Typologia kategorii gramatycznych
I. Problemy ogólne  klasyfikacja kategorii
1. Jaką kategorię lub kategorie gramatyczne można zmienić w poniższym zdaniu tak, że nie
spowoduje to zmian w zakresie innych kategorii?
Jan chciał kupić papierosy.
2. Które kategorie gramatyczne w poniższych zdaniach są semantyczne, tzn. informują nas o
świecie, a które są syntaktyczne, tzn. sygnalizują pewne relacje składniowe?
Pożółkłe liście spadają z drzew.
Jej córki zostały skrzypaczkami.
Daj mi chleba.
3. Załóżmy, że kategoria fleksyjna to opozycja form należących do tego samego leksemu,
mająca charakter regularny, tj. powtarzalny dla wielu leksemów tego samego typu, np. stół :
stoły, dom : domy. Określ, dla których leksemów rodzaj będzie kategorią fleksyjną, a dla
których nie?
mężczyzna, dziewczynka, lisi, trzy, troje, zrozumieć, warto, ten, ja
4. Które leksemy w poniższym zdaniu narzucają innym leksemom określone wartości
kategorii gramatycznych. Jakie sÄ… te kategorie?
Dwie kobiety w maglu obmawiały swoje sąsiadki.
Dwóch mężczyzn łowiło ryby na brzegu rzeki.
Mój kolega jest znanym wiolonczelistą.
II. Kategorie jako kryterium dzielenia leksemów na klasy
1. Przyjmijmy, że wyrazy należą do tej samej klasy, jeśli się odmieniają przez te same
kategorie fleksyjne (np. przypadek, liczba, czas itp.). Podziel na klasy poniższe wyrazy:
pies, który, kto, drugi, pięć, biały, stół, syn, dwoje, pomyje, młodzież, można, pisać, trzeba,
biegać
2. Rozpatrzmy następujący zapis:
Widzę jed - albo dw- spośród tych ...., któr- lubię.
Jeżeli w miejsce kropek wstawi się jakiś polski rzeczownik w formie dopełniacza liczby
mnogiej, to kreseczki będzie można zastąpić tylko ściśle określonymi zakończeniami, których
wymaga (które dopuszcza) ten właśnie rzeczownik. Załóżmy, że dwa rzeczowniki należą do
tej samej klasy gramatycznej, jeżeli w powyższym zdaniu wymagają tych samych zakończeń.
Określ, ile jest takich klas w języku polskim. Przytocz co najmniej po jednym przykładzie z
każdej klasy.
3. W poniższych zdaniach znajdują się leksemy nietypowe pod względem jakiejś
kategorii gramatycznej w porównaniu do innych przedstawicieli tej samej klasy. Znajdz
je i
określ na czym polega ich niezwykłość.
·ð Warto byÅ‚o przyjrzeć siÄ™ temu domowi, chociaż go nie kupiliÅ›my.
·ð Uważaj, Å‚amago!
·ð Kiwi zrozumiaÅ‚, że nigdy nie zdobÄ™dzie miÅ‚oÅ›ci boa.
·ð Ogarnęła go okropna trema.
·ð KupiÅ‚ beret w kolorze bordo.
·ð Na pokÅ‚adzie czuć benzynÄ™.
·ð DziÅ› sÄ… moje urodziny.