Powstanie i ekspansja terytorialna imperium rzymskiego (Imperium Romanum), oprac. RM
podr., s. 137 - 140,144 - 151, 155 - 157
„Si vis pacem para bellum” („Jeśli chcesz pokoju, szykuj się do wojny”), „Divide et impera!” (,,Dziel i rządź!”)
„Ceterum censeo Carthaginam delendam esse” („Poza tym uważam, że Kartaginę trzeba zniszczyć”, Marek Porcjusz Katon (Katon St.)
„Veni, vidi, vici” („Przybyłem , zobaczyłem, zwyciężyłem”, Gajusz Juliusz Cezar
1. Przyczyny podbojów rzymskich:
- dążenie do zdobycia ziemi uprawnej, łupów oraz wyzysku finansowego podbitych obszarów
- wojna z danym ludem lub państwem mogła prowadzić do konfliktu z jego sprzymierzeńcami (np. wojna Rzymu z Samnitami (jeno z plemion w Italii) spowodowała następnie wojnę z ich sprzymierzeńcem - greckim miastem Tarent,(grecka kolonia w południowej Italii) z kolei wojna z Tarentem wywołała wojnę z królem Epiru Pyrrusem
- ambicje polityczne zwycięskich wodzów: prawo do odbycia tryumfu (uroczystego wjazdu do Rzymu po zwycięskiej wojnie), zwycięska wojna wzmacniała pozycję polityczną wodza w Rzymie, torowała mu czasem drogę do władzy - np. Gajuszowi Juliuszowi Cezarowi (który, zanim przejął władzę w Rzymie jako dożywotni dyktator, wcześniej dokonał podboju Galii Zaalpejskiej) - względy prestiżowe wynikające z rzymskiej mentalności imperialnej (zwycięskie wojny oprócz korzyści materialnych podwyższały Rzymianom samoocenę, utwierdzały ich w przekonaniu, że mają prawo do podbojów i ujarzmiania innych ludów i krajów) - dążenie Rzymu do zrealizowania koncepcji politycznej „mare nostrum” („naszego morza”), czyli do opanowania całego basenu M. Śródziemnego) - dążenie Rzymu do opanowania ojkumene (całego obszaru zamieszkanego przez ludzi, słowo ojkumene pochodzi z j. greckiego)
2. Organizacja i taktyka armii rzymskiej (podr., s. 144 - 145, 156, 158): - organizacja armii rzymskiej w okresie republiki - podr. s. 145, w okresie cesarstwa - podr. s. 156 podstawową jednostką organizacyjną armii rzymskiej był legion (w okresie republiki liczył 4500, w okresie cesarstwa 6000 żołnierzy) skład legionu: ▪ 3000 ciężkozbrojnych piechurów wchodzących w skład 30 manipułów (każdy manipuł dowodzony był przez 2 centurionów, składał się z dwóch centurii), ▪ lekkozbrojni piechurzy (1200) ▪ oddział jazdy (300)
- technika wojenna Rzymian (podr., s. 144): zastąpienie szyku falangi szykiem manipułowym na polu bitwy: ustawienie ciężkozbrojnej piechoty w 3 szeregach (w każdym szeregu 10 manipułów), w dwóch pierwszych szeregach stali młodzi żołnierze (w pierwszym najmłodsi - hastati, w drugim nieco starsi od nich - principes) w trzecim starsi mający powyżej 30 lat (triari), którzy przystępowali do ataku nieprzyjaciela dopiero po żołnierzach z dwóch pierwszych szeregów, stąd też pochodzi rzymskie przysłowie: „sprawa doszła do trzeciego szeregu” („res ad triarios venit”), czyli wymaga ostatecznego rozstrzygnięcia, podr. s. 144
- dyscyplina w armii rzymskiej (np. dziesiątkowanie - kara, np. za tchórzostwo, polegająca na
losowym wyborze z szeregu co dziesiątego żołnierza w celu zabicia go)
- reforma armii dokonana przez konsula Mariusza u schyłku II w. pne. (104 - 101 lub w 107 pne) (podr., s. 158)
▪ przyjmowanie do armii ochotników, czyli wprowadzenie armii zawodowej (wcześniej służba w
armii była obowiązkiem wszystkich obywateli Rzymu posiadających ziemię)
▪ scalenie 30 manipułów legionu w 10 kohort mogących wykonywać samodzielne działania
- obowiązkowa służba wojskowa obywateli rzymskich posiadających ziemię (do czasu reformy
Mariusza) - podr. ,s. 145
- przyczyny i skutki wprowadzenia w Rzymie armii zawodowej (w wyniku reformy konsula
Mariusza pod koniec II w. pne, podr. ,s. 153, 158 - przeczytać!),
▪ przyczyny: zmniejszanie się u schyłku republiki liczby wolnych chłopów (drobnych rolników),
na których opierał się przymusowy pobór obywateli do armii (ponieważ gospodarstwa rolne
wolnych chłopów nie potrafiły sprostać konkurencji z wielkimi latyfundiami nobilów oraz sprowadzaniem
taniego zboża z podbitych obszarów)
▪ skutki społeczne i polityczne: pojawia się w Rzymie nowa grupa społeczna - żołnierze
zawodowi (pobierający żołd), która mogła być potężną siłą w rękach zwycięskiego wodza
dążącego do przejęcia władzy i zastąpienia republiki jednowładztwem, wprowadzenie armii
zawodowej przyczyniło się zatem w I w. pne do kryzysu, a następnie upadku republiki i
zastąpienia jej cesarstwem
- rola gwardii pretoriańskiej (pretorianów) w okresie cesarstwa (opis pod il. w podr., s.156)
3. Sylwetki wodzów armii rzymskiej okresu republiki: np.
Publiusz Korneliusz Scypion (pod koniec II wojny punickiej pokonał Hannibala w bitwie pod Zamą w 202 pne)
Mariusz (dokonał reformy armii rzymskiej - wprowadził armię zawodową)
Sulla (dyktator w Rzymie w latach 82 - 79 pne), zob. temat: Kryzys i upadek republiki rzymskiej
Marek Krassus (m. in. stłumił powstanie Spartakusa w 71 pne) zob. temat: Kryzys i upadek republiki
Pompejusz, rozszerzył zasięg panowania rzymskiego m.in. w Azji Mniejszej i na Bliskim Wschodzie, prowadził m.in. wojny na Wschodzie, np. z królem Pontu Mitrydatesem, zdobywając m.in. Syrię i Bitynię, wkraczając z wojskami do Jerozolimy w 63 pne, zob. temat: Kryzys i upadek republiki rzymskiej
Gajusz Juliusz Cezar (m .in. dokonał podboju Galii Zaalpejskiej w 52 pne) zob. temat: Kryzys i upadek repu
4. Etapy podbojów rzymskich i zasięg terytorialny Imperium Romanum (mapy, s. 138,146,149,170,177):
A. Podbój Italii przez Rzym do 264 r. (tabela w podr. Operonu, s. 131), mapa w podr.,s. 138
- znaczenie bitwy pod Arycją w 504 r. pne: zrzucenie zależności Rzymu i Lacjum od Etrusków
znaczenie bitwy nad jeziorem Regillus w 496 r. pne: narzucenie przez Rzym hegemonii
Związkowi Latyńskiemu
zdobycie etruskiego miasta Weje w 396 r : początek uzależniania przez Rzym Etrusków oraz ekspansji Rzymu na północ od Tybru
zdobycie Rzymu przez Galów w 390 r. (oprócz Kapitolu)
opanowanie przez Rzym całego Lacjum w wyniku wojny latyńskiej (340 - 338)
opanowanie przez Rzym większości obszaru Italii w wyniku trzech wojen samnickich (z plemieniem Samnitów i ich sprzymierzeńcami, pierwsza w latach 340-338 pne, druga w latach 326-304 pne, trzecia w latach 298 - 291 pne), podr. il. ,s. 139
wojna Rzymu z grecką kolonią Tarentem (280 - 275) i jej sojusznikiem, królem Epiru - Pyrrusem ▪ bitwa pod Ausculum w 279 pne jako „pyrrusowe zwycięstwo” (zwycięstwo Pyrrusa na
Rzymianami, okupione tak ogromnymi stratami własnymi, że w istocie prowadzące do klęski)
▪ klęska Pyrrusa w następnej bitwie z Rzymianami pod Benewentem w 275 pne, podr. il.,s. 139
zajęcie przez Rzym etruskiego miasta Volsinii w 264 r .pne jako zakończenie podboju kraju Etrusków oraz całej Italii (północna granica Rzymu oparła się na rzekach Arno i Rubikon)
B. Wojny punickie (wojny Rzymu z Kartaginą, Rzymianie Kartagińczyków nazywali Punijczykami) - mapa
w podr.,s.146,
- przyczyny wojen punickich:
▪ rywalizacja Rzymu z Kartaginą o hegemonię w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego
(m.in. konflikt o Sycylię, Sardynię i Korsykę w I wojnie punickiej, o Hiszpanię w II wojnie punickiej)
▪ konflikty ideowe między Rzymem i Kartaginą, np. legenda głosiła, że mityczna założycielka Kartaginy
królowa Dydona zakochała się w Eneaszu (z jego rodu miał wywodzić się Romulus - założyciel Rzymu), który jednak
odrzucił jej miłość...i okrętem odpłynął z Kartaginy do Lacjum, gdzie się ostatecznie osiedlił - I wojna punicka 264 - 241 pne
▪ stworzenie przez Rzymian floty wojennej i nabycie umiejętności walki na morzu w trakcie I wojny
punickiej (rzymskie galery - pięciorzędowce, rzymski sposób walki na morzu, podr.,s. 147, 148)
Rzymianie zwyciężyli Kartagińczyków w I wojnie punickiej dopiero wtedy, gdy nabyli umiejętność
pokonania kartagińskich okrętów w bitwach morskich
dokonaj analizy porównawczej greckiego i rzymskiego sposobu walki na morzu (podr.,s. 89, 148)
▪ skutki I wojny punickiej: opanowanie przez Rzym pierwszych posiadłości poza Italią: Sardynii, Korsyki,
większości Sycylii
- II wojna punicka 218 - 201 pne
▪ przyczyny: rywalizacja Rzymu i Kartaginy o hegemonię w zachodniej części basenu M. Śródziemnego,
opanowanie przez Kartaginę znacznej części Półwyspu Iberyjskiego między I a II wojną punicką (znacznie
wzmocniło Kartaginę i zaniepokoiło Rzym)
▪ wyprawa Hannibala do Italii (przez Hiszpanię, południową Francję i Alpy), wkroczenie armii
Hannibala do Italii od północy - w wyniku przeprawy przez Alpy, mapa w podr., s. 146
▪ bitwa pod Kannami 2 VIII 216 pne (rozgromienie przez Hannibala dwukrotnie większej armii
rzymskiej liczącej 90 tys. żołnierzy)
▪ nieumiejętność wykorzystania przez Hannibala zwycięstwa pod Kannami, nękanie przez Rzymian po
bitwie pod Kannami armii Hannibala wojną podjazdową, przerzucenie przez Rzymian swoich wojsk do
Hiszpanii i Afryki w celu zmuszenia Hannibala do wycofania się z Italii
▪ wkroczenie rzymskich wojsk do Afryki i bitwa pod Zamą w 202 pne w pobliżu Kartaginy
(pokonanie Hannibala przez wodza rzymskiego Publiusza Korneliusza Scypiona, zwanego odtąd
Afrykańskim), pomoc dla Rzymian Masynissy - króla Numidii
▪ skutki II wojny punickiej: klęska Kartaginy, utrata przez Kartaginę pozycji mocarstwowej, utrata
przez Kartaginę posiadłości zamorskich (w tym Hiszpanii) oraz floty, narzucenie jej przez Rzym ogromnej
kontrybucji wojennej i zakazu prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej, opanowanie przez Rzym
dawnych posiadłości kartagińskich na Płw. Iberyjskim - III wojna punicka 148 - 146 pne
▪ „Ceterum censeo Carthaginam delendam esse” („Poza tym uważam, że Kartaginę trzeba zniszczyć”),
tymi słowami senator Marek Porcjusz Katon (zwany Katonem Starszym) przekonał Rzymian do III
wojny punickiej
▪ zdobycie i zburzenie Kartaginy przez Rzymian po trzyletnim oblężeniu - w 146 pne
- skutki wojen punickich: Rzym stał się imperium, mocarstwem sprawującym rolę hegemona w
basenie M. Śródziemnego, po pokonaniu Kartaginy nikt (żadne państwo, ani żaden lud) nie potrafił
już w basenie Morza Śródziemnego przeciwstawić się potędze Rzymu
C. Podbój Macedonii (bitwa pod Pydną w 168 pne) i Grecji (zakończony zburzeniem Koryntu w 146
pne), mapa - podr. ,s. 149
D. Podbój Galii Zaalpejskiej przez Gajusza Juliusza Cezara (do 52 r.): zdobycie Alezji (ostatniej
twierdzy Galów) i pokonanie tam ostatniego ich wodza Wercyngetoryksa w 52 pne - wydarzenia te
zostały opisane przez samego Cezara w Wojnie galijskiej (swoistym pamiętniku rzymskiego wodza i
polityka), mapa w podr. ,s. 149
E. Bitwa pod Zelą w 47 pne (Cezar pokonał w niej króla Pontu Fernacesa, wiadomość jaką po bitwie
wysłał senatowi brzmiała „Veni, vidi, vici”), mapa - podr. ,s. 149
F. Podboje w okresie cesarstwa:
• podbój Egiptu przez Oktawiana (30 pne) jako skutek bitwy pod Akcjum w 31 pne, w której flota
Oktawiana pokonała flotę Marka Antoniusza i królowej Egiptu Kleopatry ▪ oparcie granicy imperium na Dunaju (w wyniku opanowania przez cesarza Oktawiana Augusta
obszarów między Alpami i Adriatykiem a Dunajem: prowincje Dalmacja, Pannonia, Noricum,
Raetia) • podbój Brytanii w okresie panowania cesarza Klaudiusza (43 r. ne)
• podbój Dacji (obszar dzisiejszej Rumunii), Armenii, Północnej Mezopotamii przez cesarza Trajana
(96 - 117 ne)
5. Zahamowanie dalszej ekspansji militarnej Rzymu w okresie cesarstwa - m. in. w wyniku wojen z
Germanami (klęska Rzymian w bitwie w Lesie Teutoburskim w 9 r.n.e.) i z Partami (królestwo
Partów powstało w I w. pne na obszarze dawnej Persji i wschodniej Mezopotamii)
Gdyby Rzymianie zwyciężyli w bitwie w Lesie Teutoburskim zapewne udałoby im się opanować
Germanię
6. Zasięg terytorialny imperium rzymskiego
- oparcie granic imperium na przeszkodach naturalnych: np. na rzekach Ren i Dunaj w Europie,
środkowy Tygrys i Eufrat na Wschodzie, pustyni Saharze w Afryce północnej
- rola limes: granica państwa wzmocniona systemem fortyfikacyjnym (np. Wał Hadriana, czyli system
fortyfikacyjny mający bronić rzymską prowincję Brytanię przed napływem celtyckich ludów z obszaru dzisiejszej Szkocji), il. w podr. s. 177
7. Organizacja imperium rzymskiego
- podział posiadłości rzymskich poza Italią na prowincje zarządzane przez namiestników, powoływanych przez senat lub cesarza (dwa typy prowincji: senackie i cesarskie), około 50 prowincji w okresie cesarstwa
- mieszkańcy prowincji posiadali szeroki zakres autonomii w sprawach lokalnych
- pobór podatków w prowincjach państwo rzymskie wydzierżawiało prywatnym przedsiębiorcom (wywodzącym się z warstwy ekwitów), mogło to prowadzić do nadmiernego wyzysku ekonomicznego prowincji (tekst źródłowy, podr., s. 151), stopniowo jednak ograniczanego już u schyłku republiki (np. w okresie rządów Juliusza Cezara)
8. Przyczyny trwałości imperium rzymskiego:
- siła militarna Rzymu
- polityka „divide et impera” wobec przeciwników i podbitych ludów
- stopniowe ograniczanie wyzysku ekonomicznego rzymskich prowincji
- oparcie władzy w znacznym stopniu na elicie podbitych ludów (np. na warstwie dekurionów)
- pozostawienie przez Rzym autonomii w sprawach wewnętrznych mieszkańcom uzależnionych i podbitych krajów
- stopniowa romanizacja prowincji - osadnictwo Rzymian na obszarach podbitych (w rzymskich
prowincjach) oraz przyjmowanie rzymskich wzorców kulturowych przez ludność podbitych
obszarów (ludność nierzymską)
formy romanizacji prowincji:
▪ osadnictwo rzymskich proletariuszy w niektórych prowincjach imperium (np. Galia, Dacja,
północna Afryka)
▪ dłuższe przebywanie legionów rzymskich na danym terenie i ich wpływ na procesy
urbanizacyjne (niektóre obozy legionów rzymskich stały się z czasem nowymi miastami), np.
Vindobona (Wiedeń), Augusta Treverorum (Trewir), Colonia Agrippina (Kolonia),
Argentoratum (Strasburg), Castra Regina (Regensburg), Londinum (Londyn)
▪ przyjmowanie rzymskich wzorców kulturowych przez ludność podbitych obszarów (ludność
nierzymską), w tym kultu panującego władcy (cesarza) oraz akceptacja przez nie „pax romana”
(stabilizacji politycznej i pokoju w ramach imperium rzymskiego)
▪ rozszerzanie się zasięgu obywatelstwa rzymskiego (stopniowo coraz więcej mieszkańców imperium
o różnym pochodzeniu etnicznym uzyskuje status obywateli rzymskich, wszyscy w okresie panowania
cesarza Karakalli w 212 r. ne)
- pax romana - długotrwały okres stabilizacji politycznej i pokoju w ramach imperium rzymskiego
- rozszerzenie się zasięgu prawa obywatelstwa rzymskiego (stopniowo coraz więcej mieszkańców imperium o różnym pochodzeniu etnicznym uzyskuje status obywateli rzymskich, wszyscy w okresie panowania cesarza Karakalli w 212 r. ne)
znaczenie obywatelstwa rzymskiego na przykładzie św. Pawła z Tarsu
- rzadko kiedy dochodziło do antyrzymskich powstań podbitych ludów, do wyjątków należy zaliczyć powstania Żydów (w latach 66 - 73 oraz w latach 131 - 134)
Teksty źródłowe, podr., s. 151, 158
1