ŚREDNIOWIECZE

1. Architektura przedkarolińska na pół. Apenińskim

2. Wpływy bizantyjskie w architekturze Zachodu

3. Średniowieczna krypta – typy, geneza, przykłady

4. Architektura merowińskiej Galii

5. Style zoomorficzne w rzemiośle artystycznym wczesnego średniowiecza

6. Charakterystyka architektury wizygockiej

7. Wczesnośredniowieczna plastyka Irlandii i Brytanii

8. Przedkarolińskie malarstwo monumentalne

9. Przedkarolińskie malarstwo książkowe

10. Założenia dwuchórowe w architekturze średniowiecza

11. Ideowe podstawy sztuki karolińskiej

12. Architektura karolińska – charakterystyka i przykłady

13. Malarstwo, rzeźba i rzemiosło artystyczne doby karolińskiej

14. Architektura asturyjska

15. Donacje biskupa Bernwarda

16. Sztuka ottońska – charakterystyka, przykłady

17. Pierwsza sztuka romańska - charakterystyka, przykłady

18. Architektura romańska w Normandii i Anglii

19. Romańskie kościoły pielgrzymkowe

20. Kościoły Cluny II i Cluny III oraz inne przykłady architektury romańskiej w Burgundii

21. Cesarskie katedry nad Renem

22. Architektura romańska na pół. Apenińskim i na Sycylii

23. Architektura i rzeźba romańska Akwitanii, Owernii i Prowansji

24. Sztuka cystersów

25. Charakterystyka architektury gotyckiej

26. Opactwo Saint-Denis i początki gotyku

27. Architektura gotycka w Anglii

28. Dojrzały gotyk we Francji i na pół. Iberyjskim

29. Architektura i rzeźba gotycka w Rzeszy

30. Nicola Pisano i jego uczniowie

31. Ród Parlerów i jego krąg – rzeźba i architektura

32. Malarstwo florenckie

33. Malarstwo sieneńskie

34. Malarski wystrój bazyliki św. Franciszka i jego twórcy

35. Sztuka ok. 1400 – styl międzynarodowy, styl piękny

36. Malarstwo niderlandzkie XV w.

37. Snycerka późnogotycka

38. Rzeźba architektoniczna od Saint-Genis-des-Fontaines do Champmol

39. Średniowieczne budowle na planie centralnym

40. Rozwiązania przestrzenne w architekturze średniowiecznej – bazylika, hala, pseudobazylika, rozwiązania emporowe

41. Średniowieczne sklepienia

42. Artykulacja w architekturze średniowiecznej

43. Postać ludzka w malarstwie średniowiecza

1. Architektura przedkarolińska na pół. Apenińskim

W Italii dominują Longobardowie, kontynuacja tradycji rzymskich i bizantyjskich. W Rzymie kościół Sant’ Agnese fuori le Mura z VII w. – fundacja biskupa Rzymu. Bazylika w tradycji bizantyjskiej – empory, krótki korpus, nawa główna szeroka, boczne węższe, oddzielony narteks, brak transeptu, dążenie do centralizacji mas.

W Egazrchacie raweńskim:

- kościół Sant Apollinare in Classe w Rawennie z I p. VI w. Bazylika trójnawowa, apsyda flankowana pastoforiami, duże okna wywodzące się z tradycji póżnoantycznych i wczesnochrześcijańskich, bogaty program ikonograficzny

-fasada San Salvatore w Rawennie z VIII w. prawdopodobnie element kaplicy pałacowej Longobardów, zwiastuje średniowieczne fasady – więcej ozdób, silnie zarysowana oś środkowa z niszą, arkady kolumnowe dają silniejszą artykulację co jest prekursorskim rozwiązaniem

-San Pietro in Sylvis koło Bagnacavallo z końca VII w. spójny system artykulacji korespondujący z architekturą, pomysł zaczerpnięty z Rawenny (Classe) ale zmieniony, strop, masywne filary bez głowic, mniejsze okna, podniesienie poziomu apsydy pod nią krypta

Ziemie Longobardów

-Santa Maria della Valle w Cividale, połowa VIII w. – kościół jednonawowy, trójdzielny ołtarz, sklepienie kolebkowe z kolumnami, wykorzystanie spoliów

- kościół Santa Sofia w Benewencie z połowy VIII w. – wpływy Bizancjum, ideowo wzorowany na Hagia Sophia, plan sześcioboku, ostro załamujące się mury przechodzą w półkoliste apsydy

2. Wpływy bizantyjskie w architekturze Zachodu

- wpływy bizantyjskie najsilniejsze w Wenecji, Rawennie, oraz na terenach europejskich schrystianizowanych przez duchowieństwo wschodnie – Serbia, Macedonia i Bułgaria

- bazyliki w tradycji bizantyjskiej powstaja w Italii - Sant’ Agnese fuori le Mura z VII w. – bazylika w tradycji bizantyjskiej – empory, krótki korpus, nawa główna szeroka, boczne węższe, oddzielony narteks, brak transeptu, dążenie do centralizacji mas.

- w Egzarchacie raweńskim Sant Apollinare in Classe w Rawennie 532 bazylika jeszcze w tradycji wczesnochrześcijańskiej i późnoantycznej – duże okna, 3 nawy, apsyda flankowana pastoforiami

- San Pietro in Sylvis koło Bagnacavallo z końca VII w. spójny system artykulacji korespondujący z architekturą, pomysł zaczerpnięty z Rawenny (Classe) ale zmieniony, strop, masywne filary bez głowic, mniejsze okna, podniesienie poziomu apsydy pod nią krypta

- Santa Sofia w Benewencie 760 r. ziemie Longobardów plan centralny bo wpływy Bizancjum – ideowo wzorowany na Hagia Sofia, plan sześcioboku, ostro załamujące się mury przechodzą w półkoliste apsydy

–kaplica Sao Frutuoso w Montelios połowa VII – plan krzyża greckiego, wpływ Rawenny – Mauzoleum Galii Placydii

-baptysterium Saint Jean w Poitiers VI/VII w. motywy o antycznej genezie – pilastry, naczółki – wykorzystane w nowy sposób, inkrustują mur

- kaplica pałacowa w Akwizgranie 800 Część nieistniejącego palatium, dobudowywano kaplice, plan centralny, rzut inny od obejścia, część centralna 8 boczna, obejście 16 boczne i empory nad nim, westwerk na osi centralnej, dołączony do planu centralnego, prostokątne prezbiterium, spolia – kolumny z Rawenny, przestrzeń wyraźnie podzielona, obejście oddzielone od środka, masywność, ograniczone światło, łuki podparte kolumnami. Inspirowano się San Vitale w Rawennie, ale stworzono zasadniczo inną estetykę, odwołania do sztuki czasów Justyniana. Różnice od Vitale: westwerk zamiast narteksu i na głównej osi, nie ma pastoforiów, rzut inny od obejścia, brak eksedr

- W Perigeuex powstał kościół o bizantyjskim planie przypominającym plan bazyliki San Marco, ale najwięcej kościołów z tzw. szkoły Perigeuex (Angouleme, Souillac) łączyło plan grecki z podłużnym schematem krzyża łacińskiego. W kościele w Angouleme skrzyżowanie naw, ramiona transeptu oraz trzy przęsła nawy głównej kryte są kopułami

- wpływy bizantyjskie widoczne w architekturze ottońskiej przez związki dynastii z Bizancjum i sprowadzanie tamtejszych budowniczych kaplica św. Bartłomieja w Paderborn 1017 sklepienie kopulaste, smukłe kolumny ze zdobionymi kapitelami

- zakon Templariuszy budował kościoły w całej Europie i często stosował plan rotundy nawiązującej do planu kościoła św. Grobu w Jerozolimie. Przykładami takich kościołów są: Vera Cruz w Segovii, Convento de Cristo w Tomar,

- okrągłe wieże wolnostojące np. Piza

- fryz lombardzki (pierwowzór na ścianach mauzoleum Galii Placydii), kościół opacki w Ripoll

3. Średniowieczna krypta – typy, geneza, przykłady

Pierwotnie krypty znajdowały się zwykle pod główną absydą kościoła, np. W opactwie Saint-Germain en Auxerre , ale później znajdowały się również pod prezbiterium , nawami i transeptami . Czasami kościoły były wznoszone wysoko, aby pomieścić kryptę na poziomie gruntu, takie jak kościół św. Michała w Hildesheim w Niemczech .

Typy:

-półkolista – najwcześniejsze rozwiązanie, krypta ważna ze względu na relikwie i ruch pielgrzymów, korytarz biegnie wzdłuż murów apsydy, półkolisty korytarz otaczający komorę grobową np. krypta w bazylice św. Piotra na Watykanie z 600 roku

-korytarzowa – typ stosowany przez Longobardów, posadzka apsydy jest podniesiona, korytarz otwiera się pod apsydą, uzyskano więcej miejsca, mogą powstać dodatkowe ołtarze, jeden lub kilka przecinających się korytarzy

np. opactwo San Vincenzo al Volturno I p. VIII w.

-halowa San Salvatore w Brescii przełom VIII i IX wieku ogromna przestrzeń podzielona na nawy, często wymagająca podniesienia poziomu posadzki ponad poziom nawy, co widoczne jest w kościele św. Jerzego w Reichenau.

4. Architektura merowińskiej Galii

Architektura państwa Franków wykształcona za czasów panowania Merowingów  (ok. 500 – 750), charakteryzuje się wiernością rzymskim formom, użyciem kapiteli na wzór klasyczny. Charakterystyczne: wczesna sztuka Merowingów – artykulacja przez arkadowe nisze kolumnowe, grupy katedralne – baptysterium, willa biskupa i kościół obok siebie

baptysterium Saint Jean w Poitiers VI/VII w. w wątku muru motywy o antycznej genezie – pilastry i naczółki, ale wykorzystane w nowy sposób, inkrustują mur, dekorują elewację, jest to prawdopodobnie wpływ późnorzymski lub rzemiosła artystycznego

kościół Saint Pierre w Vienne z końca V w. jedna nawa, artykulacja ścian przez łuki i arkady, łukowe okna oddzielone grupami kolumn, przegroda chórowa, emporowa bazylika z kolumnowym rozczłonkowaniem

5. Style zoomorficzne w rzemiośle artystycznym wczesnego średniowiecza

- Ostrogoci i Wizygoci po dotarciu nad Morze Czarne przyswajają styl ornamentalny o orientalnym zabarwieniu, który później przejmują także Frankowie i Anglowie

- wytwarzane są fibule – spinki do szat – w kształcie okrągłych brosz, ptaków i gryfów, całe zbroje ze złotej blachy zdobione listewkami pomiędzy które wprawia się kawałki granatu lub ciemnoczerwonego szkła – np. fibula w kształcie tarczy jutlandzka z Maidstone z VII w. złota, wysadzana granatami

- frankońska fibula w kształcie orła wysadzana granatami z przełomu VI-VII w.

- fibula srebrna pozłacana powleczona szkliwem komórkowym z ornamentem zwierzęcym, alemańska z książęcego grobu w Wittislingen w Bawarii ok. VIII w.

- przedstawienie Daniela w jaskini wśród lwów na burgundzkiej klamrze od pasa z Montgifi (Szwajcaria) z VI w. – posrebrzany brąz, przedstawienie według koptyjskiego wzoru, podobizna Daniela i dwóch lwów, wokół inskrypcja

- w północno-germańskim ornamencie zwierzęcym ornament wschodni łączy się z antyczną wicią – fibula z Gunnersmark (Dania) VI w. ornament zwierzęcy, wzdłuż brzegu geometryzowane ptaki i głowy smoków

- w ornamencie południowo-angielskim i Wikingów zwierzęta wyraźniej wydzielają się z plecionki wstęgowej, która jest luźniej związana, a później także uroślinniona – rzeźbiona deska z Norwegii z XII lub XIII w. ornament zwierzęcy i wić liściasta przekształcone są w plecionkę

- rozwinięty ornament zwierzęcy występuje u Celtów i Germanów, widać w nim ślady inspiracji plecionką wstęgową

- upodabniany do antycznej zwierzęcej wici zmienionej na plecionkę

- północnogermańska plecionka zwierzęca składa się po części z fragmentów zwierząt

- plecionka irlandzka odwzorowuje całe formy zwierzęce, czerpie ze starszej na tym terenie ornamentyki spiralnej

6. Charakterystyka architektury wizygockiej

obrobione duże ciosy kamienne, efekt monumentalnych płaszczyzn, lapidarne traktowanie bryły, rozwiązanie bazylikowe, silne rozczłonkowanie przestrzeni wnętrza, wysunięcie muru – anty, ramiona transeptu tworzą oddzielone przestrzeni, wnętrze jest rozczłonkowane ale bryła zwarta

kościół pałacowy w Recopolis po 578 bazylika trójnawowa, transept, oryginalna apsyda – półokrąg w kwadracie, rozdzielenie naw przez pełne mury

San Pedro de la Nave z przełomu VII i VIII w.

Kaplica Sao Frutuoso w Montelios z połowy VII w. plan krzyża greckiego

7. Wczesnośredniowieczna plastyka Irlandii i Brytanii

Irlandia znajduje sie poza wpływami antycznymi, jest niezromanizowana, obecne są wpływy wschodu dzięki wędrownym mnichom pielgrzymującym do licznych irlandzkich opactw. Opactwa są ośrodkami sztuki, mają silny wpływ, klasztory i budowle są ufortyfikowane. Bardzo rozwinięta sztuka plastyczna i malarstwo książkowe. Irlandia i Anglia przyjęły chrześcijaństwo i formy tamtejszej sztuki zaczęły służyć chrześcijańskim zadaniom, sztukę Wikingów odrzucono jako barbarzyńską.

Popularne są monumentalne krzyże kamienne, których źródłem był prawdopodobnie menhir.

Krzyż Muiredacha X w. kamienny, pokryty schematycznym reliefem figuralnym ze scenami biblijnymi, ornament celtycki, zwieńczenie w kształcie relikwiarza

Krzyż z Carndonagh z VII w. – celtycka plecionka, rytowanie, przedstawienia figuralne. Późniejsze krzyże są bardziej plastyczne.

Krzyż z Nigg – koniec VIII w. Szkocja, piktyjski, guzy jak z metalu, rzeźbiony w kamieniu, relief wypukły, na odwrocie scena figuralna z symbolami i scena myśliwską, najprawdopodobniej sceną z życia króla Dawida

Krzyż z Ruthwell z VIII w. Szkocja, bogaty program ikonograficzny z przedstawieniami figuralnym, inspirowany rzeźbą późno antyczną kontynentalną – Chrystus w ujęciu frontalnym, Maria Magdalena obmywająca mu stopy, drapowane płynne szaty, odwzorowana anatomia, miękki modelunek, napis runiczny, ornament wici i gron symbolicznych

8. Przedkarolińskie malarstwo monumentalne

Malarstwo Merowingów

-wpływ tradycji antycznych i wczesnochrześcijańskich

-stopniowe zanikanie wzorów antycznych, włączanie elementów sztuki plemion barbarzyńskich, jaskrawych i abstrakcyjnych

9. Przedkarolińskie malarstwo książkowe

Iluminatorstwo iryjskie i anglosaskie

-Największy rozwój iluminatorstwa od VII do IX wieku na Wyspach Brytyjskich.

-połączenie tradycji chrześcijańskiej i celtyckich motywów ikonograficznych.

-Inspiracje czerpano również ze sztuki bizantyjskiej oraz koptyjskiej.

-kompozycje oparte na motywach plecionki, spirali, kół i splotów. Przykładem są tzw. karty dywanowe, występujące w niektórych kodeksach iryjskich, np. w Księdze z Kells, z przełomu VIII i IX wieku.

-Przedstawienia figuralne nawiązują stylistycznie do sztuki bizantyjskiej (postacie hieratyczne, o nienaturalnie wydłużonych członkach).

ILUMINATORSTWO IROSZKOCKIE

Ewangeliarz z Durrow 675 r.

Ewangeliarz z Lindisfarne 698 - 721 r.

Księga (Ewangeliarz) z Kells 800 r.

Program dekoracyjny ewangeliarza:

Trzy stronice iluminowane poprzedzające każdą Ewangelię

1. z symbolem ewangelisty - autor

2. strona dywanowa (kobiercowa)

3. strona inicjału początku tekstu

Ewangeliarz

-całostronicowe przedstawienia piszących ewangelistów

-bogato zdobiona strona początkowa

-często figury ewangelistów zastępuje się ich symbolami lub wypełnia się stronę jedynie ornamentem np. w Ewangeliarzu z Kells VIII lub IX w. Irlandia

- w iluminatorstwie irlandzko-anglosaskim VIII w. podjęto próbę ukazania przedstawinień figuralnych, lecz postacie rozpadają się na elementy ornamentalne, jest nienaturalna, wynaturzona np. Ukrzyżowanie z Psałterza z St. College VIII w.

- charakterystyczne dla ksiąg z czasów Merowingów są litery stworzone ze zwierząt – ryb i ptaków np. rękopis ze skarbca katedralnego w Essen VIII-IX w.

-brak przedstawień figuralnych, prosta dekoracja ornamentalna, nawiązania do malarstwa antycznego

- w czasach Merowingów wprowadzono również arkadę kolumnową – bogate obramienie w formie arkad kolumnowych np. Missale goticum VIII w.

10. Założenia dwuchórowe w architekturze średniowiecza

Pierwsze założenia dwuchórowe pojawiają się w architekturze karolińskiej – kościół opacki Saint-Riquier w Centuli z końca VIII w. gdzie westwerk jest jak nawa poprzeczna. Część zachodnia jest odzwierciedleniem władzy cesarskiej, wschodnia kapłańskiej. Również na planie klasztoru w Sankt Gallen z 816 r. widoczny jest kościół dwuchórowy.

Renesans ottoński czerpie ze sztuki karolińskiej i Bizancjum, kontynuuje i rozwija tradycje architektoniczne. Budowane są kościoły dwuchórowe, aby tak jak w renesansie karolińskim podkreślić dwie władze – kapłańską i cesarską. Kościół św. Cyriaka w Gernrode z połowy X w. 2 chóry, ale jest to bazylika emporowa – empory zaczerpnięte z Bizancjum. Dwa transepty posiada też kościół św. Michała w Hildesheim, chóry flankowane są cylindrycznymi wieżyczkami.

Dwa transepty posiadał kościół opacki Cluny III z przełomu Xi-XII w. z wieżami i apsydami, cała bryła była mocno rozczłonkowana, aby uzyskać jak największą liczbę kaplic. Dwa transepty wzorowane na Cluny III pojawiają się w katedrze w Canterbury, którą budował francuski projektant Wilhelm z Sens w 1174 r. Nowy plan powstał w związku z przebudową, rozczłonkowanie bryły zaczerpnięta była z francuskiego gotyku, zaś jej addycyjność była pozostałością romańską. Kolejne założenie dwuchórowe w Anglii zaczerpnięte z Cluny III to katedra w Salisbury z 1222 r. posiadająca dwa długie transepty. Katedry angielskie często łącza funkcję kościoła klasztornego i biskupiego co determinuje ich plan.

Katedry cesarskie na terenie Rzeszy ze względu na pełnioną funkcję posiadają dwa chóry, które tak jak w architekturze karolińskiej i ottońskiej mają reprezentować dwie władze – kapłańską i cesarską. Katedra w Moguncji XII-XIII posiada dwa transepty zwieńczone wielobocznymi wieżami na trompach. Kościół klasztorny Maria Laach ma dwa transepty - Chór wschodni jest wydłużony, poprzedzony szerokim transeptem którego oba ramiona są od wschodu zamknięte absydami. Chór zachodni stanowi jedno przęsło zintegrowane z ramionami transeptu, które nie odstępują poza lico naw bocznych (poza okrągłymi wieżami zamykającymi transept).

11. Ideowe podstawy sztuki karolińskiej

Dynastia Karolingów włada państwem Franków po upadku Merowingów. Sztuka jest podporządkowana polityce, której głównym założeniem jest renovatio imperi – odbudowa Cesarstwa Rzymskiego, co udaje się po koronacji Karola Wielkiego na cesarza w 800 roku w Rzymie. Program odbudowy cesarstwa sprawił, że odwoływano się do antycznych wzorców, nastąpił renesans kultury i wpływów antycznych, odrodziło się monumentalne malarstwo mozaikowe. Na dworze cesarskim działają twórcy z różnym odczuciem i rozumieniem antyku, co daje różnice w sztuce. Jedne dzieła są dogłębnie antyczne, w innych inspiracja antykiem jest powierzchowna. Pełną inspirację widać np. w kościele św. Praksedy w Rzymie (początek IX w.) ciągły transept i kolumny z prostym belkowaniem są odwołaniem do sztuki czasów Konstantyna i bazyliki św. Piotra na Watykanie. Z kolei w kaplicy pałacowej w Akwizgranie z 800 roku widoczne są elementy zaczerpnięte z antyku ale wykorzystane w nieantyczny sposób – łuki podparte kolumnami, oddzielenie konstrukcji od dekoracji, przestrzeń jest widocznie podzielona. Odnowione cesarstwo sięga dalej za Ren i Dunaj i tam przynosi już przetworzoną kulturę antyczną. Karol Wielki nakazał wszystkim konwentom regułę benedyktyńską. odwołania do sztuki czasów Konstantyna i Justyniana, okazywanie Karola jako spadkobiercy

12. Architektura karolińska – charakterystyka i przykłady

kaplica pałacowa w Akwizgranie 800 Część nieistniejącego palatium, dobudowywano kaplice, plan centralny, rzut inny od obejścia, część centralna 8 boczna, obejście 16 boczne i empory nad nim, westwerk na osi centralnej, dołączony do planu centralnego, prostokątne prezbiterium, spolia – kolumny z Rawenny, przestrzeń wyraźnie podzielona, obejście oddzielone od środka, masywność, ograniczone światło, łuki podparte kolumnami. Inspirowano się San Vitale w Rawennie, ale stworzono zasadniczo inną estetykę, odwołania do sztuki czasów Justyniana. Różnice od Vitale: westwerk zamiast narteksu i na głównej osi, nie ma pastoforiów, rzut inny od obejścia, brak eksedr

kościół opacki w Saint-Denis 775, kościół klasztoru benedyktynów o dużym krajowym znaczeniu. Wprowadzenie do planu transeptu jest odwołaniem do bazylik wczesnochrześcijańskich, nowością i przełomem w architekturze Galii jest rozbudowa części zachodniej, dodanie wież i elementów wertykalnych

kościół opacki Saint-Riquier w Centuli, koniec VIII w. kościół klasztory benedyktynów pełne rozwinięcie architektury karolińskiej – westwerk jak nawa poprzeczna, daje kształt zamku bożego, rozczłonkowanie przestrzeni, ołtarze boczne i relikwiarze, ołtarz św. Jerzego w części zachodniej cesarskiej, część wschodnia apsyda to część kapłańska

kościół św. Wita w Corvey (Westfalia II p. IX w.) najstarszy obiekt sztuki karolińskiej w Westfalii, westwerk z dwiema wieżami

klasztor w Sankt Gallen 816 wzorcowy plan opactwa benedyktyńskiego z kościołem, zakonem i szkolą. Kościół dwuchórowy – chór wschodni i zachodni, wirydarz otaczają budynki, klasztor na południe od kościoła

kaplica w Germigny-des-Pres 806 mozaika w apsydzie – arka przymierza i cherubini. powstają tu Libri Karolini

hala cesarska w Lorsch koniec VIII w. hala nawiązuje do łuku triumfalnego, 3 łukowe przejścia, gzyms bez belkowania, pilastry – elementy antyczne dla dekoracji

13. Malarstwo, rzeźba i rzemiosło artystyczne doby karolińskiej

Iluminatorstwo

-dwie tzw. szkoły pałacowe, które w swoich miniaturach powróciły do przedstawiania postaci ludzkiej na sposób antyczny, rezygnując z abstrakcjonizmu, stylizacji i ornamentyki.

- grupa Ady styl monumentalny, poprawne oddanie antomii i szat -Ewangeliarz Godeskalka, Jedna z miniatur przedstawia frontalnie tronującego Chrystusa, uroczystego i monumentalnego. Tło jest tu jeszcze abstrakcyjne

-grupa Ewangeliarza Koronacyjnego – Ewangeliarz z Lorsch oprawa z kości słoniowej, przedstawienie Chrystusa na majestacie, elementy architektury

- skryptorium w Reims – Ewangeliarz Ebbona - wpływy antycznego malarstwa hellenistycznego oraz cesarskiej szkoły miniatorskiej, całostronicowe przedstawienia 4 ewangelistów Wszyscy zostali ukazani realistycznie (zgodnie z zasadami anatomii), w charakterystycznej dla kopistów pozie siedzącej, na tle naturalnego krajobrazu. Namalowani nerwowymi pociągnięciami pędzla za pomocą plam barwnych (sprawiają wrażenie pełnych niepokoju i ekspresji, poruszonych Boskim natchnieniem). Fałdy ich szat miękko spływają wzdłuż ciała, czasem układają się w spirale i załamują

- rękopisy w oprawach z drogimi metalami i kamieniami szlachetnymi

-W VIII i IX wieku zastosowano przy pisaniu ksiąg pismo zwane minuskułą (karolińską

Malarstwo

-obfitość malowideł ściennych w kościołach i pałacach, z których większość nie przetrwała. Zapiski pokazują, że ich tematyka była przede wszystkim religijna

- Mozaiki kaplicy Karola Wielkiego pokazywały Chrystusa na tronie czczonego przez symbole ewangelistów i dwudziestu czterech starszych z Apokalipsy

-odnaleziona mozaika w absydzie kaplicy przy Germigny-des-Prés, która pokazuje Arkę Przymierza uwielbianą przez anioły

- Willa biskupa Teodulfa z Orleanu miała malowidła Siedem sztuk wyzwolonych , Cztery pory roku i Mappa Mundi . - -- Pałac Ludwika Pobożnego w Ingelheim zawierał historyczne obrazy z czasów starożytnych do czasów Karola Wielkiego, a kościół pałacowy zawierał typologiczne sceny Starego i Nowego Testamentu zestawione ze sobą.

krypta kościoła Saint-Germain w Auxerre

Rzemiosło

- wyroby złotnicze na wysokim poziomie - oprawa Złotego Kodeksu z St. Emmeram, ołtarzyk przenośny z Ratyzbony

- brązowe drzwi do kaplicy pałacowej oraz naturalnej wysokości krucyfiks z figurą Chrystusa w złocie

- ołtarz w Bazylice Sant'Ambrogio w Mediolanie z czterech stron ozdobiony obrazami w złotych i srebrnych repusach oprawionych w filigranowe ramy z kamieniami szlachetnymi i szkliwem .

-Kryształ Lothair , z połowy IX wieku, jeden z grupy grawerowanych kryształów górskich; pokazuje dużą liczbę postaci w kilku scenach ukazujących opowieść o Zuzannie .

Rzeźba

- rozwinęły się natomiast rzeźby z kości słoniowej. Z kości słoniowej wykonywano plakietki, zdobiące oprawy cennych rękopisów i nawiązujące do dzieł ze sztuki późnoantycznej (dyptyków konsularnych i cesarskich). Tematyka przedstawień związana była z treścią danego manuskryptu - na ewangeliarzach umieszczano wizerunki tronującego Chrystusa lub jego matki, na psałterzach Dawida, na sakramentarzach Grzegorza lub sceny liturgiczne

14. Architektura asturyjska

Asturowie kontynnują kulturę Wizygotów: zwarta bryła, trójdzielny chór, anty, aneks transeptu, podkreślenie kierunków pionowych

Wpływy karolińskie: forma bazylikowa z transeptem, wertykalizm, arkady ozdobne

Santa Maria de Naranco w Oviedo 845 początkowo pałac, później przerobiony na kościół, plan prostokąta, dwie kondygnacje, na piętrze aula doświetlona przez arkadowe loggie przykryta sklepieniem kolebkowym, zwarta bryła, wpływy karolińskie: silny wertykalizm, przypory sięgają ż po dach, arkady

San Miguel de Lillo w Oviedo 845 kaplica pałacowa, tworzy kompleks z Santa Maria de Naranco, silny wertykalizm i spiętrzenie bryły

San Julián de los Prados w Oviedo poczatek VIII w. kościół 3 nawowy, forma bazylikowa, zwarta bryła, oddzielenie naw bocznych filarami, transept, wydzielone prezbiterium, ikonostas podobny do łuku triumfalnego, zachowane mozaiki

15. Donacje biskupa Bernwarda

Kościół św. Michala w Hildesheim początek XI w. forma bazylikowa, 3 nawy, dążenie do symetrycznej bryły – 2 transepty z przylegającymi wieżyczkami, 2 chóry, masywne wieże kwadratowe na skrzyżowaniu transeptów z nawą główną, rozczłonkowana addycyjna bryła, empory w ramionach transeptów. prezbiterium z apsyda i apsydkami, strop nad nawą główną, alternacja podpór – filary na przęsłach i kolumny z kapitelami kostkowymi, nieznaczne podziały pionowe, podkreślenie horyzontalne przez gzyms, przestrzeń wyraźnie statyczna, halowa krypta sklepiona krzyżowo

drzwi Bernwarda 1015 dwuskrzydłowe drzwi odlane z brązu, Na każdym skrzydle umieszczono po 8 reliefów ze scenami figuralnymi, prostokątnie obramionych wąskimi listwami. Na lewym skrzydle umieszczono wybrane wątki ze Starego Testamentu – historię Adama i Ewy oraz Kaina i Abla, na prawym sceny z Nowego Testamentu, które zawierają wątki skupione wokół narodzin i śmierci Jezusa Chrystusa, płaski puncowany relief scenerii kwater ale wypukłe trójwymiarowe postaci, dramatyzm, wyraziste pozy, niezachowane proporcje, wydarzenie duchowe ważniejsze od realizmu, starannie opracowane twarze, linearne szaty, amor vacui

kolumna Bernawarda/ Chrystusa 1000 r. odlana z brązu, kapitel kostkowy, zdobienie spiralnym fryzem - inspiracja kolumną Trajana, przedstawienia figuralne – personifikacje rajskich rzek na bazie kolumny, cykl reliefów na trzonie – sceny chrystologiczne, chrzest Chrystusa, cuda, walki ze złem, również sceny z życia Jana Chrzciciela, wyraźne szaty, gesty, forma klasyczna i monumentalna

16. Sztuka ottońska – charakterystyka, przykłady

architektura ottońska

- nawiązania do rozwiązań karolińskich - krypty halowe, westwerki, plany centralne, założenia dwuchórowe,

zapożyczenia ze sztuki przedkarolińskiej, np. wykorzystanie różnobarwnych materiałów czy monumentalizowanie budowli.

-charakteryzowały się addytywnością brył, ale też prostoty i geometryzacji form - poprzez samo uproszczenie kształtów po ascetyczną dekorację architektoniczną fasad (pierwotnie elewacje pokrywane były freskami w układzie pasowym).

-w sztuce ottońskiej sklepienia pojawiają się sporadycznie, głównie w kryptach lub nawach głównych.

-wnętrza kościołów ottońskich są przeważnie dwukondygnacyjne; arkady międzynawowe są oparte na kolumnach o łukach pełnych,

-występują małe rozglifione okienka półkoliście zamknięte tuż pod koroną muru nawy głównej.

Ottonowie restytuują Cesarstwo, w 961 koronacja Ottona I na cesarza w Rzymie. Sztuka podporządkowana jest polityce, renesans ottoński czerpie inspiracje z renesansu karolińskiego, podkreśla kontynuację tradycji cesarskiej. Sztuka ottońska rozwija się na terenie bez tradycji antycznych, czerpie inspiracje antykiem ze źródeł już przetworzonych: sztuki karolińskiej i bizantyjskiej. Sztuka ottońska trwa dłużej niż sama dynastia, sięga wraz z Cesarstwem półwyspu Apenińskiego.

kościół św. Cyriaka w Gernrode X-XII w. kościół 3 nawowy, bazylika emporowa z 3 nawami, 2 chóry, brak sklepień, transept w szerokości naw z ramionami w formie apsyd, elementy wertykalne ożywiające elewację, alternacja podpór, apsyda z konchą, prezbiterium pod którym znajduje się krypta, empory (inspiracja Bizancjum), 3 kondygnacje – kolumny i filary, empora, okna, przęsła skrzyżowania, podział przestrzeni, zachodni dwuwieżowy westwerk

Święty Grób - kościół św. Cyriaka w Gernrode początek XII w. rzeźbiona komora w nawie południowej, symboliczny grób Jezusa, bogaty program ikonograficzny, rzeźbiona postać Marii Magdaleny – realistyczna twarz, długa suknia, w narożach figury Jana Chrzciciela i Mojżesza w profilu, pełnoplastyczne kolumienki z kapitelami korynckimi, bordiura z motywami zoomorficznymi i roślinnymi, w okulusie Agnus Dei w otoczeniu feniksa i orła, dwa lwy, jeden trzyma w pysku winne grono – nawiązania do Zmartwychwstania. Bordiura z przedstawiensaimi zoomorficznymi – ilustracjami cnot i przywar. Na ścianie północnej widzimy scenę z przedstawieniem Noli me tangere )OChrystus ukazujący się po zmartwychwstaniu Marii Magdalenie), powyżej sceny w osobnej płycinie ukazany jest Bóg. Po lewej stronie obok wejścia do komory znajduje się płycina z reliefowym przedstawieniem św. Jana Ewangelisty. W niszy ściany wschodniej znajduje się figura św. Maternusa.

kościół św. Michała w Hildesheim początek XI w.

kolumna Bernawarda/ Chrystusa 1000 r.

drzwi Bernwarda 1015

kościół św. Pantaleona w Kolonii przełom X i XI w. kościół klasztorny jednonawowy, 2 transepty z apsydami, prezbiterium zamknięte apsydą, pod nim krypta, westwerk ottoński, wysokie wieżyczki schodowe, gzyms arkadkowy

kościół klasztorny w Essen westwerk ottoński inspirowany kaplicą w Akwizgranie

dawny kościół klasztorny w Ottmarsheim I p. XI w. inspiracja kaplicą w Akwizgranie – plan 8 boku, obejście ze sklepieniem klasztornym, z 2 kondygnacyjnymi emporami

kaplica św. Bartłomieja w Padeborn początek XI w. 3 nawowa hala, sklepienie kopulaste, smukłe kolumny z zdobionymi kapitelami, dzieło architektów greckich – wpływy bizantyjskie

Madonna z dzieciątkiem z Essen, koniec X w. drewniana figura kryta złotą blachą, swobodna poza, siedząca Maryja trzyma dzieciątko na kolanach, trzyma w dłoni jabłko, inkrustowane oczy

krucyfiks Gerona X w. naturalizm, Jezus zwisa, miękki modelunek

krucyfiks z Helmstedt połowa XI w. symetria, jedna oś, usztywniona nienaturalna postać

antependium z Bazylei I p. XI w. inspiracje złotnictwem karolińskim, złota blacha, przedstawienia Chrystusa i świętych

17. Pierwsza sztuka romańska - charakterystyka, przykłady

Katalonia:

Opactwo Saint-Michel w Cuxa koniec X w. kościól przedromański, 3 nawowy, otwarta więźba dachowa, prezbiterium prosto zakończone, podkowiaste łuki zaczerpnięte z architektury mozarabskiej, w XI w. przebudowy, dodano obejście, kaplicę 2 kondygnacyjną, bryła stała się rozczłonkowana, opat Oliwa

kościół opacki w Ripoll XI w. pierwotnie budowla mozarabska, rozbudowa w początkach XI w. według romańskich – 5 naw, transept z 7 apsydami w typie rzymskim, 2 dzwonnice w stylu lombardzkim – artykulacja, fryz arkadkowy, galerie arkadkowe), inicjatorem przebudowy opat Oliwa

opactwo św. Marcina w Canigou X/XI w. 2 kondygnacyjny kościół – do rdzenia 3 nawowego dolnego kościoła dobudowano górny kościół halowy ze sklepieniami, dzwonnica wolnostojąca, lombardzki styl artykulacji

kościół San Vicenc w Cardona I p. XI w. styl romański: plan krzyża łacińskiego, 3 nawy, boczne węższe od głównej, transept z ramionami nieznacznie wysuniętymi, emporą i apsydami, narteks, prezbiterium zamknięte apsydą pod nim krypta. W nawach bocznych sklepienie krzyżowe, nad główną kolebkowe, kopuła na trompach na skrzyżowaniu transeptu i nawy, różnorodność architektoniczna, rozczłonkowanie ściany, lizeny przechodzą w gurty, na osiach przęseł okna, artykulacja ścian, filary wyodrębnione ze ścian, architektura lombardzka: użycie kamienia i dekoracja

Burgundia:

kościół Saint-Benigne w Dijon I p. XI w. kościół klasztoru benedyktynów w miejscu dawnego z VI w. korpus 5 nawowy i 7 przęsłowy, 3 kondygnacje, empory ze sklepieniem półkolebkowym, rozbudowana krypta pod nawą główną, rozczłonkowana bryła, różnorodność architektoniczna, narteks, prezbiterium z apsydami

rotunda – kopia ideowa rotundy Grobu Pańskiego w Jerozolimie, 3 kondygnacje, kopuła, kolumny i półkolumny, przejścia sklepione kolebkowo

kościół Cluny II II p. X w. korpus bazylikowy 3 nawowy, rozległy wychodzący poza mury transept, rozbudowana część wschodnia z chórem schodkowym, flankowane pomieszczeniami prezbiterium z apsydą i apsydkami, atrium, część chórowa w układzie bazylikowym, narteks 3 przęsłowy, sklepienie kolebkowe – pierwszy kościół z oświetloną kolebką

18. Architektura romańska w Normandii i Anglii

Na architekturę normandzką miało wpływ opactwo Cluny II, została przeniesiona na wyspy dzięki podbiciu Anglii przez Wilhelma Zdobywcę. Bazylikowe kościoły o wysokich nawach głównych umożliwiających umieszczenie w ścianach powyżej dachów naw bocznych dużych okien. Nawy główne z uwagi na ich wysokość i brak możliwości zrównoważenia sił rozporu od sklepień przykrywano drewnianymi więźbami albo w okresie późniejszym sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Fryzy, archiwolty i kapitele zdobi płaskorzeźba o motywach geometrycznych. Fasady z trzema portalami flankują potężne wieże.

Normandia: kościół opacki Jumieges połowa XI w. układ bazylikowy, 3 nawy, 3 kondygnacje, transept wyraźnie wysunięty jak w Cluny, prezbiterium z apsydą i obejściem, 2 wieże, alternacja podpór – filary i kolumny, wieża nad skrzyżowaniem naw, przęsła kwadratowe, technika grubego muru

kościół Saint-Etienne i Sainte-Trinite w Caen z XI-XII fundacje Wilhelma Zdobywcy, bazyliki filarowe ze służkami, nawa najpierw kryta stropem, potem sklepienie krzyżowo-żebrowe – innowacja, nawy boczne ze sklepieniem krzyżowym na gurtach, 3 kondygnacyjny podział ścian, empory, technika grubego muru, chóry schodkowe, fasada 2 wieżowa, przypory dzielą elewację, wieża na skrzyżowaniu naw. Różnice: zmiana proporcji, w Sainte-Trinite ślepa arkada i niższa część środkowa

typ Caen 2 wieżowa fasada, przypory dzielące fasadę, wieża na skrzyżowaniu naw

Anglia

katedra w Durham XI/XII w. bazylika filarowa, 3 nawy, 3 kondygnacje, wyraźny transept, prosto zamknięte prezbiterium, sklepienia krzyżowo-żebrowe, większa dekoracyjność niż w Caen, dzieło budowniczych normandzkich, technika grubego muru, alternacja podpór – kolumny i filary, triforia, fasada 2 wieżowa, wieża na skrzyżowaniu naw

19. Romańskie kościoły pielgrzymkowe

Kościoły pątnicze zostały wzniesione we Francji i Hiszpanii na szlaku pielgrzymkowym do Santiago de Compostella, układ miał ułatwić komunikację i ruch pielgrzymkowy, stąd liczne empory, wieńce kaplic, obejścia, szerokie transepty, owerniacki masyw krzyżowy – transept podzielony na przęsła i wieża

Owernia

kościół Sainte-Foy w Conques 1050 – połowa XIII w. układ bazylikowy, 3 nawy, 2 kondygnacje, transept 3 nawowy pseudobazylikowy z wieżą, krypta, prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic, empory w transepcie, nawach, korpusie, sklepienie kolebkowe na gurtach

Clermont–Ferrand Notre Dame du Port I p. XII w. pseudobazylika emporowa 3 nawowa, sklepienie kolebkowe w nawie głównej, nawa główna wyższa ale bez okien, uskokowe prezbiterium z apsydą, obejściem i wieńcem kaplic

Saint-Sernin w Tuluzie korpus pseudobazylikowy, 5 naw, 2 kondygnacje, rozbudowany chór, szeroki transept z nawami bocznymi i apsydami, prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic, sklepienie kolebkowe, filary ze służkami, wzorowy kościół pątniczy

20. Kościoły Cluny II i Cluny III oraz inne przykłady architektury romańskiej w Burgundii

kościół Cluny II II p. X w. korpus bazylikowy 3 nawowy, rozległy wychodzący poza mury transept, rozbudowana część wschodnia z chórem schodkowym, flankowane pomieszczeniami prezbiterium z apsydą i apsydkami, atrium, część chórowa w układzie bazylikowym, narteks 3 przęsłowy, sklepienie kolebkowe – pierwszy kościół z oświetloną kolebką

Cluny III XI-XII w. opactwo benedyktynów, największy kościół średniowiecznej Europy, bazylika 5 nawowa, bazylikowy narteks z 2 wieżową fasadą, 2 transepty, silnie rozczłonkowana bryła, sklepienia kolebkowe na gurtach, w nawach bocznych krzyżowe, prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic, ostrołuki z burgundzkiej szkoły romańskiej

kościół Saint-Philibert w Tournus z nawą główną przykrytą kolebkami umieszczonymi prostopadle do osi kościoła. W kościele zachowało się najstarsze w Burgundii sklepienie krzyżowe z przełomu X i XI wieku w przedsionku wcześniejszej, zniszczonej w 1006 r. budowli, na której fundamentach zbudowano w XII wieku kościół zachowany do naszych czasów.

kościół Saint-Philibert w Tournus z nawą główną przykrytą kolebkami umieszczonymi prostopadle do osi kościoła. W kościele zachowało się najstarsze w Burgundii sklepienie krzyżowe z przełomu X i XI wieku w przedsionku wcześniejszej, zniszczonej w 1006 r. budowli, na której fundamentach zbudowano w XII wieku kościół zachowany do naszych czasów.

21. Cesarskie katedry nad Renem

Katedra cesarska – budynek kościelny o ściśle określonym układzie przestrzennym, dostosowanym do specjalnej funkcji, będącym ilustracją równowagi potęgi władzy kościelnej i cesarskiej. Najważniejszą cechą katedry cesarskiej jest połączenie dwóch osobnych świątyń, z których część zachodnia była zastrzeżona dla cesarza, wschodnia zaś – dla kościelnego hierarchy.

Świątynia tego typu była zazwyczaj siedzibą biskupa i najwyższego w wiekach średnich reprezentanta władzy świeckiej, który zajmował swoją znaczącą pozycję w liturgii i innych uroczystościach. Katedry cesarskie były miejscami koronacji króla niemieckiego na cesarza, ponadto pełniły funkcję mauzoleum cesarskiego.

W dobie romanizmu idea równowagi potęg sakralnej i świeckiej znalazła swoje odzwierciedlenie w dwuchórowym układzie świątyni – od strony zachodniej wznoszono chór cesarski, od wschodniej, zgodnie z orientowaniem, chór kapłański – prezbiterium. Oba chóry łączy trójnawowy korpus nawowy. Korpusy charakteryzują się systemem wiązanym – jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła nawy bocznej. Plan przęseł jest zbliżony do kwadratu. W przypadku katedr w Spirze, Moguncji i Wormacji oba chóry zostały zaakcentowane na zewnątrz oktogonalnymi wieżami, które flankują pary bocznych wież

katedra w Spirze flankowanie masywami wieżowymi, fryzy arkadowe, lizeny, galerie arkadowe, alternacja podpór, system wiązany, krypta halowa pod prezbiterium i transeptem

Moguncji masywne wieże, płyciny arkadowe, kopuła na trompach wieloboczna

Wormacji galerie arkadowe, fryzy arkadowe, masywność

Frankfurcie nad Menem

Bambergu galerie arkadowe, wieże zachodnie, system wiązany

Akwizgranie

Maria Laach

22. Architektura romańska na pół. Apenińskim i na Sycylii

Lombardia

kościół San Michele w Pawii (1100–1160), zachował się romański portal w fasadzie kościoła. Jego ościeża i archiwolty pokryte zostały dekoracją z wici roślinnej. Powyżej portalu, na fasadzie, można zobaczyć wyrzeźbiony fryz o motywach figuralnych i zoomorficznych. Portal został wykonany w pierwszej połowie XII wieku przez rzeźbiarzy należących do szkoły Komasków.

kościół San Zeno Maggiore w Weronie z zachowanym portalem w elewacji zachodniej z ok. 1138 r. Oprócz typowych dla Lombardii układów lizen, arkad i lwów podpierających jego kolumny, portal zdobią umieszczone po jego bokach dekoracje figuralne w obramowaniach pokrytych wicią roślinną. W kwaterach umieszczono rzeźby ilustrujące Księgę Rodzaju (po prawej stronie) i sceny Nowego Testamentu (po lewej stronie). Po prawej stronie dwie najniższe kwatery wypełniają sceny opowiadające o porwaniu króla Teodoryka do piekła. Brązowe drzwi zmontowane z rzeźbionych płyt pochodzą z XII wieku.

katedra w Parmie z dwunastowieczną fasadą umieszczoną pomiędzy dwiema wieżami, ozdobioną arkadowymi galeriami. Dwa poziome rzędy trójdzielnych okien przecina umieszczony pośrodku portyk z kolumnami opartymi na figurach lwów i przykrywającym go dwuspadowym daszkiem poniżej arkad wyższego piętra. W jego pionowej osi wkomponowano potrójne okno w linii dolnego piętra arkad i duży, pojedynczy otwór w poziomie wyższych okien. Nad nimi, pod linią dachu przykrywającego budowlę, umieszczono arkady okien ukośnie. Całość tworzy harmonijną kompozycję o równomiernie rozłożonych akcentach architektonicznych.

katedra w Pizie zbudowana w latach 1063–1118 architekt Busketos, na planie krzyża łacińskiego. Wnętrze zostało podzielone na pięć naw przy pomocy monolitycznych kolumn o korynckich kapitelach. Kolumny wsparte są na attyckich bazach, pochodzących z wcześniejszych budowli. Nawa główna przykryta jest drewnianym stropem, boczne sklepieniami krzyżowymi. Nad skrzyżowaniem naw z transeptem umieszczono eliptyczną kopułę. Wnętrze ozdobiono białym marmurem i zielonym serpentynem ułożonym na przemian w pasy. Podobnie potraktowano elewacje zewnętrzne, dodając w fasadzie dekoracje w kształcie rombów. Portale fasady zdobią kolorowe mozaiki. Najniższą kondygnację zdobią przyścienne arkady okalające kościół, powyżej wykonano arkadowe galerie, wpisując je w fasadzie w bazylikową sylwetkę budowli. Przez zastosowanie nieregularności rozmieszczenia arkad, krzywizn korygujących złudzenia optyczne, osiągnięto efekt niezwykłej harmonii przy jednoczesnej prostocie zastosowanych środków.

Toskania

San Zen Werona, koniec XI-XII w. 3 nawy, arkadowy portyk, brak empor, krypta, fasada zdobiona ogromną rozetą, 2 kondygnacje ścian w nawie głównej, pionowe elementy artykulacji – półkolumny, alternacja podpór, campanilla, poziome pasy przez zróżnicowanie koloru kamienia

Florencja

kościół San Miniato al Monte został zbudowany w XI–XII wieku, na miejscu wcześniejszej budowli jako trójnawowa bazylika. Wnętrze podzielone kolumnami o wzorowanych na porządku korynckim kapitelach, przykrywa otwarta więźba dachowa. Trzy przęsła budowli oddzielają od siebie poprzeczne łuki oparte na filarach wzmocnionym półkolumnami. Trzecie przęsło ma podwyższoną posadzkę, pod którą została umieszczona krypta z sklepieniem krzyżowym. Ściany wewnętrzne i elewacje pokrywają inkrustacje z barwnych płyt kamienia ułożone w geometryczne wzory. Podobnie rozwiązano dekorację posadzki. Fasadę zdobi także bogata, bizantyjska mozaika.

Sycylia

katedra w Palermo 1069-1190 Średniowieczny gmach miał plan bazyliki z trzema absydami, ulegał licznym przebudowom

Kościół San Cataldo w Palermo 1154 Kościół wzniesiony został w stylu łączącym elementy architektury romańskiej i arabskiej. Jest zbudowany na planie prostokąta z przylegającą absydą. Jest trójnawowy. Jedyną dekoracją wnętrza jest XII-wieczna mozaika ułożona na posadzce budynku. Świątynia zwieńczona jest trzema czerwonymi kopułkami[2].

23. Architektura i rzeźba romańska Akwitanii, Owernii i Prowansji

Akwitania

katedra w Angouleme 1110 – przykład francuskich kościołów kopułowych – sekwencja 4 kopuł nad nawą i skrzyżowaniem i dwie mniejsze kopuły w ramionach transeptu. Fasada ozdobiona jest ponad 70 rzeźbami, ułożonymi w dwa motywy dekoracyjne: Wniebowstąpienie i Sąd Ostateczny. Chrystus jest przedstawiony w mandorli, dwa anioły zwracają się do apostołów. Wszystkie postaci spoglądają w stronę Odkupiciela; potępieni, odepchnięci w boczne łuki są ofiarami Szatana. Oprócz tych dwóch głównych tematów rzeźbiarze przedstawiali sceny z życia codziennego, takie jak polowanie, nie unikając podkreślenia trudności i żmudnej pracy.

Notre-Dame-la-Grande w Poitiers przełom XI-XII w. pseudobazylika 3 nawowa sklepiona kolebkowo, dekoracja rzeźbiarska ściśle pokrywa elewacje – wybrane sceny z Biblii Zwiastowanie, Grzech pierworodny, postaci Adama, Ewy, króla Nabuchodozora, proroków, przedstawienia miast – Jerozolimy i Nazaretu. Odróżnia się pracę co najmniej dwóch różnych warsztatów rzeźbiarskich: jeden mający skłonność do ruchu i pokazywania fałd szat, widoczny na przykład w Zwiastowaniu, a drugi z bardziej statycznym stylem – scena Nawiedzenia. Ślady polichromii i napisów.

Aulnay-de-Saintonge kościoł 3 nawowy na planie krzyża łacińskiego, leży na szlaku pątniczym do Santiago-de-Compostela, orientalne wpływy – rzeźby słoni na kapitelu kolumny, najprawdopodobniej praca 3 warsztatów rzeźbiarskich – pierwszy na zewnątrz apsydy, tworząc bardzo szczegółową dekorację geometryczną biegnącą wzdłuż łuków oraz niewielkie rzeźbione postacie. Odniesienia do antyku widoczne w dekoracji roślinnej, zaś postacie ludzkie i zwierzęce są nowością.

Prowansja

Saint-Gilles-du-Gard portale z ok. 1160 r. rzeźba architektoniczna, późny przykład rzeźby romańskiej, fryzy przechodzą w nadproże, antykizująca forma. Kościół reprezentuje południowo-francuski styl romański . Fasada ma zdobiony portyk wejściowy z trzema portalami z korynckimi kolumnami i średniowiecznymi rzeźbami. Należą do nich bestiariusz i sceny ze Starego Testamentu ; w środku znajduje się posąg i postać z Nowego Testamentu ; fryz i tympanon mają sceny pokłonu Trzech Króli i Ukrzyżowania Jezusa.

Kościół Saint-Trophime w Arles Zachodni portal jest jednym ze skarbów romańskiej rzeźby , przedstawiającym historię Apokalipsy według św. Jana i Ewangelię św . Mateusza . Chrystus na majestacie w tympanonie, z symbolami ewangelistów wokół niego. Na lewo od portalu, procesja wybranych chrześcijan idzie do nieba, podczas gdy grzesznicy są wrzucani do piekła. Dekoracja portalu zawiera także wiele scen biblijnych; Zwiastowanie ; Chrzest Chrystusa ; Pokłon Trzech Króli , Trzech Króli przed Herodem. Na niższym poziomie znajdują się posągi świętych związane z historią Arles. Podstawy kolumn obok portalu zdobią posągi lwów: Samsona i Delilah oraz Samsona i Lwa. Krużganki północne czysto romańskie, z sklepione kolebkowo. Rzeźby kapiteli kolumn poświęcone są tajemnicy paschalnej i uwielbieniu świętych patronów Arles. Relacje między postaciami na kolumnach i stolicach kolumn pokazują relacje między Starym a Nowym Testamentem, temat wprowadzony w Paryżu przez Sugera.

Owernia

Notre-Dame du Port w Clermont-Ferrand I p. XII w. pseudobazylika emporowa, sklepienia kolebkowe, przykład owerniackiego masywu krzyżowego – transept podzielony jest na przęsła, prezbiterium kształtowane uskokowo, prezbiterium z apsydą, obejściem i wieńcem kaplic – stąd zaczyna się rozpowszechniać to rozwiązanie, jedna z bazylik większych w Owerni. Rzeźby tworzą cykle maryjny, zbawienia, cnót i wad. Portal z tympanonem w nim Chrystus w otoczeniu aniołów, trzyma stopy na symbolach dwóch ewangelistów, w nadprożu historia dzieciństwa Jezusa.

24. Sztuka cystersów

Architektura zakonu cystersów odwołuje się do ascezy i prostoty, którymi mieli rządzić się mnisi. Schemat św. Bernarda – sposób rozwiązania prezbiterium – zamknięte prosto, flankowane przez prostokątne kaplice, popularny w XII. Wnętrza cysterskie nie mają dekoracji, rzeźb figuralnych i zoomorficznych, efekt estetyczny jest uzyskany pzez piękno proporcji. Powściągliwy styl wykształca się z burgundzko-romańskiego stylu zakonu cystersów, charakteryzuje się minimalnym rozczłonkowanie i rozbiciem ściany. Styl cystersów wpłynął na rozpowszechnienie się gotyku na Zachód, jest punktem wyjścia dla architektury zakonów żebraczych w Italii i na ziemiach niemieckich. Cechy architektury

- Bazyliki z bezwieżowymi fasadami i prosto zamkniętym prezbiterium.

- Zastosowanie elementów konstrukcji architektonicznej używanych w gotyku.

- Oszczędność środków wyrazu, surowe, proste bryły, bez dekoracji rzeźbiarskiej.

- Ważna rola światła - wyraz mistycznej jedności z Bogiem. Rzeźby zastępuje światło.

Opactwo w Fontenay 1118

-założone przez Bernarda z Clairvaux

- plan krzyża łacińskiego

-styl romański

-szersza nawa główna

-brak dzwonnicy

-transept z przylegającymi prostymi kaplicami flankującymi prosto zamknięte prezbiterium

-wysokie sklepienia kolebkowe z ostrymi łukami

- ograniczenie dekoracji, wykorzystanie światła

25. Charakterystyka architektury gotyckiej

- konstrukcja szkieletowa konsekwentnie wykorzystywana, uwolnienie ścian od sił ciążenia

- konstrukcją rządzi idea teologiczna, a nie praktyka

- kolebką monarchia francuska, narodziny gotyku w Ille-de-France, 1144 poświęcenie chóru w Saint-Denis

-początkowo gotyk jest stylem królewskim Kapetyngów, sięga tam gdzie władztwo francuskie, później rozpowszechnia się na Niemcy, Anglię, półwysep Iberyjski

-diafaniczna ściana – światło integralną częścią architektury, ma dematerializować materię

-punktowo skierowane na szkielet siły ciążenia

-podporządkowanie architektury i stylu ideom teologicznym, pierwotność idei wobec formy

-malarstwo witrażowe na wielką skalę

-eksponowanie szkieletu budowli i sił konstrukcyjnych przez służki biegnące od żeber, podkreślanie struktury tektonicznej, dekoracja podporządkowana architekturze, rozbicia graficzne, linearne, masy

-związek między strukturą a dekoracją, eksponowanie wartości linearnych

- kościół obrazem nieba i wszechświata

- wykorzystanie geometrii, by pokazać boski ład

- jeden moduł – wielobok lub kwadrat – z którego wyprowadzano pozostałe formy, doskonałość proporcji

- doskonałość techniczna i estetyczna ma być odzwierciedleniem boskiej harmonii

- anagogiczna funkcja

- myśli Teodoryka z Chartres i jego szkoły – katedra to model wszechświata i Niebieskiego Jeruzalem

- teoria światła Pseudo-Dionizego Aeropagity – im więcej światła tym więcej podobieństwa do Boga

- wpływy cysterskie – harmonia proporcji, myśl św. Bernarda

26. Opactwo Saint-Denis i początki gotyku

Chór poświęcony w 1144, było to duże wydarzenie polityczne. Początkowo gotyk występuje tylko tam, gdzie sięga monarchia francuska – nazywany jest stylem królewskim Kapetyngów. Opat Saint-Denis, Suger, był jednym z twórców ideowych podstaw gotyku, był zwolennikiem wzmocnienia władzy królewskiej. W opactwie przechowuje się chorągiew królewską. Sam kościół sięga czasów karolińskich. Nowatorskie rozwiązania chóru: cylindryczne masywne kolumny, zamknięcie prezbiterium apsydami, obejście połączone z wieńcem kaplic – wzór zaczerpnięty z Saint-Martin-des-Champs, rozwinięto połączenie kaplic z obejściem, swobodna penetracja światła, większa integralność bryły a nie addycyjność.

Rozwinięciem idei z Saint-Denis są portale katedry w Chartres z lat 1145-1150. Sama katedra ma karolińską genezę, pożar najstarszej części pozwolił na przebudowę. Rzeźby wtopione są w trzony kolumn – są to tzw. ludzie-kolumny o blokowych, zwartych, wąskich bryłach, graficznych szatach. Tympanon wypełniony jest jedną sceną – Maiestas Domini, reszta postaci znajduje się w nadprożu, są bardziej naturalne i realistyczne, kształtowane plastycznie. Postacie znajdują się na krańcu i wzdłuż biegu archiwolt, ich rzeźba powoli odrywa się od tła.

Pierwszą gotycką katedrą jest katedra w Sens z 1150 r. Fundatorem był bp Henryk. Nastąpiło ujednolicenie systemu tektonicznego – wiązki służek biegną zgodnie z filarem skośnie do niego przylegając, sklepienie jest 6 dzielne – zaczerpnięte z architektury normandzkiej z Caen, w prezbiterium sklepienie żebrowe. W nawie głównej ściana jest 3 kondygnacyjna, fałszywe triforia prowadzące na poddasze (a nie ganek) wywodzą się ze szkoły burgundzkiej. Plan ad quadratum – jeden wybrany moduł proporcjonalnie wykorzystywany w całej budowli. Prezbiterium bardziej zintegrowane, przęsła kwadratowe wywodzące się jeszcze z wiązanego.

27. Architektura gotycka w Anglii

Faza wczesna

katedra w Canterbury 1174

chór projektu Wilhelma z Sens, pierwsza w Anglii budowla gotycka, przechowywane relikwie św. Tomasza Becketa, chór z wieńcem kaplic, pozostałości murów normandzkich, sklepienia 6 dzielne z Caen i Notre-Dame, 3 kondygnacyjne ściany, czarne kolumienki w triforium – nowość, pasaż w grubości murów – kontynuacja techniki grubego muru z Normandii. Plan po przebudowie wydłużenie i rozczłonkowanie bryły, 2 transepty jak w Cluny III, addycyjność bryły z romanizmu, chór zwieńczony kaplicą Koroną na planie koła, projektu Wilhelma Anglika.

katedra w Wells 1158-1240

triforium jak w Caen – silny horyzontalizm, nie przechodzą przez niego pionowe elementy. Filary wiązkowe inspiracją francuską, ale służki nie biegną na samą górę. Fasada (1120-1240) nie łączy się logicznie z korpusem, 2 wieżowa, pierwsza parawanowa w Anglii, rozczłonkowana niszami z rzeźbami. W kapitularzu (koniec XIII – 1310) więcej ozdobnych żeber. Chór katedry z 1330 prezentuje styl ozdobny. Podwójny retrochór, malownicze sklepienia z zatartym podziałem na przęsła unifikuje przestrzeń, na osi kaplica mariacka.

Crazy Vault

katedra w Lincoln

chór św. Hugona 1192 Geoffrey de Noiers, dekoracyjne żebra prowadzą do żebra prowadzącego, a nie zwornika jak we Francji, malownicze traktowanie sklepienia, rytm ślepych arkad interpretacją normandzkiego grubego muru, 2 rzędy arkad

fasada katedry inspirowana Wells, ale stworzona na wcześniejszej romańskiej – dobudowana nową parawanową

katedra w Salisbury 1222-1260

plan zdeterminowany przez funkcję – połączenie kościoła klasztornego i biskupiego. Addycyjność bryły, rozciągnięcie, 2 transepty jak w Cluny III. Chór zamknięty prostą ścianą, wieża na skrzyżowaniu łączy addycyjne bryły. Brak silnego wertykalizmu.

kaplica NMP na osi za chórem, zamknięta prostą ścianą

Styl ozdobny – interpretacja francuskiego gotyku promienistego

kościół opacki w Westmisterze 1245

kościół koronacyjny i mauzoleum królewskie, relikwiarz. Inspiracje francuskie – chór z apsydą i obejściem, większa smukłość nawy głównej – odejście od grubego muru, delikatne przeprucia, łuki przyporowe, nieprzerwane ciągi służek, maswerki jak w Reims i Saint-Chapelle. Wpływy angielskie – wysunięte ramiona transeptu i maarskie sklepienia. Kapitularz z 1253 to rozwiązanie angielskie – malarskie sklepienia, oparcie na jednym filarze, tylko maswerki jak w Notre-Dame.

katedra w Exeter 1310

masywniejsze efektowne sklepienia wielożebrowe

katedra w Ely 1322-1342

drewniany oktogon w miejscu zawalonej normandzkiej wieży

Styl perpendykularny rozwja wzorce gotyku

katedra w Gloucester 1337

chór – na mury nałożono okładziny, rygorystyczny rytm, drobne podziały sklepienia

krużganek z 1331 ze sklepieniem wachlarzowym – okładzina z kamieniarki

kaplica King’s College w Cambridge 1441

jedna nawa, przypory okna z laskowaniem, sklepienia wachlarzowe

kaplica Henryka VII w Westminsterze 1503-1512

sklepienia stalaktytowe z wiszącymi zwornikami

28. Dojrzały gotyk we Francji i na pół. Iberyjskim

Pierwszą z wielkich katedr stylu dojrzałego jest nowa katedra w Chartres z 1194, odbudowywana po pożarze. Opactwo benedyktynów jest kolebką myśli o gotyku, tu dziala Teodoryk. Zunifikowano plan jak w Notre-Dame – część chórowa dorównuje szerokością nawie, transept ma krótkiek ramiona, wąskie przęsła prostokątne, nowością są sklepienia 4 dzoelne dające większą dynamikę. Brak empor, ale triforia dają wertykalizm. Filary wiązkowe ze służkami od ziemi do sklepień, wtopionymi. Maswerk cięższy, negatywowy. Łuki przyporowe.

katedra w Reims 1211

katedra koronacyjna, projektant Jean d’Orbais. Wzory z Chartres – filary wiązkowe, łuki przyporowe, sklepienia 4 dzielne. Nowość – delikatniejszy maswerk, linearny, zastosowany w rozecie, dzieli okno.

Fasada projektu Jeana de Loup z 1235 – silniejszy linearyzm, nierównoważony przez poziom, portale z wimpergami – środkowy wyższy, galeria królów dopiero w XV w.

Hiszpania od VIII w. znajduje się w strefie wpływów muzułmańskich, powstaje tu kultura mozarabska – chrześcijańska, ale pod wpływem islamu. Wpływy francuskiego gotyku obecne od lat `20 XIII w.

katedra w Burgos 1221-1260

budowana w miejscu obiektu romańskiego, fundatorem król Ferdynand Kastylijski. 1260 konsekracja chóru, ale budowa rozciągnięta w czasie – w XV w. Jan z Kolonii wykańcza ażurowe wieże, stąd podobieństwo do wież z południa Niemiec. W XVI w. odbudowa zawalonej wieży na skrzyżowaniu. W budowli obecne wpływy różnych regionów Francji – Burgundii i Normandii. Plan jak w Pontigny, w kościele cystersów – odejście od schematu św. Bernarda – chór z apsydą i wieńcem kaplic. Przekrój chóru jak w Bourges z początku XIII w. – 3 kondygnacje w chórze. Horyzontalne triforium misternie dekorowane. Efekt opozycji – dekorowanie jednej części i prostota innej, cecha gotyku na półwyspie Iberyjskim. Podkreślenie kierunków poziomych z romanizmu. Potęgowanie efektów dekoracyjnych z islamu.

katedra w Leon 1250-1302

Wykorzystuje aktualne wzorce francuskie. W planie wpływy katedry w Reims – wieniec kaplic wokół chóru i obejścia. Prześwietlone triforium i duże okna recepcją gotyku promienistego. 3 kondygnacyjne ściany, wieloboczne okna z rozetami.

W Katalonii wykształca się również osobny typ ogromnych salowych kościołów – typ śródziemnomorski, inspirowany kościołami zakonów żebraczych. Wnętrze jest podporządkowane funkcji kaznodziejskiej – ujednolicone, jednoprzestrzenne, jedno nawowe, ewentualnie z bocznymi kaplicami.

katedra w Albi 1282-1480

jednonawowy korpus, cylindryczne przypory, połączenie chóru i korpusu, charakter obronny, bo Albi jest ostoją waldensów

katedra w Palma de Mallorca 1306-1601

przypory i łuki francuskie, ale rezygnacja z triforiów i zamknięcia kaplic. Wnętrze otwarte, korpus zintegrowany – nawy słabo oddzielone.

Andaluzja najpóźniej odbita z rąk muzułmanów, więc wpływy islamskie tu najsilniejsze.

katedra w Sewilli 1401-1519

powstała w miejscu meczetu, minaret przerobiony na wieżę, korpus 5 nawowy, nawa główna niewiele wyższa od pozostałych, kaplice między nawami, rezygnacja z triforium, prezbiterium zamknięte prosto. Plan zbliżony do kwadratu, koncentracja dekoracji na przęśle skrzyżowania.

Portugalia – kościół dominikanów w Batalha 1382-1517

miał mieścić pochówki królewskie, wpływy francuskie – maswerk w gotyku płomienistym, wschodnie kaplice jak w kościołach cysterskich, wpływy angielskiego stylu perpendykularnego. Dobudowane mauzoleum w stylu manuelskim – spotęgowana dekoracyjność, przenikające się łuki, koronkowe wykończenia

29. Architektura i rzeźba gotycka w Rzeszy

Gotyk w Rzeszy przyjmuje się powoli z powodów politycznych. Na przełomie XII i XIII w. pojawia sie styl przejściowy, łączący elementy gotyckie z romańskimi.

katedra w Magdeburgu 1209

chór z obejściem i kaplicami, wieloboczna apsyda, uskokowe nisze; grube mury – romańskie, fryzy arkadkowe – sztuka ottońska, ostrołukowe okna – gotyk

kościół kolegiacki w Limburgu 1211-1235

2 wieżowa fasada, wieże na skrzyżowaniu, stanowi wzór dla innych, otwory podkreślają grubość muru – romanizm, francuski gotyk przejściowy – 4 kondygnacyjne ściany, żebrowe sklepienie, inspiracje katedrą w Laon

gotyk

kościół św. Elżbiety w Marburgu 1235-1283

maswerki w prezbiterium – Reims, rozety, kościół halowy – rozwiązanie popularne w Rzeszy, a nie bazylika jak we Francji, filary ze służkami, żebra, diafaniczna ściana, wschodnia część na planie trikonchosu – jak w Noyon

kościół NMP w Trewirze 1227-1260

plan longitualny z tendencją centralną, krzyż grecki z zabudowanymi ramionami

katedra w Kolonii 1248

w miejscu katedry karolińskiej, zakończenie budowy dopiero w XIX w., projekt Mistrza Gerarda, prezbiterium skończone dopiero w XIV w., reszta budowli w stylu Amiens –prześwietlone triforium - i gotyku promienistego

kościół dominikanów w Ratyzbonie II p. XIII w. Bawaria

kościoły zakonów żebraczych w Rzeszy – wydłużone prezbiterium niewydzielone z przedłużenia nawy głównej, kształt zdeterminowany funkcją kazań; redukcja podziału ścian – 2 kondygnacje bez horyzontalnej cezury. Korpus bazylikowy, 3 nawowy, podziały wertykalne ścian podkreślają lekkość. Elegancki lekki wyraz, gładkie ściany, nowoczesne wysokie okna w chórze

kościół św. Krzyża w Schwabisch-Gmund 1320-1351 Szwabia

budowę przejął Heinrich Parler starszy; korpus halowy, 3 nawowy, halowe prezbiterium z wielobocznym zamknięciem, obejściem z wieńcem niższych kaplic; wysokie arkady z filarami z opaską, cylindrycznymi i gładkimi, dążenie do unifikacji przestrzeni, sklepienie z fantazyjną siecią żeber jak w Anglii

Wiesenkirche w Soest 1330 Westfalia

rozwiązanie halowe, rzut longitualny – dążenie do kwadratu, 3 wieloboczne apsydy, przestronne wnętrze, filary z wiązkami służek przechodzą od razu w żebra, służki przy ścianach, prześwietlone prezbiterium z oknami z maswerkami

późny gotyk – popularność rozwiązań halowych, eliminacja transeptu

kościół św. Ducha w Landshut 1407-1461 Bawaria

brak transeptu, projekt Hans von Burghausen, wysoka ujednolicona przestrzeń, filary bez kapiteli, blokowanie głównej osi przez umieszczenie filaru na osi okna, ograniczenie dekoracji

kościół św. Katarzyny w Brandenburgu 1400 Brandenburgia

Hinrich Brunsberg, typ halowy z przyporami wewnątrz budowli, płytkie kaplice między nimi, prezbiterium i obejście przedłużeniem nawy głównej, budowla z cegieł – różny kolor cegieł wykorzystany do dekoracji detalu

katedra w Brunszwiku 1472 Saksonia

wczesna geneza ale liczne przebudowy, filary wiązkowe ze spiralnie biegnącymi do żeber służkami

kościół św. Wawrzyńca w Norymberdze 1439-1477

Konrad Heinzelmann, Conrad Roritzer, Jakob Grimm innowacyjna wyłamująca się balustrada, 2 rzędy okien w obejściu, domek sakramentalny – miejsce przechowywania hostii

Rzeźba

- realizm w ujęciach portretowych fundatorów – rzeźby z Naumburga 1250 Uty i Ekkeharda

- realizm postaci

- rzeźba wciąż związana z architekturą - ozdoba portali, w okresie wczesnogotyckim ( Magdeburg , Bamberg , Naumburg ) cechuje jeszcze romański układ postaci i ich gestów.

-W okresie późniejszym rzeźby stają się bardziej realistyczne, komponowane są w sposób uporządkowany – w grupach postaci np. katedry w Kolonii, Ratyzbonie).

-W połowie XIV wieku elementy rzeźbiarskie i architektoniczne zaczynają przenikać się tworząc plastyczną dekorację (np. kruchta kościoła NMP w Norymberdze).

30. Nicola Pisano i jego uczniowie

XIII wieczna rzeźba w Italii czerpie dużą inspirację z rzeźby wczesnogotyckiej we Francji, widoczne są też klasyczne tendencje.

Nicola Pisano

ambona w baptysterium w Pizie 1260 – ambona architektoniczna, rzut 6 boku, trójlistny łuk, nowość – figury w łukach arkad i służki; kapitel pączkowy, korpus z cyklem chrystologicznycm, alegorie cnót, ewangeliści i prorocy, podpory w formie lwów, ukrzyżowanie, pokłon 3 króli, klasyczne twarze, masywne ciała, Boże Narodzenie – tradycja bizantyńska; draperie – rzeźba Północy; postacie masywne i blisko widza, kanon przedstawień – klasycyzm z rzymskich sarkofagów i dworu Fryderyka Hohenstaufa; Sąd Ostateczny – inne proporcje, więcej postaci równomiernie ułożonych – rzymskie sarkofagi batalistyczne, ujęcie Chrystusa – rzeźba gotycka, naturalizm i odnowa formy; Herkules – cnota męstwa, tradycja antyczna

ambona w katedrze w Sienie 1265-1268

8 boczna, osłabiona tektonika – zamiast służek grupy figuralne, płaskorzeźby w parapecie nieograniczone w pola- zmiana stylu autora; grupa filozofii i 7 sztuk wyzwolonych – pierwsza w Italii; spójność kompozycji przez ujednolicenie powierzchni, mniejsze postaci, tylko Sąd Ostateczny podobny do Pizy; pokłon 3 króli – większa głębia, część postaci cięta głęboko daje światłocień malarski, szaty trójwymiarowe, głębiej cięte, przestrzenne. Zmiany inspirowane rzeźbą gotycką – naturalizm z Chartres, realizm, duchowość, emocjonalność z Amiens i Reims

Giovanni Pisano – syn

fasada katedry w Sienie koniec XIII odmienna od fasad północnych i francuskich – rzeźba nie podlega architekturze

ambona w kościele San Andrea w Pistoi 1301 6 boczna, różnice od ojca – łuk ostry i wertykalizm, wyłamanie gzymsu, lekkość; podobieństwa – figury w narożach, podpory kolumn, styl – emocjonalność, ekspresja, płynność formy, szaty podkreślają ciało, zróżnicowanie stopnia wykończenia płaszczyzn daje malarskie efekty

ambona w katedrze w Pizie 1302-1310 odmienna od Pistoi – 8 boczna, wybrzuszone parapety, horyzontalizm, akantowe konsole zamiast łuków, figury zastępują część kolumn; żywot Jana Chrzciciela, Sąd Ostateczny, Boże Narodzenie – światłocień, miękkość formy, detale; Herkules – naturalizm, wertykalne proporcje z gotyku francuskiego; antykizujące zdobienia gzymsu

Arnolfo di Cambio

31. Ród Parlerów i jego krąg – rzeźba i architektura

Parlerowie to ród niemieckich mistrzów pracujących w Szwabii i Czechach w XIV i na początku XV wieku. Najstarszy Heinrich I Parler pracował przy budowie kościoła św. Krzyża w Schwäbisch-Gmünd od 1351, stworzył halowy, 3 nawowy halowy korpus z halowym prezbiterium zamkniętym wielobocznie, z obejściem i wieńcem niższych kaplic. Halowe rozwiązania były popularne w tym czasie na terenie Rzeszy. Cylindryczne, gładkie filary z opaską tworzą wysokie arkady. Sklepienie ma fantazyjną sieć żeber, podobną do rozwiązań angielskich.

Jego syn Peter Parler w 1356 przejmuje budowę katedry św. Wita w Pradze i wprowadza znaczne zmiany w projekt poprzednika, Mateusza z Arra. Ukończył chór i kaplicę Wacława, później transept południowy. Twórczo przetworzył inspiracje angielskie tworząc prześwietlone ukośnie położone triforia, sklepienia niedzielą się na przęsła, ale nie ma żebra przewodniego, w zakrystii i portyku żebra odrywają się od sklepień, służki nie mają kapiteli, maswerki są krzywolinijne. Stworzył popiersia w triforium katedry św. Wita, o miękkim modelunku i realistycznym, portretowym, indywidualnym ujęciu, oraz nagrobki Przemysła Ottokara I i II o silnie akcentowanym wolumenie, szerokich płaszczyznach i miękkim modelunku.

Heinrich IV Parler pracował w Pradze i tworzył w stylu międzunarodowym, identyfikuje się z nim piękne madonny z Europy Środkowej. Połączenie tendencji realistycznych XIV w. i idealizowania ujęcia w gotyku, linearne szaty, akcentowanie wolumenu szat. Madonna z Krumlova 1390

W kręgu rodu Parlerów tworzył Hans von Burghausen, który inspirował się kościołem św. Krzyża zbudowanym przez Heinricha starszego (3 nowy korpus halowy). Charakterystyczne dla niego są trójnawowe kościoły halowe z niskimi kaplicami w przyporach oraz wysokie i smukłe kolumny. Taki jest kościół św. Ducha w Landshut (1407-1461) – 3 nawowy korpus halowy, wysoka jednolita przestrzeń, filary bez kapiteli, oś główna zablokowana przez umieszczenie na niej filara.

Hinrich Brunsberg również zaliczany jest do kręgu Parlerów. Działał w Brandenburgii. Kościół św. Katarzyny w Brandenburgu 1400 – typ halowy z przyporami wewnątrz budowli i płytkimi kaplicami między nimi, prezbiterium i obejście jest przedłużeniem nawy głównej. Budował z cegły, którą wykorzystał do dekoracji i detali.

32. Malarstwo florenckie

Szkoła florencka bierze początek od twórczości Cimabuego w XIII w.

-tradycje bizantyńskie – hieratyczne pozy postaci, złocenia zamiast refleksów świetlnych na szacie, złote tło

-nowość przestrzenny architektoniczny tron, miękki modelunek twarzy, bogate barwy szat i skrzydeł aniołów – Madonna di Santa Trinita 1280

-izokefalizm aniołów

-Maesta, bazylika św. Franciszka w Asyżu - swobodniejsza, bardziej naturalna poza, wpływy Cavaliniego w miękkich draperiach, modelunku twarzy, tradycja bizantyńska

-krucyfiks z Santa Croce 1287 – nowość napięcie ramion Chrystusa, miękko rysowany korpus, wygięcie ciała, tradycje bizantyńskie – postaci w ramionach krzyża, Maryja i św. Jan

Giotto di Bondone

-postaci trójwymiarowe w naturalnie układających się szatach z wyczuwalnym wolumenem - Kaplica Scrovegnich 1304, freski nawiązujące do cyklów południowej Italii

-rzeźbiarskie figury postaci

-oszczędność środków wyrazu ale silny przekaz emocjonalny

-ożywiona kompozycja bez zachowania symetrii, ale zrównoważona

-iluzja przestrzeni, wprowadzenie pejzażu i skrótu perspektywicznego – opłakiwanie Jezusa

-odwrócenie postaci od widza daje wrażenie bycia świadkiem wydarzenia – pojmanie Chrystusa

-emocjonalność postaci, dramatyczne gesty

-pierwsze przedstawienie pocałunku pary w malarstwie zachodnioeuropejskim – spotkanie przy Złotej Bramie

-przyczynił się do ponownego wprowadzenia techniki fresku

-wpływy malarstwa Cavaliniego

--elementy architektoniczne wprowadzające efekt przestrzenny – tron w Madonna Ognissanti, spotkanie przy Złotej Bramie

- ślady tradycji bizantyńskich – złote tło Madonna Ognissanti, zaburzenie proporcji postaci wobec architektury - spotkanie przy Złotej Bramie

- wykorzystanie koloru i światła dla pokazania fałdowań szat, zamiast złoceń

33. Malarstwo sieneńskie

Malarstwo sieneńskie rozwijało się do XIII w. Przez pewien czas rywalizowało ze sztuką florencka

-nurt bardziej konserwatywny niż Florencja

-styl elegancki i dekoracyjny późnego gotyku

-aspekt mistyczny ważniejszy od realizmu, zaburzenia proporcji i czasu

-bogactwo barw i detali

-zaznaczenie aspektów przestrzeni ale na płaskim tle – baldachim Maesta Simone Martini w Palazzo Pubblico

Duccio di Buoninsegna

-dążenie do przestrzenności – tron Madonna Rucellai

-wpływy francuskie, malarstwa wczesnych Paleologów, Nicola i Giovanniego Pisano, Cimabuego

-tradycje bizantyńskie – złote tło, izokefalizm – ołtarz katedry w Sienie, spiętrzenie postaci aniołów Madonna Rucellai

-uchwycenie gry światła na szatach Madonna Rucellai

- smukłe postaci w eleganckich gotyckich szatach – ołtarz katedry w Sienie

-widoczny wolumen ciała, bogactwo kolorów i szczegółów

Simone Martini

-wpływy Duccia di Buoninsegny

-wprowadzenie elementów przestrzennych baldachim Maesta, fresk w Palazzo Pubblico w Sienie

-elegancka dworska linia

-inspiracje francuskie – iluminowane manuskrypty

-tradycje bizantyńskie – złote tło Zwiastowania

-delikatne smukłe postaci, nienaturalne pozy Zwiastowanie

Ambrogio Lorenzetti

-izokefalizm, złote tło

-kontrasty masywnych i drobnych form – Maesta 1330

-elementy symboliczne – 3 cnoty na stopniach tronu Maesta

-gesty emocjonalne – tulenie się dzieciątka do Marii Maesta

-Alegoria dobrych i złych rządów w Palazzo Pubblico

Pietro Lorenzetti

-oddanie większej głębi

-wpływy Giotta – wolumen postaci, naturalne pozy, głębia, architektura, brak symetrii przy zachowaniu równowagi

-intensywność kolorów szkoły sieneńskiej

34. Malarski wystrój bazyliki św. Franciszka i jego twórcy

Kościół górny 1295

-cykl 32 scen biblijnych w dwóch rzędach

Mistrz Izaaka-utożsamiany z młodym Giotto di Bondone

-jeden z pierwszych twórców stosujących technikę fresku

-monumentalizm postaci

-niski punkt widzenia

-światłocień

-architektoniczna przestrzeń

-rytmy kompozycyjne

-nowe podejście do ikonografii

-Izaak i Ezaw

-Błogosławieństwo Jakuba

-cykl 28 scen o życiu św. Franciszka z Legenda Maior

Mistrz cyklu św. Franciszka

-elementy iluzjonizmu w architekturze

-elementy malarskie i architektoniczne

-wielość detali, epicki styl

-akcentowanie konturu

-Zatwierdzenie reguły zakonnej

-Wypędzenie demonów z Arezzo

Kościół dolny

-10 scen Simone Martini w kaplicy św. Marcina – św. Marcin dzielący płaszcz – linearyzm, subtelne postaci, architektura, jednolite ciemne tło

-freski w kaplicy są przypisywane warsztatowi Giotta lub jemu samemu, sceny z życia Marii Magdaleny – Zmartwychwstanie – Magdalena bokiem, elementy krajobrazu, wolumen postaci, ekspresyjne gesty, oszczędność środków wyrazu

-na ścianie transeptu Maesta autorstwa Cimabuego – wpływy Cavalliniego – miękkie draperie, modelunek twarzy, tradycje bizantyjskie

-6 scen Męki Pańskiej autorstwa Pietro Lorenzettiego i jego warsztatu w transepcie (Zdjęcie z krzyża – jednolite tło, kontur, ekspresja uczuć; Ostatnia wieczerza – architektoniczne wnętrze, scena rodzajowa z boku) i Madonna dei Tramonti (Madonna z dzieciątkiem w otoczeniu Jana Ewangelisty i św. Franciszka -złote tło, zaznaczone fałdy szat, światłocień)– harmonia i elegancja szkoły sieneńskiej i ekspresja uczuć zaczerpnięta od Giotta

35.Sztuka ok. 1400 – styl międzynarodowy, styl piękny

-rozwijał się w Burgundii, Francji i północnych Włoszech na przełomie XIV i XV w., następnie rozprzestrzenił się na kraje Europy Zachodniej i Środkowej

-rozprzestrzenia się dzięki małżeństwom władców, dziełom przenośnym np. manuskryptom i wędrownym artystom

-początkowo styl dworski i szlachty, później upowszechnia się też wśród bogatego mieszczaństwa

-zalicza się do niego działalność artystyczną na dworze Karola IV Luksemburskiego w Pradze, Peter Parler popiersia w triforium katedry św. Wita – miękki modelunek, realistyczne ujęcie portretowe, zindywidualizowane, piękne Madonny Heinricha IV Parlera z Europy Środkowej

-ośrodkiem jest też Burgundia pod władzą Filipa Śmiałego – skrzydła retabulum z Champmol Melchior Broederlam 1399 – postać anioła, drobiazgowość szczegółów

-wpływy malarstwa sieneńskiego – Simone Martini Zwiastowanie 1333 smukłe postaci, delikatne twarze, elegancka linia

-wotywne portrety władców w towarzystwie świętych gdzie ujęcia są portretowe i eleganckie np. Obraz wotywny Jana Očka z Vlašimi z 1370 gdzie tronującą Marię z dzieciątkiem adorują Karol IV Luksemburski i jego syn Wacław, w dolnej strefie arcybiskup praski zawierza się św. Wojciechowi, ukazani są świeci Wit, Prokop i Ludmiła. Dzieło ukazuje splendor i przepych dworu praskiego oraz obowiązującą hierarchię

- w architekturze styl międzynarodowy jest długotrwały, lokalne odmiany to styl perpendykularny w Anglii (drobne podziały sklepienia, sklepienia wachlarzowe w okładzinie z kamieniarki, ozdobne żebra bez funkcji nośnej -kaplica King’s College w Cambridge 1441), późny gotyk w krajach Rzeszy (sala władysławowska w starym pałacu królewskim w Pradze 1493 Benedikt Ried dynamiczny rysunek żeber, sklepienie z poskręcanymi żebrami), gotyk płomienisty we Francji (ażurowe wimpergi i krzywolinijne wzory, dekoracje zakrywają bryłę, kierunki diagonalne w dekoracji – kościół Saint-Maclou w Rouen 1500), styl manueliński w Portugalii (łączy gotyk z elementami morskich i orientalnych motywów, potęguje dekoracyjność, koronkowe wykończenia, przenikające się łuki – kościół dominikanów w Batalha 1382-1517), styl izabeliński w Hiszpanii (kaplica konstabli w katedrze w Burgos 1482 maswerk w gotyku płomienistym, łuki w kształcie oślego grzbietu, sklepienie gwiaździste z ażurowym żebrowaniem nawiązującym do islamu)

- w malarstwie nazywany stylem pięknym, dostojna elegancja zamiast monumentalności, wydłużone figury, płynne dekoracyjne linie, bogata kolorystyka, realistyczne ujęcia zwierząt i pejzażu, idealizacja postaci (Bardzo bogate

godzinki księcia de Berry 1410 bracia Limburg bogata kolorystyka, liczne detale, dekoracyjna linia, sygnalizowanie przestrzeni)

-malarstwo czeskie z 3 nurtami – Mistrz z Wyższego Brodu Boże Narodzenie 1350 wpływy sieneńskie i bizantyńskie, linearyzm, mocna linia, emocjonalność, tendencje realistyczne; Mistrz Teodoryk Święty Hieronim obraz na zamku Karlstejn 1360 masywna postać, szeroka plama barwna, efekt trójwymiarowości; Mistrz z Trzeboni Zmartwychwstanie uwysmuklenie postaci od Mistrza z Wyższego Brodu, światłocień od Mistrza Teodoryka

36. Malarstwo niderlandzkie XV w.

-tradycja gotyckiego realizmu

-styl międzynarodowy

-realizm inspirowany sztuką Clausa Slutera

-większa ilość zleceniodawców sprzyja ożywieniu

-innowacyjna technika olejna wprowadzona przez Jana van Eycka

-dominuje tematyka religijna ale w realistycznym ujęciu

-popularność portretów eksponujących indywidualne cechy

-dbałość o szczegół, dokumentaryzm tła, weryzm

-efekty iluzjonistyczne, wrażliwość na kolor i światło

-stosowanie perspektywy intuicyjnej

Robert Campin (lub warsztat)

-realizm, dążenie do oddania przestrzeni

-perspektywa intuicyjna

-ekekty luministyczne

-drobiazgowość detali – Tryptyk Merode 1427

Jan van Eyck

-analityczny realizm – zleceniodawcy ołtarza

-ślad rywalizacji malarzy i snycerzy – święci malowani pod postacią figur

-perspektywa intuicyjna

-zapowiedź stylu łamanego w szatach

-dążenie do naturalności, w czym pomocna technika olejna i laserunki dające efekt atmosferyczności

-ukazywanie pejzażu – atmosferyczność, perspektywa barwna i powietrzna, niski horyzont

-organizacja przestrzeni – wiele grup i szczegółów tworzy harmonijną całość

-realne ukazywanie ciała ludzkiego

-bogactwo drobiazgowo oddanych szczegółów – ołtarz gandawski 1432 kościół św. Bawona

-technika portretowa – neutralne, ciemne tło, półpostać lub popiersie, twarz w ¾, realistyczne ujęcie – Portret mężczyzny w turbanie 1433

Petrus Christus

-uczeń Jana van Eycka, kontynuuje jego styl portretowy, zapożycza motyw parapetu , by uzyskać jak najbardziej realistyczny efekt

-odniesienie do antyku – realistyczna mucha Portret kartuza

-portretowe ujęcia postaci – Złotnik w swoim warsztacie 1449

-precyzyjne oddanie materii

Rogier van der Weyden

-wydłużone, smukłe postacie, bardziej zbliżone do gotyku – Zdjęcie z krzyża 1435

-rozwija technikę ukazywania jednej przestrzeni na skrzydłach ołtarza – zdjęcie...

-spopularyzował dyptyk dewocyjny w których redukuje ilość szczegółów i kolorów, pokazuje zleceniodawcę – Ukrzyżowanie 1460

-nieznaczne inspiracje malarstwem Italii, głównie w układzie scen – opłakiwanie 1450

-przekonujące ukazanie materii, więcej szczegółów, wyższy horyzont, skupienie na właściwościach optycznych

Hans Memling

-specjalista od portretów, kontynuuje ujęcie w ¾ van Eycka i Christusa, ale wprowadza tło krajobrazowe realistycznie i szczegółowo oddane - Portret mężczyzny 1470

-inspiracje Rogierem van der Weydenem – Sąd Ostateczny 1467, postać Chrystusa i archanioła Michała

-przedstawienia czerpane z pism teologicznych – waga w Sądzie

37. Snycerka późnogotycka

- w średniowieczu rośnie znaczenie nastaw ołtarzowych, powstają coraz większe retabula

- nadbudowa ołtarza składa się przeważnie z płaskiej szafy ze skrzydłami ruchomymi, dawniej ołtarz otwierano tylko w święta, dlatego rewersy zdobione są skromniejszymi zdobieniami figuralnymi

- w Niderlandach w I połowie XV w. rywalizacja retabulów snycerskich i malarskich daje mistrzowskie dzieła

- figury rzeźbione w drewnie są całkowicie pokryte złoceniem lub polichromią

- górna część wypełniona jest kunsztownymi, wzajemnie przenikającymi się baldachimami lub ornamentalną, o wygiętych liniach, pajęczyną maswerków

- elementy architektury gotyckiej przeważają w całym ołtarzu – ażurowe fiale i wimpergi, nisze arkadowe w których znajdują się figury

- w niszach poszczególne przedstawienia figuralne i sceny

- w centrum najważniejsze sceny z życia Chrystusa lub Marii, w skrzydłach przedstawienia świętych

- ołtarz ukrzyżowania Jacques de Baerze 1390 na środku ukrzyżowanie, po bokach pokłon 3 króli i złożenie do grobu

38.Rzeźba architektoniczna od Saint-Genis-des-Fontaines do Champmol

RZEŹBA ROMAŃSKA

Największa zdobycz romańszczyzny: pojawienie się rzeźby figuralnej w tradycyjnym materiale, (kamieniu) wymagającym opanowania zapomnianej od 800 lat techniki, w dużej skali i doskonałej formalnie.

Charakterystyka:

Antynaturalistyczna deformacja

Zrytmizowanie postaci ludzkiej

Swobodne przekształcenia dające figurze swoistą ekspresję

Odnalezienie trójwymiarowego sensu rzeźby

Prawo ramy - dopasowanie figury do wyznaczonej przez architekturę powierzchni

Ważnym ośrodkiem rzeźby romańskiej jest Langwedocja, centrum stanowi Tuluza z kościołem Saint-Sernin.

Saint-Génis-des-Fontaines przedstawiony został Chrystus w mandorli w otoczeniu apostołów. Relief jest płaski, postacie silnie stylizowane i zornamentalizowane; ich sylwetki dopasowane są do kształtu arkad, I sztuka romańska, szeroka bordiura, pierwsze rzeźbione nadproże

Sain-Sernin

- Maiestas Domini 1096 – wykonał Bernard Guilduinus, prawo ramy – postać wpisana w kształt mandorli, nienaturalna postać, sztywna poza, rzeźba w mensie ołtarzowej

- Porte des Comtes 1082, prezentuje fazę wcześniejszą, kapitele figuralne

- Porte Miegeville 1115 jeden z pierwszych, obok dzieł hiszpańskich, portal składający się z powiązanych ze sobą wszystkich istotnych elementów: tympanonu, nadproża, archiwolt, kolumn z kapitelami o dekoracji figuralnej, konsoli i reliefów. Jego tympanon jest zarazem najstarszym w Langwedocji^[12], a przedstawia scenę Wniebowstąpienia. Chrystusowi towarzyszą aniołowie, a poniżej apostołowie, spoglądający w górę. Charakterystyczne jest kształtowanie postaci o pucułowatych policzkach, żywych gestach, poruszeniu i płynnych fałdach szat

Moissac – opactwo benedyktynów, kolejny ważny ośrodek

- największy i najbogaciej zdobiony krużganek romański – narożne filary z płaszczyzną ukształtowana rzeźbiarsko, z przedstawieniami figuralnymi

- portal kościoła klasztornego 1115-1120 nawiązanie do portalu w Cluny III, wpływy bizantyjskie, ekspresja, nagromadzenie szczegółów, bogata dekoracja, uskokowe traktowanie ościeży, trumeau – środkowy filar podtrzymujący belkę z tympanonem ustawione na sobie pary skrzyżowanych lwów, w tympanonie; Chrystus w otoczeniu symboli ewangelistów i aniołów, 24 postacie starców, na nadprożu ogniste koła, w węgarach figury św. Piotra i Jeremiasza

Prorok Izajasz portal kościoła w Souillac XII w.

Relief wypukły

Kompozycja wertykalna

Postać wpisana w wydłużony prostokąt (prawo ramy)

Postać o wydłużonych proporcjach

Postać rozczłonkowana (wyodrębnienie poszczególnych części anatomii)

antynaturalistyczna deformacja

Anatomia zaznaczona schematycznie

Zrytmizowanie układu postaci

Linearyzm w budowaniu formy

Dekoracyjność przedstawienia

Nienaturalne wygięcie ciała nadaje całości swoistej ekspresji

Brak wyrazu emocjonalnego na twarzy

Rzeźba gotycka

Rzeźba gotycka narodziła się jako rzeźba architektoniczna w połowie XII wieku w regionie Île-de-France, gdy opat Suger zbudował bazylikę w St.-Denis (ok. 1140) i wkrótce potem w katedrze w Chartres (ok. 1145). Wcześniej nie istniała w Île-de-France tradycja rzeźbiarska, tak więc rzeźbiarze byli sprowadzani z Burgundii. Byli oni twórcami figur służących jako kolumny w zachodnim (tzw. Królewskim) portalu katedry w Chartres, które zrewolucjonizowały rzeźbę. Był to całkowicie nowy wynalazek, który jednocześnie posłużył jako model dla przyszłych pokoleń rzeźbiarzy. Istnieje jednak prawdopodobieństwo, że wzorem dla portalu w Chartres był wcześniejszy, zniszczony w czasie XVIII i XIX wieku, portal zachodni kościoła opackiego w St. Denis. Portal zachodni katedry w Chartres zdobią figury tzw. Ludzie kolumny. Tympanon środkowy przedstawia Chrystusa w majestacie sądu ostatecznego, na filarze między ościeżnicami umieszczona jest rzeźba tzw. Pięknego Chrystusa. Zespół rzeźb portalowych ( szczególnie Sąd Ostateczny) – tworzy nowy schemat ikonograficzny (rozbudowany w następnych dekoracjach katedr francuskich

Z Francji nowy styl promieniował na Europę. W Niemczech od roku 1225 tworzono wystrój rzeźbiarski katedry w Bambergu, największy zespół rzeźby gotyckiej XIII w., z kulminacją w 1240 r., gdy powstał Jeździec bamberski, pierwszy pomnik konny w sztuce zachodniej od VI wieku. W Anglii rzeźba była raczej ograniczona do rzeźby nagrobkowej i dekoracji niefiguralnych, co częściowo było spowodowane niechęcią cystersów do bogatej dekoracji figuralnej. We Włoszech wciąż były żywe wpływy antyczne, ale gotyk został tam wprowadzony wraz z powstaniem ambon w Pizie i Sienie które wykonał Giovanni Pisano.

Styl rzeźby gotyckiej ewoluował. Początkowo postacie były sztywne i wydłużone, częściowo jeszcze pod wpływem tradycji romańskiej, w końcu XII i początku XIII w. zyskały na przestrzenności i realizmie. Wpływy rzeźby antycznej Grecji i Rzymu były widoczne w traktowaniu szat, ekspresji twarzy i pozie

- Nowa postawa aprobująca życie doczesne związana z rozwojem nauki (pierwsze

uniwersytety), oraz rosnącym znaczeniem mieszczaństwa.

- Afirmatywna koncepcja świata w pismach św. Tomasza z Akwinu i nauczaniu św. Franciszka z Asyżu

- Odchodzenie od fantastyki romańskiej na rzecz realnego odzwierciedlania rzeczywistości.

- Bogactwo tematów: dzieje Marii i świętych, ziemskie życie Chrystusa; uczłowieczenie postaci i aktualizacja przedstawień religijnych.

- Ewolucja formy prowadziła od stylizacji i idealizacji ku realizmowi i coraz większej ekspresji, czasem prowadzącej do deformacji figury.

-poszukiwanie naturalności, realizm

- przedstawienia więzi uczuciowej, np. Matka Boska i Dzieciątko

-odrzucenie hieratyzmu sztuki romańskiej

-uniezależnienie rzeźby od architektury (zanik „prawa ramy”)

Sarkofag tumbowy - typ nagrobka wykształcony w XIII wieku we Francji;

zawiera treści religijne, świeckie i polityczne;

płyta wierzchnia z pełnoplastyczną leżącą figurą zmarłego z atrybutami władzy ziemskiej; oglądana z góry sprawia wrażenie stojącej (otwarte oczy)

prezentacja zmarłego przed Sądem Ostatecznym;

na bokach tumby (skrzyni) uroczystości pogrzebowe, płaczkowie;

Odmianą nagrobka jest sarkofag tumbowy z baldachimem

Nagrobek Filipa Śmiałego z kartuzji Champmol – postać księcia, boki z niszami w których znajdują się figury żałobników wszystkich stanów, dzieło artystów z Niderlandów

39.Średniowieczne budowle na planie centralnym

- rotundy – budowle na planie koła, kryte kopulą np. św. Marcina na Wyszehradzie II p. XI w.

-kościół Santa Sofia w Benewencie 760 r. ziemie Longobardów plan centralny bo wpływy Bizancjum – ideowo wzorowany na Hagia Sofia, plan sześcioboku, ostro załamujące się mury przechodzą w półkoliste apsydy

- kaplica Sao Frutuoso w Montelios połowa VII w. Wizygoci – plan krzyża greckiego bo wpływy Bizancjum – inspiracja mauzoleum Galli Placydii

- kaplica pałacowa w Akwizgranie 800 r. Część nieistniejącego palatium, dobudowywano kaplice, plan centralny, rzut inny od obejścia, część centralna 8 boczna, obejście 16 boczne i empory nad nim, westwerk na osi centralnej, dołączony do planu centralnego, prostokątne prezbiterium, spolia – kolumny z Rawenny, przestrzeń wyraźnie podzielona, obejście oddzielone od środka, masywność, ograniczone światło, łuki podparte kolumnami. Inspirowano się San Vitale w Rawennie, ale stworzono zasadniczo inną estetykę, odwołania do sztuki czasów Justyniana. Różnice od Vitale: westwerk zamiast narteksu i na głównej osi, nie ma pastoforiów, rzut inny od obejścia, brak eksedr

- dawny kościół klasztorny w Ottmarsheim 1020 r. inspirowany kaplicą w Akwizgranie, plan 8 boku, obejście wokół części centralnej, empory

- kaplice przy angielskich katedrach gotyckich: kaplica Korona z 1178 r. w katedrze w Canterbury projektu Wilhelma Anglika – rzut koła, 3 kondygnacyjne ściany, triforia; kaplica NMP w katedrze w Salisbury na osi za chórem katedry, rzut 8 boku

- kościół NMP w Trewirze połowa XIII w. plan longitualny z tendencja centralną – krzyż grecki z zabudowanymi ramionami, wykorzystano system ad quadratum – moduł kwadratu, wzorowany na świątyniach w Laon i Reims, zbudowana przy kompleksie świątynnym cesarza Konstantyna

40. Rozwiązania przestrzenne w architekturze średniowiecznej – bazylika, hala, pseudobazylika, rozwiązania emporowe

-Typ bazyliki jest wykorzystywany w budownictwie sakralnym już od wczesnego średniowiecza. W Rzymie kościół Sant’ Agnese fuori le Mura z VII w. – bazylika w tradycji bizantyjskiej – empory, krótki korpus, nawa główna szeroka, boczne węższe, oddzielony narteks, brak transeptu, dążenie do centralizacji mas.

- rozwiązania bazylikowe u Wizygotów – typ bazyliki 3 nawowej z transeptem kościół pałacowy w Recopolis 578, San Pedro de la Nave VII-VIII w. silne rozczłonkowanie wnętrza

- architektura karolińska czerpie wzory z rzymskich bazylik czasów Konstantyna w celach politycznych – kościół św. Praksedy w Rzymie odwołujący się do bazyliki św. Piotra na Watykanie – ciągły transept, kolumny z prostym belkowaniem, atrium, krypta półkolista; kościół opacki w Saint-Denis 775,Wprowadzenie do planu transeptu jest odwołaniem do bazylik wczesnochrześcijańskich, nowością i przełomem w architekturze Galii jest rozbudowa części zachodniej, dodanie wież i elementów wertykalnych

- sztuka ottońska czerpie z renesansu karolińskiego, bazylika z westwerkiem – kościół św. Pantaleona w Kolonii X-XI, bazylika emporowa – kościół św. Cyriaka w Gernrode X-XII

- pierwsza sztuka romańska – kościół San Vicenc w Cardona początek XI w. – empora nad transeptem zachodnim, kościół Saint-Benigne w Dijon początek XI w. – empory sklepione kolebkowo, kościół Cluny II koniec X w. ma bazylikowy korpus również część chórowa ma układ bazylikowy

- pseudobazyliki występują w gotycku francuskim w Owerni – Notre-Dame-du-Port w Clermont-Ferrand I p. XII w. pseudobazylika emporowa, są też charakterystyczne dla kościołów pątniczych – Sainte-Foy w Conques XI-XIII w. i Saint-Sernin w Tuluzie, mają też bardziej rozbudowane empory występujące też w transepcie i nawach

- kościołem halowym jest Saint-Savin-Sur-Gartempe kościół opacki XI w.

- w stylu romańskim występują założenia bazylikowe i halowe

-bazylika romańska jest założona na planie prostokąta lub krzyże łacińskiego, prezbiterium zakończone jest półkolistą apsydą, wyrażny jest podział na 3 nawy oddzielone filarami lub kolumnami, do prezbiterium mogą przyelgać mniejsze apsydy lub obejście z wieńcem kaplic. Charakterystyczne jest system wiązany – każdemu kwadratowi nawy głównej odpowiadają o połowę mniejsze kwadraty naw bocznych. Mogą występować sklepienia kolebkowe, otwarta więźba dachowa lub strop

- architektura normandzka stosuje bazyliki filarowe, 3 kondygnacyjny podział ścian z emporą, zastosowano technikę grubego muru

- Gotyk francuski wypracował formę trójnawowej (czasem pięcionawowej) bazyliki z zazwyczaj półkolistym obejściem do którego przylega wieniec kaplic, z których środkowa z czasem staje się znacznie wydłużona, ściany są 3 kondygnacyjne z emporami

-rozwiązania halowe popularne w architekturze gotyckiej na terenach Rzeszy – kościół św. Elżbiety w Marburgu, kościół św. Krzyża w Schwabisch-Gmund XIV w. Heinrich Parler, Wiesenkirche w Soest XIV w.

41. Średniowieczne sklepienia

- we wczesnym średniowieczu budowle nie posiadały sklepień, były kryte stropem Sant’Agnese fuori le mura w Rzymie I p. VII w. i San Pietro in Sylvis koło Bagnacavallo, koniec VII w.

- sklepienie kolebkowe pojawia się około VIII w. San Pedro de la Nave VI-VIII w. architektura wizygocka

- architektura karolińska nawiązywała do sztuki antycznej i wczesnochrześcijańskiej, sklepienia stosowano w nawach bocznych i kryptach, nawa główna przykryta była stropem lub zostawiano otwartą więźbę

- architektura ottońska wzoruje się na karolińskiej, początkowo kościoły nie posiadają sklepień nad dużymi przestrzeniami – kościół św. Cyriaka w Gernrode X-XI w. i św. Michała w Hildesheim. Dzięki związkom dynastii ottońskiej z Bizancjum pojawiają się sklepienia kopulaste tworzone przez budowniczych greckich kaplica św. Bartłomieja w Paderborn 1017

- pierwsza sztuka romańska - otwarta więźba opactwo Saint-Michel w Cuxa koniec X w., pojawiają się sklepienia kolebkowe, krzyżowe i kopuły na trompach kościół San Vicenc w Cardona początek X w.

- pierwsze oświetlone sklepienie kolebkowe w Cluny II choć mógł być też strop

- architektura anglonormandzka najpierw ze stropem, potem wprowadzano nowoczesne sklepienia krzyżowo-żebrowe Caën, Sainte-Trinité, 1062-1130 i katedra w Durham

- architektura romańska ze sklepieniami kolebkowymi kościół Saint-Sernin w Tuluzie i Sainte-Foy w Conques XI-XIII ze sklepieniami kolebkowymi na gurtach

- w kościołach pątniczych sekwencje kopuł np. katedra w Perigueux i Angouleme XII w.

- sklepienia krzyżowe pojawiają się w kościele opackim Cluny III w nawach bocznych, w głównej kolebkowe

- sklepienie krzyżowo-żebrowe w gotyku zaczerpnięto ze szkoły normandzkiej, 6 dzielne sklepienie wzorowane na kościołach Caen wzniesiono w pierwszej gotyckiej katedrze w Sens z 1150 r.(w prezbiterium sklepienie krzyżowe) oraz w Noyon i Notre-Dame

- innowacyjne sklepienia 4 dzielne, dające większe wrażenie dynamizmu wprowadzono po raz pierwszy w katedrze w Chartres 1194, potem w Reims początek XIII w.

- gotyk angielski we wczesnej fazie korzysta z wzorów anglonormandzkich tworząc 6 dzielne sklepienia krzyżowo-żebrowe – katedra w Canterbury 1174 w.

- później pojawia się w Anglii Crazy Vault, żebra traktowane są dekoracyjnie, prowadzą do żebra prowadzącego a nie do zwornika jak we Francji katedra w Lincoln 1192

- w stylu ozdobnym sklepienia traktuje się malarsko – efektowna wielość żeber pojawia się w katedrze w Exeter początek XIV, w chórze katedry w Wells wielość żeber zaciera podział na przęsła i unifikuje przestrzeń

- sklepienie wachlarzowe - charakterystyczne dla stylu perpendykularnego w Anglii, gdzie żebra sklepień traktowane są dekoracyjnie, krużganek katedry w Gloucester 1331

- sklepienie krzyżowo-gwiazdowe – kościół opacki w Westminsterze, w kaplicy Henryka VII w Westminsterze pojawiają się wiszące zworniki

- wzorce angielskie twórczo przetworzył Peter Parler budując katedrę św. Wita w Pradze od 1356 r. tutaj sklepienia nie dzielą się na przęsła, ale nie ma żebra przewodniego, innowacyjne są żebra oderwane od sklepień

- późny gotyk eksperymentuje z malowniczym biegiem żeber na sklepieniu – sala władysławowska w starym pałacu królewskim w Pradze projektu Benedikta Rieda – skręcone żebra mają dynamiczny rysunek, na schodach rycerskich żebra są ucięte

41. Artykulacja w architekturze średniowiecznej

42. Postać ludzka w malarstwie średniowiecza

W malarstwie średniowiecza dominują tradycje bizantyńskie, hieratyczne stale powtarzane pozy, jednolite tło, brak przestrzeni. Naturalizm w ukazywaniu postaci ludzkiej pojawia się u Pietro Cavalliniego w końcu XIII w., na twarzach postaci pojawia się światłocień, draperie miękko się układają. Pogłębiające się naturalne ujęcie kontynuuje Cimabue, pozostający pod wpływem sztuki Cavalliniego, miękki modelunek twarzy – Madonna di Santa Trinita 1280, wprowadza nowośc w ujęciu Chrystusa na krzyżu – miękko kształtowany korpus ciała, naturalne napięcie ramion – krucyfiks z Santa Croce we Florencji 1287. Monumentalne ujęcie postaci jest widoczne w dziełach Mistrza Izaaka w kościele św. Franciszka w Asyżu, z kolei Mistrz cyklu św. Franciszka otacza postaci konturem. Przełomowe jest malarstwo Giotta di Bondone – jego postaci z fresków w Capella dell’Arena mają wyczuwalny ciężar i wolumen, są bardziej trójwymiarowe, figury są ujęte rzeźbiarsko, pojawiają się wyraźne emocjonalne gesty, ruch, inne ujęcia – z boku i tyłem, całość charakteryzuje silna ekspresja.

W bardziej tradycyjnym malarstwie sieneńskim tradycje bizantyńskie są bardziej widoczne, wolumen ciała jest wyczuwalny ale pozy wciąż są sztywne – Ukrzyżowanie Duccio di Buoninsegna ołtarz katedry w Sienie 1308. Postaci Simone Martiniego ze Zwiastowania 1333 są subtelne, wiotkie, silny jest linearyzm.

W gotyckim malarstwie czeskim, w stylu Mistrza z Wyższego Brodu widać realistyczne tendencje w ujmowaniu postaci, emocjonalność, linearyzm, wpływy sieneńskie i bizantyjskie – Boże Narodzenie 1350. Mistrz Teodoryk rysuje postać masywną za pomocą szerokiej plamy barwnej, uzyskuje efekt trójwymiarowości – Święty Hieronim 1360. W Zwiastowaniu Mistrza z Trzeboni widać uwysmuklone postaci (Wyższy Bród) i zaznaczony światłocień (Teodoryk).

W malarstwie tablicowym w Niderlandach XV w. następuje nasilenie realizmu – postacie Adama i Ewy z ołtarza gandawskiego wydają się trójwymiarowe, laserunek pozwala na naturalne efekty światłocieniowe. Jan van Eyck popularyzuje portrety pólpostaciowe lub w popiersiu, twarz w ¾, realistyczne ujęcie twarzy portretowanej osoby, ciemne tło – Portret mężczyzny w turbanie. Jego sposób tworzenia portretów przejmuje jego uczeń, Petrus Christus – Portret kartuza 1466. Tło pejzażowe do portretów niderlandzkich wprowadza Hans Memling – Portret mężczyzny 1470, kontynuuje ujęcie ¾ van Eycka i Christusa. W malarstwie Rogiera van der Weydena postacie są bardziej zbliżone do gotyku, ulegają wydłużeniu – Zdjęcie z krzyża 1435. Naturalne, masywne postaci widoczne są w Tryptyku Portinarich Hugo van der Goes 1480 – postaci fundatorów. Widoczny jest realistyczne podejście i naturalizm w różnicowaniu postaci – delikatnych i subtelnych aniołów oraz czerstwych postaci pasterzy.