EDUKACJA JĘZYKOWA

ad. 1

Charakterystyka rodzajów ćwiczeń ortograficznych (przepisywanie, pisanie z pamięci, pisanie ze słuchu)

Ze względu na kryterium funkcji ćwiczeń ortograficznych wyróżnia się następujące rodzaje:

• wprowadzające nowy materiał,

• utrwalające umiejętności i nawyki,

• sprawdzające, czyli kontrola opanowanych wiadomości i sprawności.

Na wiedzy tej oparta jest diagnoza postępów ucznia oraz uzupełnienie ewentualnych zaległości.

Ze względu na organizację nauki pisania, wyróżnia się:

1. odwzorowanie,

2. przepisywanie,

3. pisanie z pamięci (doraźne i odroczone),

4. pisanie ze słuchu,

5. pisanie z komentowaniem.

ad. b

Przepisywanie polega na wzorowym ujęciu przez ucznia wyrazu jako całości i odwzorowaniu go we własnej postaci. To czynność monotonna, wywołująca znudzenie i brak skupienia uwagi, dlatego uczniowie popełniają podczas jej wykonywania błędy. Aby pracę automatyczną, zaleca się formułowanie dodatkowych poleceń, zmuszające do zwrócenia uwagi na określone miejsca lub wyrazy w tekście zawierające trudność ortograficzną.

Rodzaje ćwiczeń:

• dopisywanie opuszczonych liter lub grupy liter w odpowiednie miejsca w wyrazie – uzupełnienie tekstu przeznaczonymi do przepisywania brakującymi literami, stanowiącymi jedną lub więcej trudności ortograficznych,

• przekształcanie tekstu przeznaczonego do przepisywania – zmiana rodzaju gramatycznego, zmiana liczby pojedynczej na mnogą lub odwrotnie, zmiana przypadku, zmiana czasu lub osoby czasowników,

• przepisywanie tekstu z podkreśleniem wyrazów zawierających trudność ortograficzną rzeczowników, czasowników itd.,

• ułożenie i przepisywanie zdania lub kilku zdań z rozsypanki wyrazowej,

• przepisywanie wyrazów połączone z dobieraniem par odpowiednich słów.

Podczas przepisywania uczniowie:

• utrwalają pisownię,

• bogacą słownictwo,

• poznają związki wyrazowe,

• uczą się zagadnień gramatycznych, np. fleksji (odmiany), słowotwórstwa, składni (budowa zdania),

Dziecko powinno przepisywać tekst stopniowo, aby pamiętać sens wypowiedzi.

ad. c

Pisanie z pamięci polega na obserwacji i zapamiętywaniu graficznej postaci wyrazu, zdania lub krótkiego tekstu, np. wiersza, a następnie zapisywanie go.

Rodzaje ćwiczeń:

1. doraźne pisanie z pamięci, które obejmuje szereg szczegółowych czynności i etapów ćwiczenia:

• wyraźne i zgodne z wymową odczytanie całego tekstu przeznaczonego do pisanie i sprawdzenie jego zrozumienia,

• analiza gramatyczna tekstu (podział na zdania, ich rodzaj, kolejność wyrazów itd.),

• analiza ortograficzna tekstu (zwrócenie uwagi na pisownię wyrazów nowych lub trudniejszych), zastanowienie się nad rodzajem trudności i wyjaśnienie pisowni; ewentualnie podanie reguł, na których oparty jest zapis,

• zapisywanie wyrazów lub zdań o trudnej ortografii w powietrzu, na kartce, folii,

• obserwacja tekstu i zapamiętywanie jego obrazu graficznego,

• odczytanie lub próby powiedzenia z pamięci materiału przeznaczonego do pisania,

• zasłonięcie części lub całości tekstu i pisanie z pamięci,

• sprawdzenie zapisanej części lub całości tekstu z wzorem.

Nauczyciel, po zapisaniu tekstu przez dzieci, odsłania napisaną część lub całość, a uczniowie samodzielnie lub nawzajem w ławkach sprawdzają poprawność zapisu i dokonują poprawek, jeśli popełnili błędy. W dalszym toku pracy dzieci wykonują czynności w podobny sposób, lecz na materiale o zwiększonej trudności np. przez zastosowanie ćwiczeń ze zdaniami złożonymi lub na innym materiale ortograficznym.

2. pisanie oparte na pamięci odroczonej, a więc nie bezpośrednio po obserwacji tekstu, lecz po dłuższe przerwie, nawet po kilku dniach.

Następnego dnia lub na drugi, trzeci od zaznajomienia uczniów z treścią tekstu i omówienia zawartych w nim trudności ortograficznych. Uczniowie otrzymują polecenie zapamiętania krótkiego tekstu w całości, np. wiersza, a następnie po krótkiej przerwie zapisują go. Tę formę zapisu stosuje się dopiero w III klasie.

ad. c

Pisanie ze słuchu, inaczej dyktanda, są ćwiczeniem ortograficznym, podczas którego piszący uczniowie nie mają możliwości korzystania ze wzoru wyrazów i zdań przeznaczonych do zanotowania.

Rodzaje dyktand:

1. Dyktanda wprowadzające – zawierają materiał ćwiczeniowy z jedną, nową, aktualnie opracowywaną trudnością ortograficzną, o czym nauczyciel musi poinformować uczniów, uzasadniając i podając poprawny zapis przed dyktowaniem.

2. Dyktanda utrwalające – stanowią łącznik między pisaniem z pamięci i pisaniem ze słuchu, jak również praca pod kierunkiem nauczyciela i samodzielna aktywnością uczniów. Mogą dotyczyć kilku poznanych zasad lub wyrazów o pisowni niewyjaśnionej.

Rodzaje dyktand utrwalających:

• dyktando z objaśnieniem lub komentowaniem

Dyktando z komentowaniem może być stosowane od kl. I i polega na wyjaśnieniu wyrazów trudnych pod względem ortograficznym przed zapisem tekstu – ma wtedy charakter zapobiegawczy. Jeśli wyjaśnienia następują po napisaniu tekstu, stanowią rodzaj sprawdzianu.

Ćwiczenia tego typu opierają się na świadomej umysłowej pracy uczniów, dlatego powinny być uwzględnione w praktyce. Najlepiej, jeśli do komentowania angażowani są sami uczniowie – do każdego kolejnego zdania inny uczeń. Ze względu na jego trudność powinien być stosowany z innymi formami takimi jak: przepisywanie czy autodyktado (forma pośrednia między przepisywaniem a pisaniem z pamięci i polega na samodzielnym pisaniu z pamięci uprzednio poznanego materiału ortograficznego).

Dyktando z objaśnieniem może występować jako wzrokowe, kiedy dyktuje się tekst po analizie wzrokowej albo słuchowe, jeśli zapis teksty poprzedzony jest analizą spostrzeżeń słuchowych. Analiza wyrazów i zdań powinna doskonalić poprawną wymowę uczniów oraz kształtować umiejętność uzasadniania pisowni.

• dyktando wybranych reguł i form

polega na zapisywaniu tych fragmentów dyktowanego tekstu, w których mają zastosowanie poznane zasady pisowni lub formy gramatyczne. Podczas dyktowania tekstu należy ograniczyć się tylko do jednej zasady pisowni.

3. Dyktanda swobodne – najbardziej wierny zapis zdań lub urywków przeczytanego przez nauczyciela tekstu. Dyktowany tekst przed rozpoczęciem pisania powinien być poddany wnikliwej analizie treściowej i ortograficznej. Występuje możliwość zmiany niektórych wyrazów, lecz bez istotnej zmiany tekstu. Ich forma powinna być znana dzieciom, a słownictwo utrwalone.

4. Dyktanda twórcze, inaczej redakcyjne – scalają naukę pisowni z redagowaniem różnych form wypowiedzi pisemnych. Ćwiczenia tego typu wymagają pisania określonej wypowiedzi, utrwalającej wybrane zasady pisowni lub odpowiednie grupy wyrazów. W początkowym etapie ćwiczeń można wykorzystać teksty dyktowane przez nauczyciela, w których uczniowie uzupełniają brakujące wyrazy lub litery. Bardziej kształcące warianty ćwiczeń polegają na układaniu różnych form wypowiedzi na podstawie zgromadzonego słownictwa, ułatwiającego opanowanie poznanego materiału ortograficznego. Zredagowane wypowiedzi nauczyciel może wykorzystać do różnych typów ćwiczeń ortograficznych.

5. Dyktando sprawdzające, nazywane sprawdzianami – stosuje się tylko materiał ortograficzny, który został uprzednio dobrze opracowany w czasie różnego rodzaju ćwiczeń ortograficznych. Takie dyktanda powinny mieć następujący przebieg:

• odczytanie tekstu przez nauczyciela,

• sprawdzenie stopnia zrozumienia treści przez postawienie pytań,

• dyktowanie,

• czytanie sprawdzające,

• zebranie, sprawdzenie i ocena prac (napisanych na kartkach) przez nauczyciela.

Po oddaniu dyktand uczniowie mogą wspólnie uzasadniać pisownię trudnych wyrazów. Ćwiczenia słownikowo-ortograficzne dzielimy na trzy etapy:

1. Zwrócenie uwagi na różnice między mową a pisownią.

2. Określenie istoty zaobserwowanego zjawiska i opisanie go.

3. Ustalenie poprawnej formy wyrazu.

Każde dyktando należy poprawić, podczas poprawy nie wolno podkreślać błędów czerwonym długopisem, bo to utrwala błędną pisownię.

ad. 2

Głoska i litera. Podstawowa klasyfikacja głosek

Głoska to najmniejsza, niepodzielna słyszalna i mówiona cząstka ludzkiej mowy.

Głoski – podział podstawowy:

• samogłoski, czyli jednostki zgłoskotwórcze (mogą tworzyć sylabę) oraz spółgłoski – niezgłoskotwórcze.

Głoski – inny podział:

• ustne lub nosowe,

• dźwięczne lub bezdźwięczne,

• twarde lub miękkie,

• podwójne – geminaty lub pojedyncze.

Litera jest to znak graficzny głoski, najmniejsza pisana cząstka ludzkiej mowy.

ad. 3

Tok metodyczny wprowadzania litery (w oparciu o metody analityczno-syntetyczne)

1. Stworzenie sytuacji dydaktycznej do ćwiczeń w mówieniu, np. wprowadzając literę „a” na podstawie wyrazu „aparat”, to przynosimy aparat i robimy zdjęcia.

2. Wyodrębnienie wyrazu podstawowego, np. pokazanie rysunku z aparatem, można też odwzorować ten wyraz, jeśli mamy alfabet ruchomy.

3. Analiza i synteza słuchowa wyrazu podstawowego oraz innych wyrazów z dana głoską:

1. wybrzmiewanie wyrazu podstawowego sylabami i w całości,

2. wybrzmiewanie wyrazu podstawowego głoskami i w całości,

3. modelowanie dźwiękowej struktury wyrazu,

4. wyróżnianie spółgłosek i samogłosek,

5. określanie miejsca podanych głosek w wyrazie i wybrzmiewanie ich w izolacji,

6. wyodrębnianie w wyrazie podstawowym nowej głoski,

7. podawanie wyrazów z nową głoską w nagłosie, wygłosie i śródgłosie.

4. Analiza i synteza wzrokowa wyrazu podstawowego oraz innych wyrazów z daną literą:

1. pokaz litery drukowanej małej i wielkiej – szukanie i zakreślanie,

2. rozpoznanie nowej litery drukowanej małej i wielkiej spośród innych liter,

3. układanie wyrazu podstawowego z liter drukowanych oraz innych wyrazów z nową literą,

4. pokaz wyrazu przedstawionego literami pisanymi’

5. wyodrębnienie nowej litery pisanej.

5. Czytanie tekstu z nową literą – tekstu nie omawiamy.

6. Wyszukiwanie w tekście wyrazów z nowa literą.

7. Nauka pisania litery małej i wielkiej oraz łączenia jej z innymi literami:

1. pokaz wzoru nowej litery pisanej małej i wielkiej,

2. analiza kształtu litery, porównywanie jej z innymi literami,

3. demonstrowanie sposobu pisania litery przez nauczyciela na tablicy w liniaturze,

4. pisanie bez-śladowe (w powietrzu, na ławce),

5. pisanie liter ćwiczebne (w zeszycie ćwiczeniowym – po śladach i bez śladów),

6. pisanie liter w liniaturze (w zeszycie przedmiotowym),

7. pisanie liter w połączeniach.

8. Nauka pisania wyrazu podstawowego i innych wyrazów.

ad. 4

Wyjaśnij, na czym polegają analityczno-syntetyczne metody nauki czytania

Metody te uznawane są za najbardziej skuteczne. Zapewniają z jednej strony poznanie znaków graficznych języka pisanego, a z drugiej równoczesne rozumienie czytanego tekstu. Proces czytania przebiega poprzez analizę (wyodrębnienie liter z wyrazów) do syntezy (łączenie liter w wyrazy).

Wyróżniamy następujące metody analityczno-syntetyczne:

1. metody analityczno-syntetyczne o charakterze wzrokowym,

2. metody analityczno-syntetyczne o charakterze fonetycznym,

3. metody analityczno-syntetyczne o charakterze funkcjonalnym.

ad. a

Metody analityczno-syntetyczne o charakterze wzrokowym (wizualnym) biorą za podstawę wyraz oraz analizę wzrokową. Napisany wyraz rozbiera się na poszczególne elementy składowe, czyli litery i przyporządkowane im odpowiedniki fonetyczne. Łączenie wyodrębnionej litery z innymi pozwala na odczytanie wyrazu. Przejście nauki czytania charakteryzuje się przejściem od analizy wzrokowej, przez analizę słuchową do syntezy. Metody te zastosował M. Falski.

Zadania nauczyciela i ucznia sprowadzają się do następujących czynności:

• wyodrębnienie wyrazu podstawowego zapisanego na tablicy danego znaku graficznego w postaci litery,

• przyporządkowanie określonej literze dźwięku – analiza słuchowa,

• łączenie danej litery z innymi i odczytywanie przez dzieci określonych wyrazów – synteza.

ad. b

Metody analityczno-syntetyczne o charakterze fonetycznym – podstawą analizy jest budowa dźwiękowa fonetyczna) wyrazów. Poznanie struktury dźwiękowej wyrazu znacznie wyprzedza w czasie poznanie liter. W początkowej fazie następuje rozpoznanie słuchowe wyrazu, a dopiero potem wyodrębnienie w nim kolejnych głosek. Każdej głosce zostaje przyporządkowany kolorowy kartonik, zamiast symbolu litery. Analiza i synteza jest dokonywana na coraz to innych wyrazach i towarzyszy jej budowanie schematu dźwiękowego poszczególnych wyrazów za pomocą kolorowych kartoników. Dopiero po pewnym czasie kolorowy schemat wyrazu jest stopniowo zastępowany literami.

ad. c

Metody analityczno-syntetyczne o charakterze funkcjonalnym – naukę czytania opiera się na tzw. relacji funkcjonalnej, czyli stosowaniu różnych metod głównie metody analityczno-syntetycznej o charakterze wzrokowym i fonetycznym, fragmentarycznie zaś metody globalnej. Integracja elementów różnych metod spowodowała, że analiza dokonywana jest od wyrazu, poprzez sylabę, do litery lub głoski, a synteza – w odwrotnej kolejności: od litery lub głoski poprzez sylabę do wyrazu.

ad. 5

Etapy pracy nad tekstem:

• I etap: przygotowanie do czytania i słuchania tekstu,

• II etap: ukierunkowane czytanie – ekspozycja i odbiór tekstu,

• III etap: analityczne, syntetyczne lub analityczno-syntetyczne opracowanie tekstu,

• IV etap: wykorzystywanie tekstu do różnych ćwiczeń, do działalności dydaktyczno-wychowawczej uczniów.

ad. 6

Praca nad wierszem w klasach I-III:

1. Przygotowanie do odbioru treści wiersza:

• nawiązanie do treści poprzez odpowiednią pogadankę na tle stworzonej sytuacji i wprowadzenie nowych wyrazów, by ułatwić odbiór wiersza,

• stworzenie odpowiedniego nastroju w zależności od rodzaju poezji (wiersze patriotyczne, okolicznościowe, liryczne itd.).

2. Sposoby zapoznania z treścią wiersza:

• wzorowe czytanie nauczyciela lub recytacja z pamięci,

• po raz drugi, po wstępnej analizie – najlepiej fragmentami lub zwrotkami, czytają uczniowie.

3. Analiza treści oraz zagadnień stylistyczno-językowych:

• określenie nastroju utworu (wesoły, pogodny, podniosły, refleksyjny, poważny, smutny, melancholijny),

• I warstwa – pytamy o treść,

• II warstwa – pytamy o przesłanie, naukę, uczucia wywołane przez lekturę wiersza, obrazy, zdarzenia kojarzące się z wierszem,

• analiza budowy utworu:

• wskazanie przenośni, porównań, epitetów (strona językowa), nie podajemy terminów,

• liczba zwrotek, wersów, wyszukiwanie rymów.

UWAGA:

• poezji nie omawiamy zbyt szczegółowo,

• opracowania poezji nie łączymy z realizacja treści gramatycznych i ortograficznych.

4. Wykorzystanie utworu do:

• czytania z podziałem na role,

• inscenizacji,

• gry dydaktycznej,

• przygotowanie recytacji i nauki na pamięć,

• krótkiej kilkuzdaniowej wypowiedzi określającej nastrój wiersza,

• wspólne redagowanie notatki dotyczącej treści wiersza,

• przepisywanie najpiękniejszej zwrotki lub fragmentu,

• wypisywanie z wiersza pięknych wyrażeń, zwrotów i fraz.

ad. 7

Omów proces redagowania wypowiedzi pisemnej

Proces redagowania wypowiedzi pisemnych przebiega w określony sposób:

1. Analiza tematu, czyli właściwe zrozumienie tematu.

TEMAT:

• powinien być dostosowany do poziomu piszącego,

• powinien być ujęty krótko i konkretnie,

• powinien wskazywać problem główny,

• wskazywać formę zadania (BŁĄD – Opisz przygodę),

• powinien być dla dzieci zrozumiały.

ANALIZA TEMATU:

• odwołanie się do doświadczeń dzieci,

• przypomnienie tekstu (jeśli praca dotyczy treści tekstu),

• rozmowa nawiązująca do tematu pracy,

• przypomnienie cech gatunkowych.

2. Gromadzenie materiału słownikowego – w myśli lub w formie notatek

GROMADZENIE SŁOWNICTWA:

• gromadzenie wyrazów w takiej kolejności, w jakiej zostaną użyte,

• dobieranie wyrazów, które zostaną użyte we wstępie, rozwinięciu i zakończeniu pracy,

• gromadzenie wyrazów do sporządzenia planu pracy,

• wykorzystywanie słownictwa zebranego w klasie, czasami słownictwo znajduje się w ćwiczeniach bądź pod tekstem czytanki,

• odszukiwanie wyrazów, wyrażeń i zwrotów w tekście czytanki lub lektury,

• gromadzenie słownictwa wg określonej kategorii gramatycznej (czasowniki, rzeczowniki itd.),

• korzystanie przygotowanego wcześniej przez nauczyciela słownictwa,

• skorzystanie ze słowników prowadzonych przez uczniów.

3. Układanie planu pracy – ujęcie najistotniejszych spraw

UKŁADANIE PLANU PRACY:

• w formie zdań pytających (np. opisując dziecko odpowiada na pytania i konstruuje wypracowanie),

• w formie zdań oznajmujących – zadanie dziecka sprowadza się do rozwinięcia poszczególnych zdań,

• równoważniki – pozwalają dziecku uporządkować wypowiedź,

• plan wskazujący na strukturę pracy – przy opisie zwierzęcia: nazwa, części budowy: głowa, umaszczenie itd.

4. Rozwijanie planu – tworzenie tekstu

ROZWIJANIE PLANU: czynności te wymagają poszukiwania i doboru odpowiednich słów, zwrotów, wyrażeń oraz poprawnego łączenia w zdania. Zdania powinny logicznie łączyć się ze sobą, tworząc wypowiedź podporządkowaną formalnym wymogom danej formy stylistycznej.

5. Praca nad doskonaleniem wypracowania – krytyczna ocena (stylistyczna, gramatyczna)

DOSKONALENIE WYPRACOWANIA – przeczytać całość i zwrócić uwagę na:

• poprawne zamykanie myśli,

• nie powtarzanie się wyrazów w kolejnych zdaniach,

• poprawność ortograficzna i gramatyczna (wątpliwości sprawdzić w słownikach),

• wprowadzić akapity oddzielające części wypracowania: wstęp, rozwinięcie, zakończenie,

• przeczytać całą pracę ponownie i przepisać uważnie do zeszytu.

ad. 8

Przedstaw charakterystykę opisu jako formy wypowiedzi

Opis to dłuższa forma wypowiedzi, polegająca na wyszczególnieniu cech stałych przedmiotów, współistniejących w danym momencie. Opis cechuje przestrzenny, statyczny układ elementów danej treści, polegający na wyszczególnieniu i przedstawieniu charakterystycznych cech opisywanego przedmiotu (obiektu).

Opis charakteryzują trzy cechy:

• ujmowanie istotnych i charakterystycznych właściwości określonych przedmiotów (opisywanych obiektów),

• statyczność,

• przestrzenność.

Wypowiedź ucznia związana z opisem przedmiotu (obiektu) winna przedstawiać charakterystyczne szczegóły wyglądu. Nie zawsze tak jest, wypowiedzi uczniów czasami zawierają inne, dodatkowe elementy, np. wyrażenie własnego stosunku do opisywanego przedmiotu lub zawiera cechy, których nie widać (np. cytryna jest kwaśna). Dlatego należy mieć świadomość, że mówiąc o opisie mamy na myśli dwa rodzaje opisu: opis właściwy i opis jako stylistyczną formę wypowiedzi.

Właściwy opis – to przedstawienie wyglądu i cech: wielkość, budowa, barwa, kształt.

Opis jako stylistyczna forma wypowiedzi – zawiera:

1. WSTĘP – przedstawienie opisywanego obiektu, uzasadnienie wyboru tematu.

2. ROZWINIĘCIE – opis właściwy – cechy związane z wyglądem.

3. ZAKOŃCZENIE – wyrażenie własnego stosunku do opisywanego obiektu, wrażenia, wnioski, podanie jego użyteczności, przeznaczenia.

ad. 9

Sposoby gromadzenia materiału słownikowego do ćwiczeń redakcyjnych:

• gromadzenie wyrazów w takiej kolejności, w jakiej zostaną użyte,

• dobieranie wyrazów, które zostaną użyte we wstępie, rozwinięciu i zakończeniu pracy,

• gromadzenie wyrazów do sporządzenia planu pracy,

• wykorzystywanie słownictwa zebranego w klasie, czasami słownictwo znajduje się w ćwiczeniach bądź pod tekstem czytanki,

• odszukiwanie wyrazów, wyrażeń i zwrotów w tekście czytanki lub lektury,

• gromadzenie słownictwa wg określonej kategorii gramatycznej (czasowniki, rzeczowniki itd.),

• korzystanie przygotowanego wcześniej przez nauczyciela słownictwa,

• skorzystanie ze słowników prowadzonych przez uczniów.

ad. 10

Rola planu w wypowiedziach pisemnych:

• przygotowanie uczniów do lepszego uświadomienia sobie oraz zrozumienia treści i formy tekstów literackich lub własnych wypracowań, czyli przygotowanie dzieci do odtworzenia struktury tekstu,

• syntetyczne ujmowanie dłuższych całości treściowych,

• uczenie myślenia uogólniającego i abstrakcyjnego,

• przygotowanie uczniów do pisania późniejszych streszczeń utworów literackich,

• przygotowanie w dalszej kolejności do zrozumienia zastosowania trójstopniowego podziału – trójdzielnej kompozycji tekstu,

• przygotowanie do konstruowania wypowiedzi pisemnych bez pomijania ważnych faktów, upraszczania, zastępowania mowy ustnej – językiem pisanym w sposób uogólniony, relacjonujący, pamiętając o wszystkich faktach i zasadach pisowni.

ad. 11

Praca nad doskonaleniem wypracowania

• Poprawne zamykanie myśli w obrębie zdania (Czy wiadomo, o co chodzi w zdaniu?).

• Czy nie powtarzają się wyrazy w kolejnych zdaniach? (zamienić, stosując wyrazy bliskoznaczne, stosować zaimki).

• Zwrócić uwagę na poprawność ortograficzną i gramatyczną (wątpliwości sprawdzać w słownikach).

• Wprowadzić akapity oddzielające części wypracowania: wstęp, rozwinięcie i zakończenie oraz tam, gdzie następuje zamknięcie określonego wątku).

• Przeczytać całą pracę ponownie (może być głośno) i przepisać uważnie do zeszytu.

14