MARTA BIELSKA

POLSKA W PLANACH STALINA (1944-1945)

1. „BURZA” i powstanie warszawskie.

• Po odkryciu masowych grobów w Katyniu zerwano stosunki polsko-radzieckie.

• Naczelny Wódz, gen. broni Kazimierz Sosnkowski, w październiku 1943 przesyła do kraju instrukcję, w której nakazuje władzom krajowym poprzedzenie wejścia Armii Czerwonej wzmożoną akcją sabotażowo-dywersyjną oraz poleca pozostanie w konspiracji. Jednakże kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego uważa za istotne podkreślenie istnienia w Polsce legalnych władz, podlegających rządowi w Londynie.

• 27 X 1943 r. gen. Komorowski w depeszy do Naczelnego Wodza zapowiedział samodzielne opracowanie wytycznych ws. Planu powstania powszechnego, jeżeli nie otrzyma ich z Londynu.

• Dlatego w listopadzie 1943 Delegat Rządu wydaje odezwę do ludności ziem wschodnich oraz nakazuje tajnej administracji występowanie wobec Armii Czerwonej w charakterze gospodarzy terenu – przedstawicieli rządu polskiego.

• W końcu sam (łamiąc dyscyplinę wojskową) gen. Komorowski sam zmodyfikował instrukcję i - aby utrudnić jej odwołanie- nową wersję rozesłał do komend obszarów i okręgów AK. Zmianę instrukcji Komorowski motywował także poparciem uzyskanym w tej sprawie od Delegata Rządu i KRP. W ten sposób narodził się plan operacyjny krypt. Burza (rozkazem z 16 XI ’43) na tyłach wojsk niemieckich.

• Sosnkowski obawiał się, że zmiana instrukcji może doprowadzić do walk polsko-sowieckich. Innego zdania był premier Mikołajczyk, który zaakceptował zmiany.

• Zgodnie z planem „Burza” przewidywano, że zmobilizowane siły AK uderzą na wycofujące się tylne straże niemieckie i zajmą opuszczane przez nie tereny, a na wyzwolonych przez AK obszarach zainstalują się władze konspiracyjnej administracji cywilnej i będą witać wojska radzieckie w roli prawowitego gospodarza, występującego w imieniu rządu polskiego, chwilowo rezydującego w Londynie. Ujawniać się też miały, jako część PSZ RP, uczestniczące w walkach oddziały AK. Nierespektowanie przez władze sowieckie ujawniających się władz polskich oraz oddziałów AK i aresztowanie ich miało być dodatkowym argumentem ukazującym mocarstwom zachodnim złą wolę ZSRR wobec Polski.

• Gen. Komorowski zapowiedział równocześnie utworzenie w kraju nowej organizacji konspiracyjnej NIE (Niepodległość), mającej podjąć działalność w przypadku, gdyby władze radzieckie nie uznały legalności władz polskich na obczyźnie. Na czele NIE, tworzonej od maja ’44, stanął dotychczasowy szef Kedywu, płk August Emil Fieldorf „Nil”.

• W wyniku ofensywy, w trakcie której 2 II 1944 r. Armia Czerwona opanowała Łuck i Równe, jako pierwsza w styczności z wojskami sowieckimi znalazła się wołyńska AK.

• 4 I 1944, w okolicach Sarn, Armia Czerwona przekracza granicę II RP.

• Wołyń. W marcu 27. Dywizja Piechoty Armii Krajowej wraz z oddziałami sowieckimi zdobywa Turzysk oraz walczy w rejonie Kowla i Włodzimierza Wołyńskiego. W trakcie rozmów dowódca dywizji, mjr Jan Wojciech Kiwerski „Oliwa”(dowódca), uzgadnia operacyjne podporządkowanie dowództwu sowieckiemu, z wyraźnym zaznaczeniem podległości wyłącznie rządowi w Londynie. Aprobuje to Delegat Rządu i Rada Jedności Narodowej. Niestety, niedługo po tych ustaleniach Rosjanie przystępują do rozbrajania oddziałów Armii Krajowej i przymusowego wcielania Polaków do wojska gen. Zygmunta Berlinga. Mjr Tadeusz Sztumberk-Rychter „Żegota”, który po śmierci mjr. Kiwerskiego (18 kwietnia 1944) dowodzi dywizją, z częścią wojska przebija się przez linię frontu na Lubelszczyznę.

• Wileńszczyzna. Oddziały AK okręgów Wilno i Nowogródek, w sile ok. 15 tys. żołnierzy, pod dowództwem płk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” w ramach Akcji „Burza” zadają Niemcom poważne straty. Największa z ich operacji, „Ostra Brama”, trwa blisko tydzień i przynosi wyzwolenie Wilna 13 lipca, we współdziałaniu z oddziałami sowieckimi. Po kilku dniach NKWD aresztuje polskie dowództwo i sztab. Sowieci rozbrajają otoczone polskie jednostki. Około 5 tys. żołnierzy, odmawiających wstąpienia do armii Berlinga, trafia do łagrów. Pozostali na wolności wracają do konspiracji lub przebijają się na zachód.

• Walki na terenie Obszaru Lwowskiego Armii Krajowej rozpoczynają się już w marcu, a od 22 do 27 lipca 1944 Polacy, wspólnie z wojskami sowieckimi, walczą o Lwów. Z chwilą ustania bojów komendant Obszaru, płk Władysław Filipkowski „Janka”, zostaje zmuszony do rozwiązania i rozbrojenia swoich oddziałów, a następnie – pomimo rozmów na temat utworzenia dywizji piechoty – w nocy z 2 na 3 sierpnia aresztowany. Takie wypadki mają miejsce również na zachód od Bugu. 27 lipca 1944 ujawnia się Okręgowy Delegat Rządu w Białymstoku, Józef Przybyszewski. 7 sierpnia zostaje aresztowany i wywieziony do Rosji. Wcześniej Rosjanie powołują w Białymstoku Miejską Radę Delegatów Ludu Pracującego i najwyraźniej zmierzają do włączenia Białostocczyzny do Związku Sowieckiego.

• Lubelszczyzna. Na Lubelszczyźnie Akcja „Burza” rozpoczyna się w lipcu 1944. Komendant Okręgu, płk Kazimierz Tumidajski „Marcin” mobilizuje 3. i 9. Dywizje Piechot (3. płk Adama Świtalskiego „Dąbrowy” i 9. Gen. Ludwika Bittnera „Halki”), ponadto przechodzi z Wołynia część 27. Dywizji Piechoty płk. Jana Kotowicza „Twardego”. Oddziały AK zadają znaczne straty siłom niemieckim, zajmują wiele miejscowości samodzielnie bądź we współdziałaniu z Armią Czerwoną. Sowieci żądają włączenia oddziałów AK do armii Berlinga albo ich rozwiązania. 29 lipca 1944 płk Tumidajski wydaje rozkaz o rozwiązaniu oddziałów. 3 sierpnia Sowieci aresztują Okręgowego Delegata Rządu w Lublinie, dzień później - płk. Kazimierza Tumidajskiego. W Okręgu Polesie wiele walk stoczyła 30. Dywizja Piechoty ppłk. Henryka Krajewskiego „Trzaski”

• W okręgu lubelskim AK doszło do podstępnego rozbrojenia trzech dywizji AK. W czasie wspólnej ofensywy w stronę Warszawy z Armią Czerwoną zostały one otoczone przez wojska sowieckie, zatrzymanych żołnierzy polskich wysłano transportami na wschód, a 2,7 tys. z nich do obozu koncentracyjnego na Majdanku, a następnie większość z tej liczby w głąb Rosji.

• W Okręgu Kraków udało się wyswobodzić teren o powierzchni ok. 800 km².

• W Okręgu Radom „Burzę” rozpoczęto w końcu lipca 1944 r. w rejonie Sandomierza. Formujący się tam 2. Pułk piechoty Legionów AK wspomagał oddziały radzieckie forsujące Wisłę i m.in. uczestniczył w opanowaniu Staszowa.

• Brygada Świętokrzyska NSZ – oddział zbrojny części Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ-ZJ^[1]), która nie podporządkowała się rozkazowi scalenia z AK, działający w okresie od połowy sierpnia 1944 do połowy sierpnia 1945. Utworzony decyzją Rady Politycznej NSZ-Zachód w dniu 10 sierpnia 1944. Liczyła od 822 żołnierzy (w grudniu 1944) do 1417 żołnierzy (5 maja 1945).

• 12 VII ’44 Stalin skierował do wszystkich frontów rozkaz rozbrajania i aresztowania wszystkich żołnierzy z oddziałów podległych władzom polskim na uchodźstwie, a działających na terenach włączonych w latach 1939-40 do ZSRR. W tej sytuacji plan „Burza” musiał zakończyć się fiaskiem.

• Ogółem na skutek działań sowieckich służb bezpieczeństwa, głównie NKWD, w więzieniach i obozach zamknięto 50 tys. żołnierzy AK, uczestniczących w akcji „Burza”, głównie za odmowę wstąpienia do kontrolowanej przez ZSRR armii Berlinga. Konsekwencją działań NKWD był terror wobec Polaków zamieszkujących tereny wschodnie.

• Od listopada 1944 nasiliły się sowieckie pacyfikacje na Kresach, np. zamordowano 9,8 tys. Polaków w powiecie lidzkim, w szczuczyńskim kolejne 8 tys., a w oszmiańskim – 6 tys. Regularnie urządzano obławy na członków Armii Krajowej, np. na Lubelszczyźnie jesienią 1944, oraz na przełomie 1944 i 1945 na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie. Z samego Wilna deportowano 35 tys. Polaków, wymuszając oświadczenia, iż wyjeżdżają oni z własnej woli; w miejsce wywiezionych osiedlano Rosjan.

• ZSRR dokonał także grabieży polskich dóbr kulturalnych, m.in. wywieziono całe archiwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.

POWSTANIE WARSZAWSKIE (1 VIII-3 X 1944)

• Grupa oficerów Komendy Głównej AK, skupionych wokół generałów Leopolda Okulickiego „Kobry” i Tadeusza Pełczyńskiego„ Grzegorza”, zaczęła forsować koncepcję wywołania powstania w Warszawie.

• W marcu 1944 generał „Bór” wyłączył stolicę z akcji „Burza” jednak zwolennicy wystąpienia przekonywali, że wybuch powstania w Warszawie „wstrząśnie sumieniem świata” oraz zmusi zachodnie rządy i opinię publiczną do reakcji na stalinowską politykę faktów dokonanych (czego nie zdołały uczynić lokalne wystąpienia w Wilnie, czy Lwowie). Argumentowali również, że wyzwolenie Warszawy przez Polaków zada kłam twierdzeniom sowieckiej propagandy jakoby AK „stała z bronią u nogi” oraz postawi Stalina w niewygodnej sytuacji politycznej. Po latach generał „Bór” tłumaczył tok myślenia zwolenników powstania następującymi słowami: „chodziło o walkę stolicy, która reprezentuje całość i dalszą sprawę: przez zajęcie Warszawy przed zajęciem jej przez Rosjan musiała się Rosja zdecydować aut aut: albo uznać nas, albo siłą złamać na oczach świata”

• Plan wywołania powstania w Warszawie zaakceptował również Delegat Rządu na Kraj, Jan Stanisław Jankowski, oraz członkowie komisji głównej Rady Jedności Narodowej. 25 lipca generał „Bór” poinformował rząd w Londynie, że Armia Krajowa jest gotowa przystąpić do walki o stolicę. Ten postanowił, aby decyzję w sprawie rozpoczęcia powstania w Warszawie pozostawić do podjęcia rezydującemu na miejscu Delegatowi Rządu na Kraj. Depesza w tej sprawie została wysłana do delegata Jankowskiego 26 lipca (dotarła do adresata dwa dni później).

• 27 lipca ’44 gubernator warszawski Ludwig Fischer zarządził, aby 100 tys. ludzi stawiło się do prac fortyfikacyjnych. Polecenia nie wykonano.

• Z obliczeń autorów opracowania „Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej” wynika, że 1 sierpnia 1944 zmobilizowanych zostało ok. 36 500 żołnierzy AK – w tym ok. 32 500 w Warszawie oraz ok. 4 tys. na terenach podmiejskich. Z kolei Jerzy Kirchmayer oceniał, że do walki przystąpiło ok. 23 tys. żołnierzy AK oraz ok. 1800 członków pozostałych organizacji podziemnych.

• W trakcie powstania struktura oddziałów powstańczych wielokrotnie ulegała przekształceniu. Już 5 sierpnia 1944, wobec rysującego się rozbicia powstania na kilka odosobnionych ośrodków walki, pułkownik „Monter” podzielił Okręg Warszawski AK na trzy części:

• Grupę „Północ” dowodzoną przez pułkownika Karola Ziemskiego „Wachnowskiego”. W szczytowym momencie liczyła ona ok. 17 tys. żołnierzy – z czego 11 tys. walczyło na Starówce, 3 tys. na Żoliborzu, a 3 tys. w Puszczy Kampinoskiej. Grupa uległa rozwiązaniu 4 września 1944, tj. po upadku Starego Miasta;

• Grupę „Śródmieście” dowodzoną przez pułkownika Franciszka Pfeiffera „Radwana”. W szczytowym momencie liczyła ona ok. 23 tys. żołnierzy – z czego ok. 13 tys. walczyło w Śródmieściu Północnym, 7,6 tys. w Śródmieściu Południowym, a 2,5 tys. na Powiślu;

• Grupę „Południe” dowodzoną przez podpułkownika Stanisława Kamińskiego „Daniela”. W szczytowym momencie liczyła ona ok. 6 tys. żołnierzy – z czego ok. 5 tys. walczyło na Mokotowie, a ok. 1000 w Lasach Chojnowskich.

• 20 września 1944 roku komendant główny AK wydał rozkaz reorganizacji oddziałów powstańczych w stolicy, celem nadania im bardziej regularnego charakteru. Powstał w ten sposób Warszawski Korpus AK (pod dowództwem pułkownika „Montera”), w którego skład weszły trzy dywizje:

• 8. Dywizja Piechoty AK im. Romualda Traugutta (Żoliborz) pod dowództwem podpułkownika Mieczysława Niedzielskiego „Żywiciela”;

• 10. Dywizja Piechoty AK im. Macieja Rataja (Mokotów) pod dowództwem podpułkownika Józefa Rokickiego „Karola”;

• 28. Dywizja Piechoty AK im. Stefana Okrzei (Śródmieście) pod dowództwem pułkownika Franciszka Pfeiffera „Radwana”.

• 1 sierpnia 1944 na stanie uzbrojenia Okręgu Warszawskiego AK znajdowało się więc zaledwie 3846 pistoletów, 2629 karabinów, 657 pistoletów maszynowych, 145 ręcznych karabinów maszynowych, 47 ciężkich karabinów maszynowych, 29 karabinów przeciwpancernych i granatników PIAT, 16 moździerzy i granatników, 2 działka przeciwpancerne, 30 miotaczy ognia, 43 971 granatów ręcznych i 416 granatów przeciwpancernych, ok. 12 tys. butelek zapalających (tzw. koktajle Mołotowa) i 1266 kg materiałów wybuchowych. Amunicji wystarczało na 2-3 dni walki. 

• W momencie wybuchu powstania niemiecki garnizon liczył ponad 13 tys. żołnierzy – w tym ok. 5,6-6 tys. żołnierzy Wehrmachtu, ok. 4,3 tys. ludzi w jednostkach SS i policji oraz ok. 3 tys. żołnierzy naziemnej obsługi lotnictwa (obsadzających lotniska Okęcie i Bielany). Jeżeli doliczyć do tego również baterie artylerii przeciwlotniczej i oddziały zadymiania mostów wchodzące w skład stacjonującego w mieście 80. pułku 10. Brygady Artylerii Przeciwlotniczej okazuje się, że Niemcy dysponowali w Warszawie jednostkami o liczebności ok. 16 tys. żołnierzy.

• Gen. Komorowski, po uzyskaniu zgody Delegata Rządu, polecił rozpoczęcie powstania w Warszawie 1 VIII 1944 r. o godz. 17:00 (tzw. Godzina „W”).

• Walki w Warszawie można podzielić na 2 okresy:

- zaczepny, do 4 sierpnia;

- obronny, rozpoczęty następnego dnia.

• Ostatecznie powstańcy opanowali Śródmieście, Wolę, Stare Miasto i część Mokotowa. W ten sposób wytworzyły się 3 ogniska walki: Śródmieście, Mokotów Dolny i Żoliborz oraz dodatkowe w Puszczy Kampinoskiej i w Lasach Chojnowskich.

• Tymczasem Niemcy rozpoczęli gromadzenie sił. Do połowy sierpnia został zorganizowany korpus pod dowództwem Ericha von dem Bach- Zelewskiego, w sile ok. 25 tys. ludzi, dysponujący ciężkimi środkami walki.

• Od 5 do 11 VIII trwała bitwa na Woli, skąd musiały wycofać się wojska Kedywu, dowodzone przez ppłk. Jana Mazurkiewicza „Radosława”.

• 12 VIII- 2 IX walczono na Starym Mieście. Niemcy niszczyli tam budynki ogniem artylerii i tzw. krowami, czyli pociskami rakietowymi o wielkiej mocy rażenia.

• 11 sierpnia, po zdobyciu Woli i Ochoty, oddziały niemieckie uderzają na Stare Miasto. Starówki bronią m.in.: zgrupowanie „Radosław”, oddziały mjr. Stanisława Błaszczaka „Roga” i kpt. Lucjana Giżyńskiego „Gozdawy”. Dowodzi płk Karol Ziemski „Wachnowski”. Na Starym Mieście dochodzi do niezwykle zaciętych walk, w których Niemcy używają ciężkiej artylerii i lotnictwa oraz pocisków rakietowych, nazywanych przez Powstańców „krowami” lub „szafami”. W wyniku systematycznego ostrzału i bombardowań zabytkowa dzielnica zostaje obrócona w gruzy.

• Obawiając się, że Sowieci wznowią walkę o Warszawę, Niemcy przystąpili do wypierania powstańców znad Wisły, zwłaszcza z Powiśla. 11 IX rozpoczęli zdobywanie Czerniakowa, co doprowadziło do odcięcia łączności pomiędzy tym rejonem a Śródmieściem. W tym czasie wojska sowieckie 14 IX zajęły Pragę.

• 29 IX armia niemiecka 19. Dywizja Pancerna razem z częścią korpusu Bacha uderzyła na Żoliborz. Powstańcy skapitulowali.

• 14 sierpnia gen. „ Bór” Komorowski polecił, aby pozawarszawskie zgrupowania AK ruszyły na pomoc stolicy. Idące z Okręgu Lwowskiego oddziały zostały rozbrojone przez Sowietów. Podobny los spotkał inne jednostki.

• 30 września, gdy jedynym już ośrodkiem obrony w Warszawie pozostał część Śródmieścia, rozpoczęły się rozmowy o kapitulacji. Podpisano ją 2 X 1944 r., a Niemcy uznały prawa kombatanckie, którymi mocarstwa zachodnie objęły żołnierzy AK.

• Całą ludność Warszawy zmuszono do opuszczenia stolicy. Część wywieziono do obozów koncentracyjnych lub wysłana do robót w Niemczech. Żołnierze AK, jako jeńcy wojenni zostali umieszczeni w głębi Rzeszy.

• Oblicza się, że straty powstańców wyniosły ponad 18 tys. zabitych i 6 tys. rannych. Ludności cywilnej w sumie zginęło ok. 150 tys. osób.

• Tuż po zakończeniu działań bojowych Hitler rozkazał zburzyć Warszawę.

• Powstanie warszawskie przyniosło ogrom cierpień, ale także pierwszy raz od sierpnia’39 okres swobodnej działalności politycznej i kulturalnej. Warszawa stała się wówczas enklawą wolności.

• Determinacja i bohaterstwo powstańców uzmysłowiły Stalinowi jak wiele Polacy są gotowi poświęcić w obronie niepodległości. Dzięki temu instalowanie rządów komunistycznych miało w Polsce mniej brutalny przebieg niż w pozostałych państwach „demokracji ludowej” (czego wyrazem była m.in. rezygnacja z pośpiesznej kolektywizacji rolnictwa i rozprawy z kościołem katolickim).

2. Utworzenie PKWN (Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego).

• 22 lipca 1944 r. radio moskiewskie podało informację o utworzeniu w Chełmnie, zajętym przez Armię Czerwoną, Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Jego twórcą miała być działająca w Warszawie Krajowa Rada Narodowa (KRN), określana jako tymczasowy parlament narodu polskiego. W rzeczywistości powołany w Moskwie PKWN był wspólnym tworem Józefa Wissarionowicza Stalina, Centralnego Biura Komunistów Polskich (CBKP) oraz delegacji KRN, nie upoważnionej jednak do tworzenia instytucji tego typu.

• Manifest PKWN:

• PKWN jako legalna tymczasowa władza wykonawcza, której celem jest odbudowa Polski;

• Deklarowano przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych, równości wszystkich obywateli bez różnicy rasy, wyznania i narodowości, wolności organizacji politycznych, zawodowych, prasy, sumienia;

• Konstytucja marcowa jedyną konstytucją legalną;

• Jej założenia będą obowiązywać do wyboru nowego Sejmu Ustawodawczego;, wybranego w wyborach demokratycznych;

• PKWN sprawuje władze poprzez wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe i przez upełnomocnionych swych przedstawicieli;

• Zapowiedź przeprowadzenia szerokiej reformy rolnej, którą zamierzano realizować bez odszkodowania za utraconą ziemię;

• Deklarowano poszanowanie dla wszelkiej własności prywatnej i nie wspomniano o nacjonalizacji przemysłu. Odwrotnie, wielkie przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe, bankowe, transportowe oraz lasy miały w miarę regulowania stosunków gospodarczych powrócić do właścicieli.

• Kładziono nacisk na trwały sojusz i sąsiedzkie współdziałanie po wojnie z ZSRR, a także deklarowano poszerzenie tego układu o Czechosłowację.

• Zapowiadano dążenie do przyjaźni i utrwalenia stosunków sojuszniczych z W. Brytanią, USA i Francją.

• Manifest stwierdzał, że rząd londyński na emigracji i jego delegatura w kraju są władzą nielegalną.

• Skład osobowy PKWN oprócz komunistów tworzyli go współpracujący z nimi członkowie Stronnictwa Ludowego (SL), Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), oraz Stronnictwa Demokratycznego (SD).

• Większość członków Komitetu (10-15) stanowili ludzie, którzy całą wojnę spędzili w ZSRR. Na czele stał działacz socjalistyczny Edward Osóbka- Morawski, będący jednocześnie kierownikiem resortu spraw zagranicznych.

• Rząd ZSRR nawiązał stosunki dyplomatyczne z PKWN i akredytował przy nim gen. Nikołaja Bułganina, późniejszego marszałka i premiera ZSRR.

• Jeszcze w Moskwie zdecydowano o przekształceniu Armii Polskiej w ZSRR i Armii Ludowej w jednolite Wojsko Polskie, podporządkowane i kontrolowane przez Komitet Naczelnemu Dowództwu WP.

3. Polsko-sowiecki układ graniczny.

• 26 lipca’44 w Moskwie Osóbka- Morawski i ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow podpisali układ, z godnie z którym najwyższa władza w strefie działań wojennych w granicach nowej Polski przysługiwała Wodzowi Naczelnemu wojsk radzieckich, czyli Stalinowi.

• Do jurysdykcji władz radzieckich należały przestępstwa popełniane przeciwko Armii Czerwonej.

• 2 7 lipca’44 r. w tajnym porozumieniu, dokonano ustaleń dot. granicy polsko-radzieckiej z 28 IX 1939 r., z pewnymi odchyleniami na korzyść Polski w rejonie Przemyśla, Podlasia, Puszczy Białowieskiej i Białegostoku.

• Przyjęto także, iż część Prus Wschodnich z Królewcem zostanie włączona do ZSRR oraz wyrażono opinię, że polska granica zachodnia powinna przebiegać wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej z pozostawieniem Szczecina po stronie polskiej.

4. „Polska Lubelska” i przejęcie władzy przez komunistów.

• Dopiero 27 lipca 1944 r. część członków PKWN przybyła do Chełmna, a 1 VIII zainstalowała się w Lublinie.

• Tereny, na których PKWN sprawował władzę było ok. 80 tys. km² i były zamieszkane przez ok. 5 mln osób, które z radością przyjęły koniec okupacji niemieckiej i witały Armię Czerwoną jako wyzwolicieli. Ten stosunek uległ zmianie, gdy sowieci zaczęli rabować i gwałcić na wielką skalę. Jednakże w granicach Polski Lubelskiej byli za to ścigani przez organy bezpieczeństwa, natomiast ogromna ilość tego rodzaju przestępstw była na byłych terenach okupacji niemieckiej, gdzie Stalin dał żołnierzom wolną rękę.

• Ustrój polityczny do 1947 r.: formalnie najważniejszym organem władzy państwowej był KRN. Jej członkowie pochodzili z różnych ugrupowań, mieli immunitety, chociaż nie pochodzili z wyborów. Przyjęto, że ich liczba nie przekroczy 444 posłów, jednak w ’46 r. była nieco większa. KRN w rzeczywistości posiadał większe prawa niż sejm konstytucji marcowej. Poza wydawaniem ustaw zajmowała się uchwalaniem planów gospodarczych państwa i zatwierdzaniem budżetu, określaniem liczby wojska oraz nadzorem nad radami narodowymi. Pomiędzy sesjami jej funkcje (z wyj. ustawodawczych) pełniło Prezydium KRN, którego przewodniczącym, a od grudnia 1944 r. prezydentem był Bolesław Bierut. Łączył on kompetencje marszałka sejmu, jak i prezydenta RP, którego urząd uznano za opróżniony. 15 VIII PKWN uzyskał uprawnienia do wydawani dekretów z mocą ustawy, które podlegały zatwierdzeniu KRN.

• Administracja terenowa: Na mocy dekretu z 21 VIII ’44 r. zlikwidowano wprowadzony przez okupantów system administracyjny i przywrócono przedwojenny system województw, powiatów i gmin. W latach

1944-45 kraj był podzielony na województwa: rzeszowskie (część przedwojennego lwowskiego), lubelskie, białostockie, krakowskie, kieleckie, warszawskie, łódzkie, śląskie (pozbawione już autonomii), poznańskie i pomorskie. W marcu 1945 r. powstało woj. gdańskie, a w maju 1946 r. na ziemiach poniemieckich utworzono województwa: wrocławskie, szczecińskie i olsztyńskie. Tych 14 województw ( i 2 miasta wydzielone- Warszawa i Łódź) przetrwało do połowy 1950 r. Przywrócono urzędy wojewodów, starostów i wójtów. Terenowe rady narodowe zatrzymały funkcje kontrolne i pełniły rolę lokalnych samorządów (nie pochodziły z wyborów).

• Odbudowano sądownictwo cywilne. Do końca 1944 r. funkcjonowały 3 sądy apelacyjne, 5 okręgowych i 57 grodzkich. Z ich kompetencji wyłączono sprawy polityczne.

• Już wówczas ukształtował się nieformalny system, w którym decyzje podejmowało Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej (BC CK PPR), a władze państwowe realizowały jego dyrektywy.

• W sierpniu 1944 r. podczas spotkania Centralnego Biura Komunistów Polskich (CBKP) z działaczami PPR powołano nowe władze partii. W Biurze Politycznym (BP) znaleźli się wówczas: Władysław Gomułka, Jakub Berman, Hilary Minc, Aleksander Zawadzki i Bolesław Bierut.

• Nowe władze były całkowicie uzależnione od woli Stalina. Służby bezpieczeństwa ZSRR czynnie wspierały tworzenie terenowych organów władzy podporządkowanej PKWN. Likwidowano organy podporządkowane rządowi na uchodźstwie, a żołnierzy AK albo wywieziono do ZSRR albo przetrzymywano w hitlerowskim obozie na Majdanku.

• Intensywnie rozbudowywano aparat represji, w postaci wojewódzkich i powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa (UB), powoływane także w gminach.

• 7 X 1944 r. powołano Milicję Obywatelską (MO).

• Do UB i MO chętnie kierowano byłych partyzantów Armii Ludowej, dobrze znający teren, a metody śledcze od początku wzorowano na radzieckich i nierzadko wobec aresztowanych stosowano tortury fizyczne i psychiczne.

• W Polsce Lubelskiej udało się zmobilizować ok. 100 tys. żołnierzy, a łącznie z tymi z terenów zajętych przez Armię Czerwoną, w 1945 r. powołano ok. 400 tys. ludzi. Ostatecznie w dalszych walkach z Niemcami uczestniczyły utworzona jeszcze w ZSRR 1. Armia i sformowana na terenie Polski Lubelskiej 2. Armia WP.

• Wprowadzono cenzurę prewencyjną. Od 19 I 1945 r. zajmowało się nią Centralne Biuro Kontroli Prasy, funkcjonujące w ramach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP).

• 18 VIII 1945 r. PKWN uchwaliła dekret o obowiązkowych dostawach zboża i ziemniaków, a kilka dni później rozszerzyła go o mięso, mleko i siano.

• W pierwszym okresie działalności PKWN udawała, że prowadzi liberalną politykę i często nawiązywała do II RP, jednakże już w 1945 r. zniesiono święto Niepodległości 11 listopada, zastępując je świętem Odrodzenia Polski przypadające 22 lipca.

• Dekret o reformie rolnej z 6 września 1944 r.: wszystkie nieruchomości ziemskie o ogólnej powierzchni ponad 50 ha użytków rolnych, z wyłączeniem województwa poznańskiego, pomorskiego i śląskiego gdzie limit podwyższono do 100 ha, niezależnie od wielkości użytków rolnych. Skonfiskowane grunty miały być przekazywane Państwowemu Funduszowi Ziemi i służyć tworzeniu nowych gospodarstw lub uzupełnianiu areału istniejących, tak by sięgał on 5 ha użytków rolnych.

• Parcelowaną ziemię dzielono między chłopów bezrolnych oraz mało- i średniorolnych. Za przydzieloną ziemię dekret ustalał zapłatę stanowiącą równowartość przeciętnych zbiorów rocznych. Spłata następowała w ciągu 10–20 lat. Uzyskane w ten sposób sumy przekazywano do powstałego Państwowego Funduszu Ziemi, z którego pokrywano wszystkie wydatki związane z reformą.

• W pierwszym okresie realizacja reformy przebiegała powoli, powstawały gospodarstwa 2–3 ha. W październiku 1944 odwołano ze stanowiska kierownika resortu rolnictwa Andrzeja Witosa i powołano Edwarda Osóbkę-Morawskiego oraz utworzono specjalne brygady parcelacyjne.

• Do końca 1944 r. rozparcelowano ponad 212 tys. ha ziemi między 110 tys. rodzin.

• W marcu 1945 r. przyjęto zasadę tworzenia większych gospodarstw do 5 ha. Natomiast na ziemiach poniemieckich nadziały ziemi wynosiły od 7 do 15 ha.

• O nieruchomościach ziemskich należących do Kościoła i związków wyznaniowych zadecydował Sejm ustawą z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, jako rekompensaty za przejętą na rzecz skarbu państwa ziemię.

• Stalin był niezadowolony z postępu i działań PKWN-u. Podczas wizyty w Moskwie delegacji KRN i PKWN dał surową reprymendę. Skutkowało to zaostrzeniem polityki PKWN (październik 1944).

• Ważnym celem PKWN była odbudowa gospodarki. Wznawiano pracę elektrowni oraz zakładów przemysłowych, a także odbudowywano linie energetyczne, sieci łączności i komunikacji. W listopadzie 1944 r. zaczęto tworzyć tzw. grupy operacyjne, złożone ze specjalistów, mające zabezpieczać i uruchamiać zakłady przemysłowe na terenach pozostających jeszcze pod okupacją niemiecką.

• W celu zapewnienia zaopatrzenia ludności, głównie miejskiej, w podstawowe artykuły codziennego użytku zachowano system kartkowy wprowadzony przez Niemców.

• Na rynku finansowym panował chaos. Funkcjonowały 3 waluty: okupacyjne złote, radzieckie ruble i niemieckie marki. W ich miejsce w 1944 r. wprowadzono tzw. „bierutki” drukowane w ZSRR. Potem dekretem z 15 I 1945 r. powołano Narodowy Bank Polski .

• Nastąpiły prześladowania podziemia polskiego oraz aresztowania żołnierzy AK.

• Na zajętych terenach, niezależnie od nowych władz działała Armia Czerwona i radzieckie służby bezpieczeństwa (NKWD) . Zgodnie z umową zawartą przez PKWN z rządem ZSRR żołnierze i funkcjonariusze radzieccy pozostawali poza zasięgiem polskiego prawa, zaś NKWD aresztowało osoby związane z AK i innymi organizacjami niepodległościowymi oraz polskim rządem na uchodźstwie, organizowało ich wywózki do łagrów na terenie ZSRR oraz współdziałało z „ludowymi” władzami, nadzorując je poprzez sieć tzw. doradców. NKWD miało sieć własnych obozów koncentracyjnych. Przypuszcza się, że w tego typu obozach w latach 1944–1950 zginęło około 25 tys. osób.

• W lipcu 1945 NKWD aresztowało ok. 2000 osób w okolicach Gib podczas tzw. obławy augustowskiej, 600 z nich nie powróciło; nie odnaleziono także ich grobów. Wiele z nich zostało zamordowanych i pochowanych w tajemnicy. Ciała wielu z nich odnaleziono dopiero po 1989 r.

• Dekrety z dnia 23 września 1944: Kodeks Karny Wojska Polskiego (obowiązujący do 19 kwietnia 1969) i „O ustroju sądów wojskowych i prokuratur wojskowych” (wcześniej funkcjonował w armii Berlinga, od 1 czerwca 1944, jako Wojskowy Kodeks Karny, przygotowany przez CBKP) – kodeks ten określał definicję tzw. zbrodni stanu i kary wymierzane za jej popełnienie, dotyczył także ludności cywilnej oraz stanu gdy wymagał tego „interes obrony Państwa”. Kodeks w 10 na 19 artykułów przewidywał karę śmierci m.in. za zbrodnię stanu. Na podstawie tego dekretu represjonowano żołnierzy Armii Krajowej i innych organizacji konspiracyjnych.

• Dekret z dnia 31 sierpnia 1944 „O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną oraz dla zdrajców Narodu Polskiego”  – w założeniach skonstruowany do ścigania zbrodniarzy hitlerowskich, w praktyce stał się kolejnym narzędziem terroru wymierzonego w AK i podziemie niepodległościowe, którego członkowie skazywani byli z identycznych artykułów co zbrodniarze niemieccy (często w tych samych celach więziennych osadzano byłych esesmanów, gestapowców razem z żołnierzami AK i członkami organizacji konspiracyjnych – por. Kazimierz Moczarski).

• Dekret z dnia 30 października 1944 „O ochronie Państwa”– stanowił jeden z głównych elementów terroru sądowego wobec społeczeństwa i opozycji, przy jego konstruowaniu złamano fundamentalną zasadę iż „prawo nie działa wstecz”, ponieważ dekretem objęto „przestępstwa” popełnione przed 15 sierpnia 1944. Każdy z 11 artykułów przewidywał karę śmierci, przy niemalże pełnej dowolności interpretacyjnej popełnionych czynów. 5 punktów dekretu było stosowanych po wojnie wobec ludności cywilnej, która była sądzona do kwietnia 1955 także przez sądy wojskowe PRL, wymierzające z reguły bardzo surowe kary.

5. Polskie Państwo podziemne po upadku powstania warszawskiego.

• Klęska powstania była katastrofą także dla podziemnych władz krajowych. Zostały one rozmieszczone w różnych miejscach: delegat Jankowski, Krajowa Rada Ministrów i przewodniczący RJN Pużak znaleźli się w Krakowie, członkowie KG AK, którzy nie poszli do niewoli w Częstochowie, członkowie RJN i pracownicy Delegatury zostali ulokowani w Otrębusach, Komorowie, Leśnej Podkowie, Milanówku i Grodzisku pod Warszawą.

• 18 X 1944 r. delegat rządu wydał odezwę informującą, że KRM i RJN opuściły Warszawę i wykonują nadal swe ustawowe funkcje.

• Po upadku powstania stolicą Polskiego Państwa Podziemnego została Częstochowa.

• Przed pójściem do niewoli gen. Bór- Komorowski rozkazał ograniczenie akcji „Burza” i przejście do samoobrony. Następcą mianował gen. Leopolda Okulickiego, który nominację z Londynu otrzymał dopiero 21 XII 1944 r.

• Pierwsze po powstaniu spotkanie podziemnych władz krajowych odbyło się 15-16 XII 1944 r. w klasztorze Bernardynów w Piotrkowie Trybunalskim. Zebrani byli przeciw ustępstwom proponowanym przez Mikołajczyka i ludowców. W kraju rosła jednak opozycja SL wobec delegata i kierownictwa RJN. Ludowcy sądzili, że w przymusowej sytuacji trzeba szukać porozumienia z ZSRR, choć „władza ludowa” jest samozwańcza i nielegalna.

6. Powstanie Rządu Tymczasowego.

• 31 XII 1944 r. Krajowa Rada Narodowa powołała Rząd Tymczasowy pod kierownictwem Osóbki- Morawskiego, który miał kierować też sprawami zagranicznymi.

• Wicepremierami zostali Władysław Gomułka z PPR i Stanisław Janusz z koncesjonowanego SL.

• Resort obrony objął gen. Rola- Żymierski, a bezpieczeństwo publiczne- Radkiewicz. Rząd kontrolowali komuniści. Rozwinięto też system dublerów radzieckich w każdym ministerstwie.

• Specjalnym nadzorcą Rządu Tymczasowego był gen. Sierow.

• Powstanie Rządu wywołało na Zachodzie poważne sprzeciwy. 1 I 1945 r. rząd Arciszewskiego stwierdził dokonanie przez ZSRR „zamachu na suwerenne prawa narodu polskiego”.

• Emigranci domagali się od aliantów przeciwdziałania.

• Podczas gdy PKWN był uznawany wyłącznie przez ZSRR, Rząd Tymczasowy został oficjalnie uznany przez ZSRR, Czechosłowację i Jugosławię oraz wymienił przedstawicieli z Francją. 

• 1 lutego 1945 rząd przeniósł się z Lublina do Warszawy, gdzie jego siedzibą był budynek d. dyrekcji kolei państwowych przy ul. Targowej 74 w Warszawie.

• Na konferencji jałtańskiej w lutym 1945 roku Wielka Trójka ustaliła że nowy rząd Polski powstanie przez uzupełnienie składu Rządu Tymczasowego (na jego bazie), poprzez wprowadzenie do niego indywidualnych „Polaków z kraju i zagranicy” – całkowicie przemilczano istnienie Rządu RP na emigracji jako podmiotu prawa międzynarodowego.

7. Konferencja Wielkiej Trójki w Jałcie 4-11 lutego 1945r.

• Związek Radziecki otrzymał "zwierzchnictwo" nad Polską i jedną trzecią Niemiec (Turyngią, Saksonią, Meklemburgią, Brandenburgią i Pomorzem Przednim) .

• Podjęto decyzje o transferze ludności pomiędzy państwami (m.in. przesiedleniu Niemców z Polski, Węgier, Czechosłowacji).

• Polska utraciła Kresy Wschodnie na rzecz Związku Radzieckiego.

• Ustalono rekompensatę dla Polski w postaci dotychczasowych ziem niemieckich: Ziemi Lubuskiej, Pomorza Zachodniego, Prus Wschodnich i Śląska oraz − ponadto − byłego Wolnego Miasta Gdańsk.

• Mocarstwa zgodziły się na utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej urzędującego w Warszawie, który zobowiązany został do przeprowadzenia wolnych, nieskrępowanych wyborów na zasadzie powszechnego głosowania (wybory zostały sfałszowane).

• Churchill i Roosevelt uznali zgodność działań NKWD z konwencją dotyczącą prowadzenia wojny na lądzie-w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa, spokoju i porządku na tyłach Armii Radzieckiej na terytorium Polski. Sojusznicy dali Stalinowi carte blanche na siłowe zniszczenie podziemia zbrojnego-przede wszystkim Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych.

8. Umowa moskiewska.

• Konferencja konsultacyjna w Moskwie trwała od 16 do 21 VI 1945 r. Udział wzięli: 7 przedstawicieli KRN i Rządu Tymczasowego (z Bierutem i Gomułką na czele), 3 działaczy z emigracji (m.in. Mikołajczyka) oraz 5 osób z kraju (m.in. prof. Stanisław Kutrzeba).

• Wszystkie początkowe propozycje Mikołajczyka, zmierzające do osłabienia wpływów komunistów w rządzie, zostały odrzucone. Gomułka otwarcie oświadczył „władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy”.

• 21 VI osiągnięto porozumienie, ale Mikołajczyk musiał się zadowolić funkcją wicepremiera.

• Na wiceprzewodniczących KRN powołano Wincentego Witosa oraz Stanisława Grabskiego. SL uzyskało m.in. prawo desygnowania 1/3 członków składu KRN.

9. Proces szesnastu.

• Był to pokazowy proces polityczny przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, przeprowadzony w dniach 18–21 czerwca 1945 r. w Moskwie.

• W akcie oskarżenia zarzucono:

• Organizację podziemnych oddziałów zbrojnych Armii Krajowej na tyłach Armii Czerwonej,

• Utworzenie podziemnej organizacji wojskowo-politycznej "NIE",

• Działalność terrorystyczno-dywersyjną i szpiegowską podziemnych oddziałów zbrojnych AK i NIE,

• Pracę nielegalnych radiostacji nadawczo-odbiorczych na tyłach Armii Czerwonej,

• Plan przygotowania wystąpienia zbrojnego w bloku z Niemcami przeciwko ZSRR.

• Najwyższe wyroki otrzymali: Okulicki (10 lat), Jankowski (8 lat) oraz Bień i Jasiukowicz (5 lat). Aby zmylić opinię publiczną i zachować pozory praworządności kilka osób uniewinniono.

• 28 VI Bierut powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, a 5 VII W. Brytania i USA cofnęły uznanie polskim władzom na obczyźnie.

• 1 VII w Krakowie RJN podjęła decyzję o samolikwidacji i o likwidacji Delegatury Rządu oraz wydała ostatnią odezwę, zawierającą tzw. „Testament Polski Podziemnej”.

• W tym też czasie została rozwiązana DSZ i w ten sposób zakończyły działalność powołane w 1939 r. struktury konspiracyjne, podporządkowane władzom polskim na obczyźnie.

8