustaleniach psychologii, socjologii, pedagogiki społecznej; zmierza do skierowania aktywności ludzkiej na „właściwe tory” (zarówno w zakresie profilaktyki uprzedzającej, jak i objawowej)

c. polityka karna: chodzi o dostosowanie kary do rodzaju, okoliczności przestępstwa i sprawcy, o uzyskanie efektu odstraszania (75% wpływu kary pozbawienia wolności na spadek przestępczości), izolacji, ale i przywrócenia człowieka społeczeństwu; polityka karna determinuje reakcję sformalizowaną na przestępczość, a ta ma trójczłonowy charakter:

• określenie przedmiotu reakcji, tj. norm prawnych (etap legislacyjny; kryminalizacja, dekryminalizacja, penalizacja, depenalizacja)

• stosowanie przepisów prawnokarnych (proces w zw. z naruszeniem normy prawnej, orzekanie kar zasadniczych i dodatkowych - etap realizacyjno-represyjny)

• wykonanie sankcji określonej przez sąd (inny organ - etap wykonawczy)

d. profilaktyka penitencjarna (to ten ostatni etap reakcji sformalizowanej): chodzi o resocjalizację, ewentualne leczenie, opiekę postpenitencjarną...

8. Modele działań (strategii) policyjnych

a. Klasyfikacja modeli wg Andrzeja Wiśniewskiego:

• Professional model: model ten wychodzi z założenia, że tylko sprawna (stąd wymóg doskonalenia policyjnego) i dobrze zarządzana policja (zhierarchizowana, o wojskowym drylu, analizująca efektywność podejmowanych przez siebie działań) jest w stanie zapewnić bezpieczeństwo i porządek; jest to więc punkt widzenia organizacyjny; koncepcja przede wszystkim działań reaktywnych

• Problem-oriented model: w tym modelu nacisk kładziony jest na zdolność policji do - wspomnianego w poprzednim modelu - analizowania skuteczności swych działań, na koncentracji na powtarzających się problemach (organizacyjnych i kryminalnych) oraz współpracy z innymi formacjami powołanymi do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa; koncepcja działań reaktywnych, tyle że skoncentrowanych

• Security-oriented model: model oparty na założeniu, że najważniejszym dla policji wyzwaniem jest blokowanie i zapobieganie możliwości popełniania przestępstw; to tzw. podejście sytuacyjne, działania kreatywne w sensie kryminalistycznym

• Community policing model: ten model uznaje niedostateczność działań stricte policyjnych (reaktywnych) dla utrzymania bezpieczeństwa i zakłada konieczność prowadzenia działań kreatywnych w sensie kryminologicznym oraz włączania w rozwiązywanie problemów lokalnej społeczności

b. Klasyfikacja modeli wg H.J. Schneidera

• Model marksistowski: policja zaangażowana politycznie, strzegąca interesów elit politycznych i gospodarczych; w ujęciu globalnym podejście nie znajduje już, poza wyjątkami (Korea Płn., Kuba, Birma, może Wenezuela, niektóre kraje afrykańskie itp.), odzwierciedlenia w rzeczywistości, ale lokalnie i sytuacyjnie zdarza się nawet w Polsce; ba - sytuacja materialnego uzależnienia policji od samorządów może prowadzić do sytuacji podporządkowania lokalnej policji miejscowym notablom

• Niewykonalne zadania: niewykonalne w tym sensie, że policja nie jest w stanie zmieniać społecznych źródeł przestępczości, takich, jak: bieda, bezrobocie, dezintegracja rodzin i wspólnot lokalnych; to, co policja robi, to jedynie gaszenie pożarów, a nie eliminowanie ich przyczyn

• Podwójny system kontroli: jeden gwarantowany jest przez państwo (to m.in. policja), drugi jest przez państwo dopuszczany (z uwagi na niewystarczalność państwa); to system prywatny (firmy ochroniarskie), przez państwo jedynie kontrolowany

• Przemoc i natychmiastowa reakcja: policja podmiotem działającym reaktywnie i natychmiastowo na przejawy przemocy (model zbyt wąski)

• Pojednawcze interwencje: rozwiązywanie konfliktów dzięki perswazji i dyskusji, czyli negocjacjom wspartym zagrożeniem użycia przemocy (to ostatnie wzmacnia autorytet policji i skuteczność działań bez użycia przemocy)

• Zbieranie i przetwarzanie informacji: podstawą tego modelu jest przekonanie, że aspekt poznawczy (i analityczny) jest w działalności policji fundamentalny

• Autorytatywna interwencja i symboliczna sprawiedliwość: model opiera się na dwu założeniach - po pierwsze, policja interweniuje w sytuacji zagrożenia, po drugie zaś - jest elementem systemu karania (odstraszania); dziś widać, że to nie wystarczy...

• Kontrola przestępczości przez utrzymanie porządku publicznego: to niejako rozwinięcie koncepcji „rozbitych okien”, a właściwie jej odwrotności;

• Policja i społeczeństwo partnerami w zapewnieniu bezpieczeństwa - community policing: chodzi o przywrócenie społeczeństwu bardziej wspólnotowego charakteru, bo tylko wspólnota z jej dobrze pojętą kontrolą jest w stanie efektywnie uzupełnić działania policji.

9. Community policing (podstawy zostały opracowane w roku 1990 na Uniwersytecie Stanowym Michigan)

a. To strategia (polityka), która - poprzez proaktywne wykorzystanie środków społecznych do zmiany warunków stanowiących podłoże działań przestępczych - nastawiona jest na:

• osiągnięcie skutecznej kontroli przestępczości

• zmniejszenie poczucia zagrożenia przestępczością

• poprawę jakości życia

• usprawnienie pracy i poprawę wizerunku (podniesienie autorytetu) policji

b. Na strategię tę składają się następujące elementy:

• Community partnership: chodzi o partnerską współpracę policji (dzielnicowych) z mieszkańcami, przedstawicielami miejscowych kościołów, szkół, stowarzyszeń, placówek zdrowia, biznesu itp. Współpraca jest efektywna, jeśli jest długotrwała; dzielnicowy musi więc mieć możliwość zarazem awansowania i pracy w tym samym rejonie (stała obsada załóg);

• Problem solving: wspólne (w porozumieniu z innymi podmiotami) rozwiązywanie problemów, bo policja na szereg czynników kryminogennych wpływu nie ma (alkohol a przestępczość, bezrobocie - zwłaszcza wśród młodych niewykwalifikowanych mężczyzn - a przestępczość.

c. Konstytutywne cechy community policing:

• Konsultacje, systematyczne badanie potrzeb mieszkańców i ich oczekiwań w stosunku do policji (mogą to być badania ilościowe, ankietowe, mogą też być jakościowe lub quasi-jakościowe - wywiady, rozmowy, także za pośrednictwem Internetu, spotkania); nie oznacza to, bynajmniej, rezygnacji z wykorzystania nowoczesnych technik zabezpieczania osób i mienia...

• Adaptacja lokalnych sił policyjnych do potrzeb (problemów) lokalnej społeczności; najlepszym rozwiązaniem byłoby sytuowanie małych jednostek policji, mogących działań dynamicznie i elastycznie w zależności od potrzeb, możliwie najbliżej lokalnych społeczności (decentralizacja struktur policyjnych i kompetencji dowódczych)

• Zaangażowanie osób (liderów opinii) i instytucji spoza policji w rozwiązywanie lokalnych problemów związanych z bezpieczeństwem

• Rozwiązywanie problemów (to niejako końcowy, w sensie logicznym, etap podjętych działań); szczególną „opieką” powinni zostać otoczeni ludzie najbardziej podatni na działania przestępców: nieletni, osoby starsze, ubodzy, niepełnosprawni

d. Rzekomo słabe strony community policing:

• Miękkość tej strategii wobec przestępczości, a zarazem absorbowanie nią policji, gdy ta ma pełne ręce „twardej” roboty (kto się tym zajmie, kto znajdzie na to czas)

• Upolitycnienie pracy policji - bo strategia wymaga współpracy z lokalnymi elitami, także politycznymi, samorządowymi

• Wszechwiedza (niebezpieczna) policjantów - pracując lokalnie i dowiadując się o lokalnych problemach policjanci zdobywają taką wiedzę, którą mogą wykorzystywać przeciwko zbiorowości (to jednak problem raczej samych policjantów niż strategii, ale warto o nim pamiętać)

Strategia community policing koresponduje z zasadami skutecznego działania policji, jakie sformułował w 1829 r. szef policji w Londynie Robert Peel. Generalnie położył on nacisk na działania kreatywne, współpracę policji i społeczeństwa i zaufanie ludzi do policji, także na skuteczność mierzoną zmniejszeniem liczby przestępstw, a nie liczbą podjętych działań.

---