Rozwój szkolnictwa w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim.

1795 rok – III Rozbiór Polski

1815 rok – Kongres Wiedeński na którym ustalono nowy podział Królestwa Polskiego

Na przełomie XVIII i XIX wieku w Europie Zachodniej pojawiło się coraz większe zainteresowanie zakładaniem szkół elementarnych. Popularne stało się hasło : „ Oświata dla ludu”.

1. Królestwo Polskie ( węższe ujęcie )

Podział na 6 okresy :

1. I okres 1815 – 1830 : od momentu kiedy powstało Królestwo Polskiego, do momentu powstania listopadowego. Królestwo Polskie miało swobody, a także konstytucję nadaną przez cara.

• Nauczanie w języku polskim

• Ponieważ powstanie objęło tylko część Polski, powstańcy nie mieli szans na wprowadzenie reform, więc kończyło się na ustawach.

2. II okres 1832 – 1855

Represję, które dotknęły Polaków po powstaniu listopadowym :

• Zlikwidowana Uniwersytet Warszawski

• Likwidacja Towarzystwa Przyjaciół Nauk

• Zsyłki na Sybir

• Zamknięcie szkół typu średniego

• Czystki wśród nauczycieli

1832 rok – władze rosyjskie wydały Statut Organiczny, który zastępował konstytucję. W statucie postanowiono, że szkolnictwo polskie ma być organizowane na wzór szkolnictwa rosyjskiego. Wprowadzono do szkół język rosyjski, geografię i historię Polski zastąpiono geografią i historią Cesarstwa. Polak miał być wykształcony i przygotowany do funkcjonowania w Cesarstwie.

1839 rok – ustanowiono Okręg Naukowy Warszawski : Polacy zostali usunięci od wpływów na szkolnictwo, które staje się podległe bezpośrednio Ministerstwu w Petersburgu.

3. III okres 1856 – 1862 ( tzw. Czas odwilży)

• Odwilż następuje, gdy Rosja ponosi klęski w wojnach

• Postanowiono dać ulgi narodom nad którymi się panuje

• Rosjanie zgodzili się na zniesienie Okręgu Naukowego Warszawskiego

• Rosjanie zgodzili się na reaktywizację Uniwersytetu w Warszawie

• Nastąpiło przyzwolenie, by przygotować reformę szkolnictwa na terenie Królestwa Polskiego : autorem tej reformy był Hrabia Aleksander Wielopolski. Reforma dotyczyła wszystkich szkół.

• Reforma szkolnictwa była gotowa w 1862 roku i duchem nawiązywała do reformy KEN

• W 1862 roku reaktywowany Uniwersytet w Warszawie pod nową nazwą Szkoła Główna w Warszawie

• Poszerzenie programu szkoły elementarnej

4. IV okres 1863 – 1878

• Po powstaniu styczniowym represje, które powodują, że Szkoła Główna będzie mogła istnieć przez krótki czas

• Pod koniec lat 60. Wprowadzane zmiany w szkolnictwie związane z rusyfikacją :

• Szkolnictwo wyznaniowe ( Rosjanie chcą podzielić w ten sposób społeczeństwo polskie)

• Zapadają decyzję, aby do szkół średnich mogły uczęszczać dzieci pochodzące z poszczególnych stanów ( szlachta i młoda burżuazja) = szkolnictwo stanowe

5. V okres 1879 – 1905

• Język rosyjski zostaje wprowadzony do wszystkich szkół w tym szkół elementarnych

• Polacy zaczynają tworzyć szkolnictwo tajne

• Rozwija się ( za przyzwoleniem Rosjan) szkolnictwo prywatne -> nauczyciele starają się przemycać jak najwięcej rzeczy związanych z polskością

• Pojawiają się nowi pedagodzy z projektami ( Bogdan Stanisław Kasprowicz ; Jan Władysław Dawid ; Aniela Róża Godecka)

• Rozwija się prasa pedagogiczna

• Zainteresowanie epoką pozytywistyczną

• Z jednej strony ogromny nacisk Rosjan i rusyfikacja, a z drugiej strony Polacy walczą o wychowanie młodego pokolenia

6. VI okres 1905 – 1914

• Rewolucja spowodowała, że przywrócono w większości szkół język polski

• 1905 rok – rewolucja pobudziła do działa wszystkie grupy społeczne

2. Szkolnictwo w Księstwie Warszawskim w latach 1807 – 1815

Księstwo Warszawskie = Galicja + część po Prusakach

• Ustanowiono polskie władze oświatowe :

1. 1807 rok – Izba Edukacji Publicznej ( działała do 1812 r.)

2. 1812 rok – Dyrekcja Edukacji Publicznej : na czele stały te same osoby ; najważniejsze były osoby, które działały w XVIII wieku, czyli Stanisław Staszic i Stanisław Kostka Potocki. Zainteresowali się oni oświatą dla ludu.

• 1808 rok wydano ważny akt prawny ( pierwsza ustawa dotycząca szkolnictwa ludowego) : „ Urządzenie Szkół Miejskich i Wiejskich Elementarnych”. Zapisy zawarte w tej ustawie :

• Na terenie Księstwa Warszawskiego mają być tworzone Towarzystwa Szkolne ( 200 obywateli wchodziło w skład Towarzystwa ; byli to przedstawiciele wszystkich stanów ) => to oni będą musieli zadbać o utworzenie szkoły elementarnej na terenie swojego zamieszkania. Odpowiadali również za zbieranie finansów na utworzenie tej szkoły.

• Tworzone były Dozory Szkolne ( skład : dziedzic, pleban / pastor, burmistrz / wójt, 1 lub 2 znamienitych obywateli). Ich zadaniem było spisanie jak największej ilości dzieci, które powinny uczęszczać do szkoły elementarnej. W miastach dzieci miały uczęszczać do szkoły od 6 roku życia, na wsi od 8 roku życia. Dziecko przebywało w szkole w zależności do swoich postępów. Brano pod uwagę dochody miejscowej ludności, podzielono ich na 4 grupy i opodatkowano na rzecz szkoły ( opłata nauczycieli, wynajem budynków). Podatek na szkołę powinni płacić nawet Ci którzy nie mieli dzieci w wieku szkolnym.

• Określono dokładny program, który szkoła będzie realizowała ( czytanie, pisanie, rachowanie, nauka moralna, religia, nauka o zachowaniu zdrowia, wiadomości rolnicze ( na wsi) lub wiedza dotycząca rozwoju handlu i przemysłu ( w mieście)).

• Zakładano, że do szkół elementarnych będą uczęszczać dziewczęta na równi z chłopcami. Dziewczęta miały dodatkowy przedmiot – Roboty kobiece i gospodarcze. Przedmiotu nauczały kobiety nauczycielki.

• Jest to stan wojny, ciągłe przemarsze wojsk. Budynki szkolne przeznaczano na magazyn lub szpital dla wojska. Społeczeństwo biedniało, ponieważ musiało dawać swoje zapasy żołnierzom, co powodowało, że nie mogli opłacać składek na szkołę. Mimo tego w tym okresie utworzono wiele szkół elementarnych.

• Musiały pojawić się osoby, które będą starały się wypełnić program nauczania

• Stwierdzono, że nauczanie w Europie się zmienia więc muszą powstać nowe podręczniki

• Pojawił się nowy pedagog : Konstanty Wolski, który napisał dwa nowe podręczniki

1. 1811 rok – „Nauka początkowego pisania, czytania i rachowania” ( dla uczniów) :uwzględniono pomysły wcześniejszych pedagogów np. J.A.Komeńskiego. Opisy zajęć praktycznych np. jak powstaje chleb. Opisy przyrody.

2. „ Przepisy dla nauczycielów dających naukę początkowego czytania” : wyjaśnione na czym polegają nowe metody wykorzystywane w Europie.

• Na ternie Księstwa Warszawskiego powstają dwa seminaria nauczycielskie ( Łowicz, Poznań) : początkowo kształcenie miało trwać 3 lata.

Ukończona szkoła elementarna -> egzamin wstępny -> weryfikacja wiedzy -> seminarium -> nauczyciel

• Ważna była wiedza pedagogiczna

• Wojciech Izydor Chojnacki w 1815 roku napisał pracę „ Zasady Pierwiastkowe Pedagogiki i Metodyki” – w pracy starał się przedstawić jak wyglądała metodyka nauczania początkowego. Przedstawiał rozwój nauki np. w Niemczech. Pisał jak wyglądają podstawowe idee Jana Henryka Pestalozzi’ego.

• Kształciło się nauczycieli do szkół elementarnych ( zachęcało się ich przez stypendia lub zwolnienie z służby wojskowej).

• Przeprowadzano egzaminy przy szkołach średnich dla osób, które były chętne zostać nauczycielem

• Powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych : przygotowywało podręczniki dla szkół

3. Szkolnictwo w Królestwie Polskim w latach 1815 – 1830

• W 1816 roku car Aleksander I wydał dekret powołujący Uniwersytet w Warszawie. Uniwersytet nie mógł od razu rozpocząć działalności ponieważ trzeba było zebrać kadrę, określić statut i program nauczania. W 1818 roku Uniwersytet zaczął oficjalnie działać. Statut przygotowany był przez Stanisława Staszica, który tworząc go opierał się na francuskich wzorach .

Wydziały Uniwersytetu w Warszawie :

1. Prawo i Administracja

2. Lekarski

3. Filozoficzny : kształcenie nauczycieli do szkół średnich ; obok wydziału umieszczono specjalne seminaria dla nauczycieli szkół średnich, w ramach tych seminariów uzyskiwali przygotowanie pedagogiczne

4. Nauk i Sztuk Pięknych : rozwój sztuki ( nieliczni)

5. Teologiczny : uruchomiony najpóźniej

• 1800 rok – Prusacy zgodzili się, by w Warszawie uruchomić Towarzystwo Naukowe – Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Miało ono dwa wydziały :

1. Związany z rozwojem nauk ścisłych

2. Związane z rozwojem nauk humanistycznych

Przedstawiciele różnych nauk ( przyrodniczych, lekarze, technicznych) mogli przedstawiać swoje osiągnięcia.

Towarzystwo wydawało czasopismo „ Roczniki”. Z tego grona wybrana została kadra profesorów Uniwersytetu Warszawskiego.

• Studia podejmowała młodzież z średnio zamożnej szlachty i bogatego mieszczaństwa

• Osoby wykształcone na Uniwersytecie tworzyły inteligencję

• Młodzież tworzyła organizację polityczne i patriotyczne

• Powstały uczelnie o charakterze zawodowym :

1. Akademia Górnicza Kielce ( później przeniesiona do Warszawy)

2. Instytut Agronomiczny

3. Szkoła Weterynaryjna

• Organizowanie sztuk rzemieślniczych niedzielnych ( rzemieślnicy uczyli się czytania i pisania)

• Zakładanie szkół cyrkułowych ( szkoła elementarna dla najuboższych)

• Bella-Lancastera :- metoda wzajemnego nauczania : polegający na wykorzystywaniu w nauczaniu uczniów zdolniejszych zwanych monitorami, którzy mieli pod swoją opieką grupkę (ok. 10) uczniów i uczyli tego, czego sami nauczyli się od swojego nauczyciela. Spełniali również funkcje kontrolne wobec uczniów, promowali ich do następnej klasy. Nauczyciel w tym systemie zajmował się głównie sprawami organizacyjnymi, uczył monitorów oraz udzielał im wskazówek dotyczących uczenia innych. Stwierdzono, że to najbardziej ekonomiczny sposób nauczania.

Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego : Ministerstwo od spraw szkolnictwa w Królestwie Polskim ( istniało do 1821 roku, później zmieniły się osoby stojące na czele i cele polityczne).

Duchowieństwo miało inne podejście do spraw oświaty. Chcieli posiadać wpływy na kształcenie ( tak jak dawniej). Kościół został powołany do tego, by dbał o wychowanie moralne i religijne. Stanisław Kostka Potocki napisał rozprawkę pt. „ Podróż do Ciemnogrodu” ( w której krytycznie oceniał kler), co spowodowało, że kler się zbuntował i doszło do protestu. Car wysłuchał żalów i zgodził się, by odsunąć od władzy S.K.Potockiego ( 1821 r.). Jego miejsce zajął konserwatysta Stanisław Grabowski.

Generał Józef Zajączek wydał zarządzenie, które mówiło, że składka na szkoły elementarne nie jest obowiązkowa.

Społeczeństwo nie musiało troszczyć się o byt szkół elementarnych, tak jak wcześniej. Po 1820 roku szkół znacznie zaczęło ubywać – szczególnie na wsiach. W miastach nie było tak źle, ponieważ ludzie wiedzieli, że oświata jest ważna i potrzebna.

4. Sytuacja w jakiej znalazły się szkoły średnie na terenie Królestwa Polskiego ( 1815 – 1830 )

Szkoły średnie dzieliły się na :

• Szkoły wojewódzkie : najbardziej zorganizowane. Przewidziano, że w każdym województwie musi być szkoła średnia. Szkoła ta składała się z 6 klas.

Program : język ojczysty, języki klasyczne ( greka i łacina), języki nowożytne ( niemiecki, francuski), historia Polski, historia powszechna, geografia, matematyka, historia naturalna z fizyką i chemią, kaligrafia i rysunki. Szczególnie rozbudowany był blok przedmiotów humanistycznych. Usunięto z programu logikę, naukę o konstytucji i odrębne zajęcia wychowania fizycznego ( mimo tego, że Jędrzej Śniadecki na początku XIX wieku napisał podręcznik dotyczący wychowania fizycznego. Pedagodzy zwracali uwagę na to, a w programie i tak się nie znajdowało).

W 1830 roku na terenie Królestwa Polskiego było 15 szkół wojewódzkich.

• Szkoły wydziałowe : obejmowały program 4 niższych klas szkoły wojewódzkiej. Do tych szkół głównie uczęszczała szlachta.

• Szkoły podwydziałowe : obejmowały te nauki, które są potrzebne do przygotowania rzemieślników, celników, ekonomów, strażników, gospodarzy wiejskich. Program został dobrany pod kątem praktycznym.

Tylko szkoły wojewódzkie dawały wykształcenie, które umożliwiało dalsze kształcenie ( kształcenie uniwersyteckie). Później na koniec szkoły wojewódzkiej został wprowadzony egzamin pisemny ( matura), który zwalniał z egzaminów wstępnych na studia.

Wszystkie szkoły były pod nadzorem państwa = szkoły rządowe. Państwo zwracało uwagę na kształcenie zarówno uczniów jak i nauczycieli, a także na dobór programu nauczania.

5. Szkolnictwo prywatne

Głównie nastawione na kształcenie dziewcząt.

1820 rok : został wydany przepis „ Urządzenie pensji i szkół dla młodzieży płci żeńskiej”. Szkoły dzieliły się na :

• Szkoły miejscowe : przeznaczone dla młodzieży miejscowej, niewiele z nich kształciło chłopców.

• Pensje : szkoły przy których znajdowały się internaty. Miały być zakładami, gdzie skupiała się mała ilość dziewcząt ( max 24 osoby). Żadna z dziewcząt, która była przyjmowana nie mogła przekroczyć 16 roku życia.

Zarówno pensje jak i szkoły miejsce dzieliły się na niższe ( 2 klasy) i wyższe ( 4 klasy). Kontrolę nad szkołami pełniły dozory. Trzeba było również zacząć myśleć nad tym, by coraz więcej kobiet stawało się nauczycielkami. W 1825 roku zapadła decyzja, by utworzyć w Warszawie szkołę dla guwernantek. W 1826 roku dostosowano odpowiednie przepisy, a w 1827 roku zaczął działać Instytut Rządowy Wychowania Płci Żeńskiej. Kształcenie tam trwało 3 lata ( 2 lata zdobywanie wiedzy ogólnej, rok przygotowanie do pracy pedagogicznej). Okazało się, że w okresie, gdy Instytut został uruchamiany wzrosło zainteresowanie problemem kształcenia kobiet. W czasie oświecenie panny wychowywane w domu były w stylu francuskim. Teraz pojawił się postulat, by zadbać o wykształcenie Polek w duchu polskim. Pojawia się kobieta, która zadba oto jak ma wyglądać ideał Polki.

Klementyna Tańska ( Hoffman) : była wychowywana w duchu francuskim ( kosmopolityzm, sentymentalizm). Gdy stała się osobą dojrzałą zaczęła zastanawiać się czy było to właściwe. Sytuacja rodzinna zmusiła ją do tego, że musiała zająć się młodszą siostrą i ją wychować, ale nie miała możliwości zrobienia tego w duchu polskim, ponieważ brakowało odpowiedniej literatury polskiej. W 1819 roku napisała „ Pamiątka po dobrej matce”. W latach 1824 – 1826 cyklicznie zostały wydawane „ Listy matki o wychowaniu swoich córek”. W tych utworach znalazły się drobiazgowe uwagi jak wychowywać dziecko. Brała pod uwagę fakt, że nie wszystkie matki miały czas na wychowywanie dzieci, ale mimo to powinny posiadać tą wiedze, żeby móc kontrolować np. prywatną nauczycielkę.

Ideał Polki :

• Wykształcenie powinno być użyteczne dla dnia codziennego, dla domu i rodziny

• Pobożna

• Cierpliwa

• Miła w obejściu z każdym

• Skromna

• Gościnna

• Dobroczynna

• Szczera

• Trzeba walczyć z samolubstwem, próżnością , kokieterią, zazdrością, niepożądnością

• Powinna dobrze znać języki i historię ojczystą, języki nowożytne ( francuski, niemiecki), podstawową wiedzę z geografii, najwybitniejsze dzieła z literatury polskiej i zagranicznej, nieco nauk przyrodniczych ( głównie chodziło o botanikę i matematykę)

• Kształcenie talentów ( muzyka, taniec, rysunek)

• Umiejętność prowadzenia miłej konwersacji

• Pisanie listów

• Nauka drobnych utworów ( zachęta do pisania pamiętników)

• Robótki ręczne ( hafty)

Na zachodzie Europy w XIX wieku zaczęto pisać pisemka dla dzieci.

K.Tańska pierwsze pismo dla dzieci wydała w latach 1824 – 1829 i były to „ Rozrywki dla dzieci” . Pismo posiadało 5 działów :

1. Wspomnienia narodowe : życiorysy sławnych Polaków i Polek ; opisy kraju ; powieści historyczne

2. Pierwiastki obyczajowe i komedyjki

3. Anegdoty prawdziwe o dzieciach

4. Rozprawki o treści moralnej : pisała na temat jak powinna być rozumiana dobroczynność, jak należy traktować pracę i jak wykorzystywać język polski

5. Artykuły o treściach pedagogicznych ( adresowany do dorosłych ; rodziców i nauczycieli)

Po powstaniu listopadowym K.Tańska była zmuszona wyemigrować. Długo przebywała we Francji, lecz cały czas miała kontakt z krajem rodzinnym ( wysyłała różne pisma i artykuły do Polski). Zmarła na raka piersi.

Wkrótce zaczęli pojawiać się inni, którzy również pisali dla dzieci np. Stanisław Jachowicz.

W 1824 roku napisał „ Bajki i powiastki dla dzieci”, a w 1829 roku „ Tygodnik dla dzieci”. Dużo pisał na temat historii naturalnej, życia i literatury innych narodów. Zamieszczał recenzję książeczek, które były przeznaczone dla dzieci.

W 1830 roku zaczął wydawać „ Dzienniki dla dzieci” – na jeden numer przeznaczał 2 kartki. Dopuścił ,by dzieci publikowały swoje utwory ( na jego apel odpowiedziały dziewczęta, więc dużo artykułów młodych Polek ukazywało się w dzienniku Jachowicza). W dalszej publikacji przeszkodziło powstanie listopadowe.