Rysunek rodziny jest jednym z podstawowych źródeł diagnozowania dziecka. Analizę treści rysunku dokonuje się pod kątem następujących kryteriów:
1. Kto jest najważniejszy w rodzinie:

a) w interpretacji istotna jest kolejność rysowania postaci. Osoba rysowana jako pierwsza jest tą osobą, z którą dziecko pragnie się identyfikować, do której jest najbardziej przywiązane. Osoba rysowana w ostatniej kolejności jest tą, którą dziecko najmniej lubi, nie akceptuje taką, jaką jest.
b) relatywna wielkość rysowanych postaci (wyraźne powiększenie lub zmniejszenie) jest interpretowane jako wskaźnik znaczenia danej postaci dla dziecka. Wyraźnie większy jest rysowany ten członek rodziny, który jest podziwiany lub wywołuje lęk. Postać o mniejszym znaczeniu dla dziecka jest nieproporcjonalnie mniejsza lub całkowicie pominięta.
c) zdobienie postaci – osoby dla dziecka znaczące mogą być szczególnie zdobione, uwidocznione z licznymi szczegółami, znajdować się na środku arkuszu.
2. Usytuowanie postaci względem siebie.
Dziecko najbliżej siebie rysuje osobę, z którą czuje się najsilniej związane emocjonalnie. Osoby nieakceptowane przez dziecko są na rysunku odsuwane. Izolowanie własnej postaci od reszty rodziny może być przejawem występowania u dziecka tendencji do wycofywania się z kontaktów z rodziną. Połączenie postaci rękami świadczy o istnieniu silnej więzi emocjonalnej między połączonymi postaciami. Jeśli osoby rysowane są bez rąk to świadczy o nieporozumieniach między nimi. Pominięcie dłoni oznacza brak czułości, miłości, zrozumienia w rodzinie, odzwierciedla poczucie winy wynikające z ich używania. Oznaką nieporozumień są też przedmioty rozdzielające osoby z rodziny. Gdy między sobą, a ojcem dziecko umieszcza szafę czy drzewo oznacza to, że nie czuje się przy nim bezpiecznie (np.: tata jest zbyt stanowczy).
3. Kogo dziecko nie akceptuje:
a) pominięcie postaci jednego z członków rodziny wyraża stosunek emocjonalny dziecka do tej osoby. Osoby opuszczone przez dziecko w jego rysunku są dla niego źródłem lęku lub w ten sposób jest wyrażone odrzucenie i izolowanie tej osoby. Osoby, które wzbudzają w dziecku niepokój, niechęć czy inne przykre uczucie są rysowane z brzegu, w kącie lub z dala od innych postaci. Niektóre dzieci w ten sposób przedstawiają swoje rodzeństwo – jest to sygnał, że są zazdrosne o brata lub siostrę. Osoby, które w życiu dziecka nie odgrywają szczególnej roli są rysowane zazwyczaj jako ostatnie. Gdy maluch na końcu rysuje samego siebie prawdopodobnie ma poczucie, że mało liczy się w rodzinie. Gdy w ogóle nie umieszcza siebie na rysunku rodziny jest to niepokojący sygnał, że dziecko może się czuć odrzucone emocjonalnie przez najbliższych i pozbawione ich miłości.
b) rysunek domu – jeżeli jest on duży, dominuje w rysunku interpretowany jest jako wskaźnik odrzucenia dziecka przez rodzinę.
4. Sposób w jaki dziecko rysuje, wiele mówi o jego usposobieniu. Warto zwrócić uwagę na:
a) rozmiar i grubość kreski:
• linie długie, rysowane z rozmachem i duża siłą nacisku świadczą o energii, odwadze, pewności siebie, a nawet o gwałtowności malarza;
• linie delikatne, rysowane niepewnie, postaci nieraz tak małe, że na kartce zostaje mnóstwo pustego miejsca świadczą o nieśmiałości dziecka;
• linie zamaszyste, chaotyczne, szybkie pociągnięcia kredki cechują dziecko nadpobudliwe;
• linie przerywane są przejawem większych lub mniejszych zahamowań, którym towarzyszy niezdecydowanie.
b) kształt linii – linia zakrzywiona jest bardziej łagodna i czuła, kąt oznacza siłę i twardość. Harmonijny rysunek składa się z krzywizn i kątów:
• zbyt wiele miękkości i okrągłości charakteryzuje dziecko bierne, zbyt słabe, żeby się bronić;
• zbyt dużo kropek i kątów świadczy o energii, silnej woli, zarazem jednak o agresywnym usposobieniu;
• linie cieniowane, prążkowania i czarne plamy są oznaką silnie odczuwanego lęku;
• ślady uporczywego wycierania gumką i skreślenia charakteryzują brak ufności we własne siły i akceptacji swojej osoby.
Zdarza się, ze w całym delikatnym rysunku jedna postać jest namalowana specjalnie mocno – świadczy to o tym, że dziecko wiąże z tą osobą bardzo silne emocje – może to być miłość, podziw lub odwrotnie – gniew wręcz agresja.
5. Poszczególne części kartki mają swoje symboliczne znaczenie.
Kartkę można podzielić umownie na cztery obszary górę (duch), dół (materia), stronę lewą (matka), stronę prawą (ojciec).
• rysunek umieszczony po lewej stronie ukazuje dziecko ,,uczepione maminej spódnicy”, które szuka ciepła i poczucia bezpieczeństwa;
• rysunek umieszczony po prawej stronie kartki oznacza relacje z ojcem i z innymi osobami – przyszłość;
• góra kartki to ,,duch” – jest to świat marzeń, wyobraźni i duchowości;
• dolna część kartki mówi ,,chodzić po ziemi” – mówi o potrzebie fizycznego bezpieczeństwa.
6. Kolory mają znaczenie psychologiczne, każdy kolor ma pewną wartość emocjonalną:
a) czerwień – to kolor dynamiczny, wyraża potęgę pragnień, jest też oznaką agresywności, a niekiedy gniewu. Obfitość czerwieni może oznaczać pobudzenie i oznakę ruchu;
b) niebieski – wyraża wrażliwość, zamknięcie się w sobie;
c) fiolet – wyraża połączenie przeciwieństw i pragnienie czegoś innego. Jeśli odcień fioletu pojawia się zbyt często oznacza niepokój, lęk
d) żółć – to synonim światła, radości i optymizmu, to spontaniczność i otwartość;
e) zieleń – oznacza wolę działania, wytrwałość, upór i stanowczość;
f) pomarańcz – wyraża radość, wesołość i dynamizm;
g) brąz – oznacza fizyczne dążenie do bezpieczeństwa. Jeżeli dziecko rysuje osobę na brązowo to wyraża w ten sposób brak bezpieczeństwa od tej osoby;
h) róż – oznacza spokój, równowagę i harmonię;
i) czerń – jest negacja koloru. Zawiera w sobie smutek, a niekiedy rozpacz, jeżeli używa się jej w nadmiarze. Drobne czarne plamki oznaczają lęk;
j) szarość – jest neutralna. Jeżeli dziecko używa często szarego koloru, można sadzić, że ma trudności w wyrażaniu uczuć i przechodzeniu do czynów.
7. Znaki zapisane na twarzy – jeżeli na rysunku wszyscy się uśmiechają, a przy tym nikt nie został pominięty świadczy to o tym, że dziecko dobrze czuje się w swojej rodzinie i postrzega ją jako szczęśliwą.
Gdy postacie są smutne, złe lub maja srogie miny – wskazuje to na przykre emocje związane z sytuacja w domu np.: dziecko przeżywa ciągłe kłótnie pomiędzy rodzicami.
Osoby pozbawionej twarzy lub odwróconej tyłem dziecko nie akceptuje.
Dr. Corman opracował pięć pytań, które dostarczają bardzo bogatych informacji – po każdej odpowiedzi dziecka pada kolejne pytanie ,,Dlaczego ?”.
1. Kto jest najmilszy z całej rodziny ? ... Dlaczego ?
2. Kto jest najmniej miły z całej rodziny ? ... Dlaczego ?
3. Kto jest najszczęśliwszy ? ... Dlaczego ?
4. Kto jest najbardziej nieszczęśliwy ? ... Dlaczego ?
5. Kogo wolisz z całej rodziny ? ... Dlaczego ?

Spontanicznie powstałe rysunki umożliwiają wgląd do wnętrza dziecka, pokazują jego lęki, troski, problemy. Jeżeli nauczyciel zrozumie dziecięce rysunki łatwiej nawiąże z dzieckiem kontakt. Gdy dziecku brakuje słów to rysunkiem wyraża swoje uczucia, lęki, radość czy miłość Analiza rysunków dziecka jest najbliższa każdemu nauczycielowi pracującemu z dziećmi młodszymi. Obrazki dziecięce to ogromna kopalnia wiedzy o ich autorach. Kolor, zagospodarowanie przestrzeni, sposób oraz kolejność rysowania dostarcza informacji o stanie emocjonalnym, o relacjach dziecka z otoczeniem. Kryteria jakimi kierujemy się analizując rysunek dziecka to przede wszystkim: siła linii, wielkość postaci i przedmiotów, kierunek rysowania, czas rysowania, kolejność rysowania postaci.
Rozmiar i grubość linii:
§ Linia długa, rysowana z rozmachem, o dużym nacisku – energia, odwaga, pewność siebie, czasem gwałtowność malarza, ( ekstrawertyzm).
§ Linia delikatna, słaba, krótka, niewyraźna, drżąca – nieśmiałość, zahamowanie, lękliwość, niepewność (introwertyzm).
§ Linia zamaszysta, chaotyczna – dziecko nadpobudliwe.
§ Linia przerywana – większe lub mniejsze zahamowania, niezdecydowanie.
Kształt linii:
§ Linia zakrzywiona – łagodność , czułość.
§ Linia kanciasta – siła, twardość.
§ Miękkość i krągłość linii – bierność, słabość do obrony.
§ Duża ilość kropek – energia, silna wola, czasem usposobienie agresywne.
§ Linie cieniowane, prążkowane i czarne plamy – silne odczuwanie lęku.
§ Wycieranie gumą, skreślenia – brak ufności we własne siły, brak akceptacji własnej osoby.
Wielkość postaci i przedmiotów:
· Małe, usytuowane z boku kartki to dziecko lękliwe, nieśmiałe, zahamowane, niepewne lub nieprzystosowane społecznie.
· Duże, przerysowane elementy obrazka mówią o kreatywności, odwadze, pewności siebie jego autora.
Kierunek rysowania:
· Normą jest rysowanie od lewej do prawej strony kartki ( u dzieci leworęcznych przebiega to odwrotnie), jeżeli dziecko rysuje odwrotnie to takie dziecko ulega silnym stanom regresywnym, zachodzą u niego silne zmiany w sferze emocjonalnej. Dziecko takie jest wybuchowe i bardzo łatwo przechodzi z jednego stanu emocjonalnego w drugi ( ze śmiechu w płacz).
Czas rysowania:
· Do 15 minut pracę wykonuje sangwinik lub choleryk ( pobudzenie lub zahamowanie).
· Od 15 do 30 minut sangwinik lub melancholik.
· Powyżej 30 minut rysuje dziecko flegmatyczne.
Kolejność rysowania postaci:
· Pierwsza postać i często największa to osoba dla dziecka najważniejsza.
· Postaci mniej ważne są pomniejszane lub czasami pomijane.
· Postać bogato ozdabiana to posać , z którą dziecko jest najsilniej zwaązane emocjonalnie.
· Usytuowanie postaci względem siebie wskazuje na relacje kto jest dla dziecka bliski a kto nie.

Usytuowanie elementu najważniejszego w pracy:
· Centralnie, poczucie bezpieczeństwa, spokój wewnętrzny
· Na górze, powyżej środka, tendencja do uciekania i izolowania się
· Na dole, poniżej środka, tendencje depresyjne, poczucie zagrożenia

Symboliczne znaczenie poszczególnych części kartki:
· Lewa strona pokazuje nam dziecko silnie związane z mamą, szukające ciepła i poczucia bezpieczeństwa, to przeszłość.
· Prawa strona to silne relacje dziecka z ojcem lub innymi osobami, to przyszłość. Jest to osoba konkretna, mocno stąpająca po ziemi, często materialista i realista.
· Rysunek u góry kartki to duchowość, to świat marzeń, wyobraźni i fantazji.
· Dolna część kartki to potrzeba fizycznego bezpieczeństwa i mówi: ,,chodzić po ziemi”.
· Rysunek w centrum kartki wykonuje osoba zrównoważona i harmonijna.

Analiza postaci ludzkiej:
Dzieci 3-4 letnie najczęściej rysują owal i wychodzące z niego kreski. Jest to normą. Natomiast 5-6 latki rysują postać wzbogaconą o oczy, usta, ubiór, co też jest normą. Analizując rysunek postaci ludzkiej dokonujemy oceny formalnej. Chłopiec z reguły jako pierwszego narysuje ojca, a dziewczynka matkę.
Głowa:
· Ten kto jest mądrzejszy ma głowę największą. Dziecko rysujące siebie z wielką głową wskazuje na osobę z fantazją czy intelektualistę.
· Mała głowa z reguły znajduje się na kartkach u których często zdarzają się bóle głowy czy inne schorzenia.
Oczy:
· Duże, otwarte, wyraźne. Pozytywne nastawienie do świata, otwartość.
· Małe rysuje egocentryk lub histeryk.
· Jako punkt schizofrenik, osoba skłonna do różnego rodzaju histerii, paranoi.
· Rzęsy i brwi rysują osoby o silnych skłonnościach seksualnych lub dużym ilorazie inteligencji.
Uszy:
· Duże rysują osoby głuche lub niedosłyszące.
· Małe, przemieszczone w inne miejsce wskazują na zaburzenia psychiczne.
· Ich brak wskazuje na introwertyka (nie rysuje ich bo są brzydkie).
Nos:
· Mocno zaznaczony to symbol siły odwagi, męskości.
Usta (kontakty społeczne):
· Ciepłe otwarte i miękkie wskazują na osobę pozytywnie nastawiona do ludzi, otwartą.
· Małe, wąskie zaciśnięte, czasami kreska, to osoba zamknięta w sobie lub z wadami wymowy.
Nogi (kontakt ze światem):
· Brak ich - niepewność, lęk.
· Bez stóp- zachwianie emocjonalne, brak stabilizacji.
· Długie- osoba ruchliwa, aktywna.
· W rozkroku - przywódca.
· Nogi w ruchu (idą) - dążenie do celu, wielka aktywność ,, im większy ruch tym większa siła”.
Ręce (kontakty interpersonalne):
· Podane drugiej osobie - bliskość z tą osobą.
· Długie - osoba zawsze mająca coś do zrobienia, aktywna.
· Brak dłoni - osoba nieprzystosowana społecznie, zakłopotana.
· Brak rąk w ogóle – nieprzystosowanie, bezradność z powodu odczuwanej wrogości.
· Założone na krzyż - wrogość, podejrzliwość.
· Trzymane za plecami - niechęć do kontaktów z innymi osobami.
Włosy:
3-4 latek ich nie rysuje, 5-6 latki rysują je, częściej dziewczynki ze względu na chęć ich posiadania, są wrażliwe emocjonalnie, chłopcy rysują raczej pionowe kreski.
Zęby:
· Wyszczerzone, dziecko agresywne, niedojrzałe społecznie.

Usytuowanie postaci względem siebie:
· Osoba narysowana najbliżej dziecka, autora pracy, jest dla niego najważniejsza, dziecko jest z nią związane bardzo silnie emocjonalnie.
· Osoby opuszczone przez dziecko w jego rysunku są dla niego źródłem lęku, to wyraźne odrzucenie i izolowanie się od tej osoby.
· Osoby rysowane z brzegu kartki wzbudzają w dziecku niepokój, niechęć, lub inne przykre uczucia.
· Osoby rysowane jako ostatnie nie odgrywają szczególnej roli w życiu dziecka.
· Przedmioty między osobami wskazują na nieporozumienia między nimi.
· Podane ręce postaci to silna więź emocjonalna między nimi.
· Brak rąk to nieporozumienia między tymi osobami, a brak dłoni to brak czułości, miłości, zrozumienia, jak również poczucie winy z powodu ich używania.
· Gdy dziecko na końcu rysuje samego siebie to znaczy, że mało liczy się w rodzinie.
· Gdy nie ma go w ogóle na rysunku rodziny to sygnał, że jest odrzucone emocjonalnie przez najbliższych i pozbawione ich miłości.
· Gdy dziecko między sobą a na przykład jednym z rodziców umieszcza drzewo lub szafę, znaczy to że nie czuje się przy nim bezpiecznie.

Kolory używane przez dziecko mają oprócz znaczenia psychologicznego znaczenie emocjonalne:
· Czerwony - mocny, męski, dużo gniewu i agresji, wyraża potęgę pragnień. Do 6 roku życia czerwony jest ulubionym kolorem dzieci.
· Niebieski - mówi o wrażliwości, zamknięciu w sobie, to osoba delikatna, łagodna, dużo niebieskiego to wycofanie, bierność, brak aktywności życiowej.
· Fiolet - mówi o ambiwalencji uczuć, czyli inaczej ,, kocham i nienawidzę”, oznacza pragnienie czegoś innego, przeciwnie do aktualnej sytuacji. Mówi o świecie duchowym, a zbyt dużo fioletu oznacza niepokój i lęk.
· Żółty - to słońce, ciepło, radość, optymizm. To pragnienie pójścia własną drogą.
· Zielony - to upór, wytrwałość, stanowczość, oznacza silna wolę działania. Zielony mocno łączy się z aspektami osobowości, mówi o potrzebie uznania i poważania przez innych.
· Pomarańczowy - dążenie do sukcesu, żywotność, radość, dynamizm, w nadmiarze to nadpobudliwość, niepokój, pobudzenie.
· Różowy - emocje ale również spokój, czułość i łagodność. Różowe tło to zbytnia delikatność.
· Szary - neutralny, jego nadmiar to trudność w wyrażaniu uczuć i przechodzeniu do czynu.
· Biały - dystans pomiędzy postaciami, zamalowywanie tła to panowanie nad pustką, zachowanie lękowe.
· Brązowy - interesowanie się zawartością „nocnika”. Zubożenie życia emocjonalnego, cofanie się. Kolor odwrotu do przeszłości. Osoba ,,brązowa” to brak bezpieczeństwa z jej strony.
· Czarny - kolor buntu, negacja, smutek, rozpacz( jeżeli w nadmiarze). Małe ilości to lęk.

Wybrane elementy i symbole:
· Dom -atmosfera rodzinna. Okna w rogach, upośledzenie. Dużo drzwi pragnienie kontaktu. Małe okna dom zamknięty dla innych, duże to otwartość, dobra atmosfera w domu. Zaciemnione - zamykanie się, depresja. Komin -ognisko domowe. Dym - atmosfera uczuć w domu, dużo dymu, atmosfera napięta, częste awantury, dym w kierunku lewym to przywiązanie do matki, prawym do ojca. Dach - im większy tym człowiek bardziej samotny, odpowiada za myśli i wyobraźnie. Mur - to chronienie się, osoba zamknięta w sobie. Dom w przypadku rozwodu - to 2 domy połączone liną, samochodem.
· Droga - wędrówka przez życie
· Wiatrak- brak własnej aktywności, osoba działająca w różnych kierunkach, często pod presją innych.
· Woda - życie, powiązanie z matką.
· Słońce - autorytet ojca.
· Księżyc - lękliwość, niepokój.
· Gwiazda -chęć podobania się innym, błyszczenia przed nimi.
· Kot - potrzeba miłości.
· Smok -wyobrażenie ojca
· Dinozaur -wyobrażenie mamy.

ARTEDIAGNOZA - referat

„Obrazki są jak mapa, która przedstawia wewnętrzny krajobraz.
Z jednej strony pokazane są tam przeszkody, które trzeba pokonać,
a drugiej zasoby i drogi, na które można wstąpić”
G. Schottenloher
Twórczość plastyczna jest wyjątkowym środkiem porozumiewania się z człowiekiem. Jest zewnętrznym przejawem wewnętrznego życia dziecka i można ją określić jako spontaniczną manifestację jego aktualnych procesów wewnętrznych. Twórczość to „specyficzna działalność, w której dziecko przeżywając i przekształcając świat we własnej aktywności, uzyskuje określone wytwory”. Jednym z wytworów twórczości plastycznej dziecka jest rysunek, który znajduje szerokie zastosowanie w diagnostyce, a także ma wartość terapeutyczną. W literaturze przedmiotu mówiąc o terapii za pomocą rysunku, używa się terminu „projekcyjna artetarapia”. E. Głowacka używa pojęcia „artediagnoza” mówiąc o diagnozie za pomocą rysunku stanów psychicznych dziecka i jego emocjonalności. Rysunek bowiem umożliwia poznanie wielu problemów, do których dotarcie w inny sposób jest prawie niemożliwe. Rysunek dziecka jest rodzajem autografu, wyrażającego uczucia, wyobrażenia oraz myśli za pomocą podstawowego środka wyrazu, jakim jest kreska. Można z niego „wyczytać” informacje o tym, co dziecko wie o otaczającym świecie, jak go widzi i jakie świat budzi w nim uczucia. Rysunek wskazuje nie tylko na poziom rozwoju umysłowego dziecka, ale jest „projekcją widzenia samego siebie i innych”.
Pierwsze publikacje o twórczości plastycznej dzieci pojawiły się pod koniec XIX wieku. Polskim pionierem badań nad rysunkiem był S. Szuman, który na podstawie wnikliwej analizy rysunku ukazał prawidłowości jego powstawania i określił go jako sztukę dziecięcego procesu twórczego wpływającego na rozwój twórcy, a także pozwalającego ujawnić jego cechy właściwe. Uważał on także, że wytwór plastyczny może prezentować mierne wartości artystyczne, natomiast sam proces twórczy rozwija i ujawnia cechy osobowości autora dzięki zawartemu autentyzmowi wyrazu, oryginalności formy i emocjonalnej ekspresji. Z jednej strony rysunki dziecka są rodzajem zabawy, czyli spontanicznej, twórczej aktywności sprawiającej dziecku przyjemność, z drugiej strony zaś są projekcją osobowości dziecka, w której można odszukać oznak zaburzeń emocjonalnych, czy też nieprzystosowania. Należy tu jednak zachować dużą ostrożność i rozpatrywać poszczególne cechy rysunku mogące świadczyć o zaburzeniach tylko w kontekście całego rysunku oraz zachowania werbalnego i niewerbalnego dziecka w czasie rysowania uwzględniając jego wiek. Znaki rysunku są bowiem alfabetem, za pomocą którego dziecko wypowiada swój stan wewnętrzny i jest to najgłębsza warstwa wypowiedzi, która pozwala na stwierdzenie, jaki temperament, wyobraźnia, myślenie warunkowały powstanie tej pracy plastycznej, jako „uzewnętrznienie wewnętrznej struktury psychicznej autora”. Dziecko wcześniej zaczyna rysować niż pisać, dlatego „chętniej wyraża swoje przeżycia w formie graficznej niż werbalnej”. Dziecięce rysunki to często sygnały, ważne informacje, a nawet wołanie o pomoc, które torują sobie drogę z głębi podświadomości. To konflikty i napięcia emocjonalne zachodząc u „rysującego człowieka, często głęboko ukryte, nieuświadomione”, przybierające postać symboliczną. Pracy plastycznej dziecka nie można uważać za zbiór znaków, które należy rozszyfrowywać według jakiejś sztywnej reguły. Nie oznacza to jednak, że nie istnieją próby objaśnienia tychże symboli. W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy aspekty analizy prac plastycznych z uwzględnieniem wieku rozwojowego rysującego: aspekt formalny interpretacji, interpretację treści oraz projekcję konfliktów w rysunku, czy też tzw. wskaźniki emocjonalne. Analiza aspektu formalnego interpretacji polega na uchwyceniu specyfiki treści rysunku, typu rysunku, elementów graficznych, symboliki przestrzeni oraz barw. Poziom rysunku związany jest z typem rysunku, który może być emocjonalny lub racjonalny. Rysunek emocjonalny wykonują osoby spontaniczne, witalne, uznających za najważniejsze ciepło rodzinne. Linie w tych rysunkach są krzywe, zaokrąglone, dynamiczne a postacie są w ruchu i w interakcjach. Rysunek racjonalny natomiast cechuje osoby zahamowane, poddające się regułom. Wyrażony jest w sztywnych i prostych liniach a postacie są nieruchome i wyizolowane, ale bardzo szczegółowe. Od strony formalnej można analizować kolorystykę, poziom staranności pracy, dynamikę kreski i rytm w ekspresji oraz umiejscowienie i wielkość postaci, emocje jakie wyrażają w swoich gestach i mimice, sposób przedstawienia osób i przedmiotów, ich wzajemny stosunek, ilość nagromadzonych szczegółów, całość kompozycji, stopień zwięzłości i zajętą przestrzeń na kartce. Każdy rysunek zawiera w sobie „historię”, tło, które pozwala zrozumieć, dlaczego ta kartka papieru została zapełniona właśnie teraz i w takiej formie. Istniejące znaki i elementy specyficzne dla prac plastycznych służące jako pomoc w interpretacji tych wypowiedzi. Analiza samego sposobu rysowania jest elementem najmniej poddającym się kontroli, natomiast wiele mówi o badanym. Rysunek jako metoda projekcyjna wykorzystywany jest do badania potrzeb, zainteresowań, poglądów i postaw wchodzących w struktury osobowości. Technika ta lepiej niż inne techniki graficzne pozwala uchwycić istotę badanego problemu. W diagnozie rysunku dziecka można wyróżnić pewne zasady, które są kryterium interpretacji rysunku. Są to: analiza elementów graficznych, symbolika barw, symbolika przestrzeni, analiza proporcji w wytworze plastycznym. Analiza elementów graficznych a ściślej ujmując kreska - jej siła i rozmach mówi bardzo wiele o badanym. Kreska „rozmachowa”, długa powstająca od jednego pociągnięcia, która zajmuje większą część kartki mówi o energii, odwadze, znamionuje żywą emocjonalność. Kreska krótka, ledwo zauważalna jest oznaką lękliwości, niepewności siebie, wskazuje na zahamowanie. Silny nacisk kredki, powodujący przebijanie kartki mówi o dużym napięciu, gwałtowności, natomiast słaby nacisk kredki oznacza nieśmiałość, łagodność. Analiza użytej przez badanego kolorystyki dostarcza wielu wiadomości o jego stanie emocjonalnym i temperamencie. Barwy wyprzedzają „percepcję intelektualną bezpośrednio aktywizując sferę emocjonalną, co wywiera naturalny wpływ na ową aktywność bądź pasywność człowieka” Kolor czerwony oznacza pobudliwość, impulsywność; fioletowy oddaje niepokój wewnętrzny; barwy czerni i szarości są wyrazem przygaszonego samopoczucia; zielony oznacza wrażliwość, spokój; niebieski znamionuje umiarkowanie, poczucie dystansu wobec otoczenia. Dobór barw przez dziecko zmienia się w trakcie jego rozwoju, jest zależny od indywidualnych doświadczeń a przede wszystkim zdeterminowany jest aktualnym stanem emocjonalnym. Kolejnym kryterium analizy rysunku jest symbolika przestrzeni. Sposób zapełnienia przestrzeni stanowi odzwierciedlenie poziomu rozwoju procesów poznawczych – percepcji, myślenia, wyobrażeń. Im większy poziom, tym bardziej zorganizowana przestrzeń rysunku. Rysowanie na górze kartki mówi o marzeniach i wyobraźni. Rysunek znajdujący się na środku to odniesienie do spraw uświadomionych. Umieszczony na dole to odzwierciedlenie zmęczenia, nerwicy, depresji. Lewa strona kartki jest wyrazem przeszłości i bierności, natomiast prawa mówi o przyszłości i aktywności. Bardzo ważne są puste przestrzenie na rysunku. Przewaga pustych miejsc, czyli duże białe plamy w stosunku do zapełnionych jest objawem lęku u dziecka. Duże znaczenie w interpretacji rysunku ma również relacja między przedstawionymi osobami a przedmiotami z otoczenia, czyli tzw. „relacja podmiot – przedmiot”. U dziecka nadpobudliwego ruchowo, agresywnego widoczna jest dominacja człowieka nad światem otaczającym, natomiast pomniejszanie postaci jest charakterystyczne dla dzieci nieśmiałych, zhamowanych psychoruchowo. Postacie małe umieszczone na brzegu kartki wskazują na lękowość, niską samoocenę, zaś postacie rysowane niemal na całą kartkę są oznaką ekspansywności, agresji. Bogatym źródłem o dziecku jest rysunek własnej rodziny, w którym ukazane są stosunki współzależności między członkami rodziny oraz stosunek rysującego do nich.
Twórczość plastyczna dziecka jest jak „opowiadanie”, które chce być wysłuchane. Dla dziecka jest jego własnym dziełem, które świadczy o nim nawet podczas jego nieobecności. Rysunki mają nieocenioną wartość dla dorosłych, bo w nich mali artyści wyrażają swoje lęki, marzenia i pragnienia. Wszystko, co ma dla nich istotne znaczenie, można odnaleźć na kartce papieru. Informacje „odczytane” w konfrontacji z danymi uzyskanymi na przykład w trakcie wywiadu, pozwalają nam bliżej poznać dziecko, lepiej zrozumieć jego zachowanie, zasygnalizować niepokojące zmiany oraz wyjść naprzeciw ich ukrytym potrzebom. Zawsze jednak należy pamiętać, aby tych wskaźników, odczytywanych indywidualnie nie dogmatyzować i nie stawiać formalnej diagnozy tylko na podstawie jednego z nich.


Literatura:
1. Tyszkowa M., Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1977
2. Głowacka E., Artediagnoza. Psychologiczna specyfika twórczości plastycznej dzieci neurotycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006
3. Popek S., Aktywność twórcza i plastyczna dzieci, Warszawa, 1988
4. Szuman S., O sztuce i wychowaniu estetycznym, PZWS, Warszawa 1969
5. Ligeza M., Świat rysunkami opowiadany, [w:] Charaktery 11/1997
6. Popek S., Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1985
7. Wallon P., Cambier A., Engelhart D., Rysunek dziecka, WSiP, Warszawa 1993
8. Głowacka E., Rysunek jako jedna z metod projekcyjnych, Plastyka i Wychowanie 1998, nr 5