ZAGADNIENIA NA KOLOKWIUM Z EKONOMII:
1. INFLACJA
INFLACJA to zjawisko związane z „psuciem pieniądza”; wzrost cen, któremu towarzyszy deprecjacja pieniądza (spadek siły nabywczej pieniądza)
Stopień nasilenia inflacji określa stopa inflacji, wyrażająca w procentach wzrost poziomu cen w okresie badanym w stosunku do okresu przyjętego przez ustawę. W zależności od poziomu stopy inflacji rozróżniamy:
inflację pełzającą (do kilku procent w skali rocznej – nie przekracza 5%), nie powodującą zakłóceń w przebiegu procesów gospodarczych, poddającą się kontroli.
inflację kroczącą (z reguły do kilkunastu procent rocznie – w granicach 5%-10%), gdy oczekiwania inflacyjne wywołują określone zachowania podmiotów gospodarczych wzmagające ten proces, przy czym zaczyna się ona wymykać kontroli.
inflację galopującą (powyżej 10%), powodującą narastające zakłócenia w przebiegu procesów gospodarczych, osłabienie systemów motywacyjnych, a w rezultacie zahamowanie wzrostu gospodarczego.
hiperinflację, gdy natężenie procesów inflacyjnych uniemożliwia racjonalne gospodarowanie z powodu niemożności prowadzenia rachunku ekonomicznego, planowania działań gospodarczych, nieskuteczności systemów motywacyjnych, co prowadzi do anarchizacji życia społecznego.
Obecnie największa inflację można obserwować w Wenezueli.
Proces inflacji jest niezwykle złożony ze względu na mnogość jej przyczyn, przejawów i skutków. Z punktu widzenia przyczyn wyróżnia się :
inflację popytową, w której przyczyną wzrostu cen jest nadmierny popyt w stosunku do istniejącej podaży. Nazywana jest również inflacją pieniężną ze względu na nadmierną ilość pieniądza w obiegu.
inflację kosztową (podażową), w której przyczyną wzrostu cen są rosnące koszty produkcji.
inflację strukturalną, której przyczyną jest niedostosowanie struktury produkcyjnej do zmieniających się potrzeb nabywców. Inflacja strukturalna ma charakter inflacji popytowo – kosztowej.
CZYNNIKI POPYTOWE GENERUJĄCE INFLACJĘ:
– płace
– deficyt budżetowy (jeżeli jest finansowany przez obdruk pieniądza) -> w Polsce konstytucyjnie zabronione
– inwestycje
– eksport
– kredyt (zbyt luźna polityka banków komercyjnych)
CZYNNIKI KOSZTOWO-STRUKTURALNE GENERUJĄCE INFLACJĘ:
– płace
– ceny administrowane
– monopolizacja w gospodarce
– podatki (VAT i akcyza, podatek od gier -> podatki pośrednie)
– struktura gospodarcza (jeżeli np. wydobywamy coś drogimi metodami)
– rola związków zawodowych
– szoki podażowe
– relacje: wydajność pracy – płaca (jeżeli płaca rośnie wraz ze wzrostem wydajności – nie ma zagrożenia, lecz gdy rosną bez wzrostu wydajności pracy – może być problem)
SKUTKI INFLACJI: uzależnione są od tego czy inflacja jest oczekiwana czy nieoczekiwana oraz od wysokości inflacji
zniechęca do oszczędzania. Wzrost inflacji oznacza spadek siły nabywczej pieniądza. Traci on na wartości i tym samym nie ma sensu oszczędzanie. Im dłużej pieniądze pozostają na koncie, tym mniej można za nie potem kupić;
wpływa na spadek zainteresowania kredytami. Wraz ze wzrostem ogólnego poziomu cen rośnie stopa procentowa i raty kredytu. W efekcie maleje zainteresowanie wieloletnimi pożyczkami.
sprawia, że banki ograniczają ofertę kredytową. Lokowanie pieniędzy poza systemem bankowym powoduje spadek liczby depozytów. To oznacza mniejsze środki przeznaczane przez banki na kredyty i, co za tym idzie, zaostrzenie polityki kredytowej oraz ograniczenie dostępu do kredytów;
determinuje wzrost kosztów produkcji. To przekłada się na mniejsze zyski przedsiębiorstwa, co w dalszej kolejności może oznaczać cięcia w zatrudnieniu, a nawet bankructwo producenta;
oddziałuje na wynagrodzenia. Wzrost cen powoduje spadek siły nabywczej pieniędzy, a w konsekwencji spadek płac realnych. Choć otrzymujemy taką samą pensję, możemy za nią znacznie mniej kupić;
powoduje spadek wartości (deprecjację) waluty krajowej;
wywołuje zakłócenia w systemie finansowym na skutek dużych zmian cen papierów wartościowych i osłabienie wiarygodności państwa u wierzycieli
2. CZYNNIKI PODAŻOWE I POPYTOWE WZROSTU GOSPODARCZEGO
Czynnikiem wzrostu gospodarczego jest zmienna, która ma silne teoretyczne podstawy pozwalające uznać ją za źródło (przyczynę) wzrostu gospodarczego
1) Podażowe czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego.
Ekonomia Neoklasyczna podkreślała znaczenie podażowych czynników wzrostu i rozwoju gospodarczego. Są to następujące czynniki:
wzrost zasobów ziemi i surowców
nowe techniki i technologie wytwarzania
wzrost kapitału ludzkiego - wykształcenie pracownika
czynnik demograficzny - chodzi o właściwą proporcję miedzy ludzkością pracującą a ludzkością bierną (dostająca renty i emerytury)
wzrost wydajności pracy - wielkość produkcji przypadająca na jednego zatrudnionego
kapitałochłonność - jest to udział kapitału w dochodzie, albo wyposażenie danego stanowiska pracy w maszyny i urządzenia
postęp techniczny - w gospodarce występują dwa rodzaje postępu technicznego: 1) postęp techniczny związany z zakupem nowych maszyn i urządzeń wymagający wysokich nakładów (w długim okresie); 2) postęp techniczny w obrębie istniejącego kapitału (np. nowa organizacja pracy, oszczędność surowców).
2) Popytowe czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego.
Za popytowymi czynnikami wzrostu i rozwoju gospodarczego opowiadała się ekonomia Keynesowska:
popyt konsumpcyjny gospodarstw domowych
popyt inwestycyjny przedsiębiorstw.
Najważniejszym czynnikiem Keynesowskim są wahania w wydatkach inwestycyjnych. Jeśli rosną wydatki to gospodarstwo przechodzi fazę rozwoju, a jak maleją gospodarstwo przechodzi recesje.
3. CYKLE FINANSOWE
Cykle ekonomiczne – to stale powtarzające się okresy, które wynikają w procesie rozwoju ekonomiki rynkowej. Wzrostowi ekonomicznemu zawsze towarzyszą okresowe wahania aktywności ekonomicznej: nową generacją spadów i wzrostów wielkości produkcji, inwestycji, poziomu dochodów, cen, zatrudnienia, stawek procentowych, kursów papierów wartościowych.
Wydziela się cztery kolejne fazy cyklu ekonomicznego: spadek, dno, wzrost i szczyt.
Wzrost
Faza wzrostu następuje po osiągnięciu niskiego punktu. Dla danej fazy właściwe jest zwiększenie produkcji i poziomu zatrudnienia. Do tego czasu, póki ekonomika nie wyjdzie na pełną moc, poziom inflacji będzie niewysoki.
Szczyt
To najwyższy punkt wśród faz cyklu ekonomicznego. W niej poziom bezrobocia osiąga minimum lub w ogóle znika, ekonomika pracuje z największym obciążeniem, wszystkie posiadane w kraju rezerwy zatrudnienia i kapitałowe są maksymalnie wykorzystane w produkcji. Naciski inflacyjne w takim okresie, jako prawidłowość, wzmagają się.
Spadek
To okres, w którym zmniejsza się wielkość produkcji i upada aktywność zawodowa. Charakteryzuje się zwiększeniem bezrobocia. Za spadek można uważać okres, którym zauważa się spadek aktywności zawodowej w przeciągu sześciu ostatnich miesięcy.
Dno
Dnem jest to „najniższy punkt”, do którego spada produkcja i zatrudnienie. Dno uważa się zwiastunem zakończenia spadku ponieważ dana faza trwa bardzo krótko. Bywały i wyjątki z tej prawidłowości. Na przykład, kryzys ekonomiczny lat 30-tych trwał prawie dziesięć lat, nie zważając na stałe wahania aktywności zawodowej.
Długie cykle – cykle długości ponad 10 lat. Często ich nazywają imionami badaczy:
7-11 lat – cykle inwestycyjne, zgłębił Clement Juglar.
15-25 lat – infrastrukturalne cykle inwestycyjne, zgłębił Sajmon Kuzniec.
45-60 lat – cykle Kondratjewa.
200 lat – cykle Forrestera.
Cykle ekonomiczne odróżnia się długotrwałością, głębokością minimum i wysokością maksimum, długością faz. We współczesnej ekonomice zauważa się wygładzanie ekonomicznych wahań. Okresy między kryzysami wydłużają się, a ich głębokość i negatywny wpływ obniża się. Kryzys coraz częściej zmienia się w bardziej lekką formą spadku – recesję.
PRZYCZYNY CYKLÓW EKONOMICZNYCH:
Przyczyny zewnętrzne
Zmiany demograficzne wpływają na popyt na dobra i usługi. Wzrost liczby ludności może wpłynąć na zwiększenie produkcji i poziomu zatrudnienia, które powodują ożywienie i boom. Spadek liczby ludności wywrze efekt przeciwny. Ważne są również zmiany struktury demograficznej. "Wejście" na rynek ludzi młodych zwiększy zasób pracy i jednocześnie zwiększy zagregowany popyt.
Wynalazki i innowacje. Postęp w nauce i technice, rozwój nowoczesnych technologii, skonstruowanie samochodu, samolotu i komputera, doprowadził do rozkwitu działalności gospodarczej i wzmożonych inwestycji. Temu z kolei towarzyszyło zwiększenie zatrudnienia i okres ożywienia - a następnie boomu gospodarczego.
Wojny i zdarzenia polityczne. Często zdarzenia polityczne mają wpływ na kierunki cyklu koniunkturalnego. Powstanie nazistowskich Niemiec i wybuch drugiej wojny światowej spowodowały zwiększenie wydatków na zbrojenia. W miarę jak kraj przebudowywał swoje siły zbrojne, wielki kryzys dobiegał końca, a gospodarka weszła w okres ekspansji. W latach siedemdziesiątych kryzys w większości krajów wywołany był embargiem na dostawy ropy i znaczną zwyżką jej ceny.
Przyczyny wewnętrzne
Konsumpcja. Firmy dostarczają konsumentom dóbr i usług. Kiedy wydatki konsumentów rosną, firmy zwiększają zatrudnienie i produkcję. W miarę wzrostu produkcji i zatrudnienia gospodarka wchodzi w okres ożywienia, a potem boomu. Kiedy wydatki konsumentów spadają, sytuacja jest dokładnie przeciwna. Produkcja i zatrudnienie zmniejszają się, a gospodarka wchodzi w fazę załamania, potem recesji.
Konsumpcja dóbr nietrwałych (np. żywność, część usług), która dominuje w wydatkach, jest dość stabilna - jej wahania w cyklu koniunkturalnym są znikome.
Konsumpcja dóbr trwałego użytku (np. samochody, sprzęt RTV, komputery), ulega silnym wahaniom.
4. BEZROBOCIE
Bezrobocie – zjawisko społeczne polegające na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i deklarujących chęć jej podjęcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z różnych powodów. Zjawisko to występuje w większym stopniu, w krajach zacofanych gospodarczo, technologicznie oraz w krajach transformujących się.
Ze względu na przyczynę wywołującą bezrobocie wyróżniamy:
bezrobocie frykcyjne - jest efektem naturalnego ruchu na rynku osób zatrudnionych, dotyczy osób pozostających bez pracy przez krótki okres z powodu zmiany miejsca pracy, zmiany zawodu, wchodzenia absolwentów na rynek, powrotu do pracy po przerwie (np. z powodu urlopu macierzyńskiego) itp.
bezrobocie technologiczne - jest skutkiem postępu technicznego oraz unowocześniania produkcji, prowadzących do eliminowania czynnika ludzkiego z procesów produkcyjnych; występuje w sytuacji słabego rozwoju gospodarczego, skutkującego wprowadzaniem inwestycji, mechanizacji i modernizacji procesów przy jednoczesnym ograniczaniu zatrudnienia;
bezrobocie strukturalne - jest efektem niedostosowania struktury podaży zasobów ludzkich i popytu na nie; pojawia się w sytuacji zmian restrukturyzacyjnych i transformacji gospodarki przy jednoczesnym opóźnieniu odpowiadających im zmian w szkolnictwie; może być wywołane ograniczonymi zasobami kapitału, które umożliwiłyby pełne zatrudnienie siły roboczej;
bezrobocie koniunkturalne - związane jest z występowaniem cykli koniunkturalnych, w fazie spadku i recesji gospodarczej zmniejsza się jest popyt globalny, co wywołuje konieczność ograniczenia zatrudnienia; tego rodzaju bezrobocie spada, kiedy następuje wzrost gospodarczy i zdolności produkcyjne przedsiębiorstw mogą być pełniej wykorzystane;
bezrobocie sezonowe - dotyczy działalności/branż cechujących się sezonowością popytu bądź podaży (np. rolnictwo, turystyka), wahania te są uzależnione od pór roku lub warunków pogodowych.
Ze względu na okres pozostawania bez pracy:
bezrobocie krótkookresowe - dotyczy osób pozostających bez pracy przez okres nie przekraczający 3 miesięcy;
bezrobocie średniookresowe - dotyczy sytuacji braku zatrudnienia przez okres od 3 do 6 miesięcy;
bezrobocie długookresowe - występuje w sytuacji, kiedy brak pracy trwa od 6 do 12 miesięcy;
bezrobocie długotrwałe (zwane chronicznym) - dotyczy osób nie mogących znaleźć pracy przez ponad 12 miesięcy; uznaje się je za najbardziej niekorzystne i niebezpieczne dla gospodarki, ponieważ wywołuje negatywne skutki w niemal wszystkich sferach życia.
Ze względu na fakt rejestracji bezrobotnego:
bezrobocie rejestrowane - dotyczy osób pozostających bez pracy zarejestrowanych w urzędach pracy oraz posiadających cechy określone ustawowo
bezrobocie ukryte - dotyczy osób, które nie chcą lub nie mogą się zarejestrować w urzędach pracy, ponieważ nie spełniają wszystkich kryteriów określonych w ustawie; pojawia się w sytuacji nadzatrudnienia (tzn. wykonywana praca wydaje się być zbędna, a zmniejszenie zatrudnienia nie wpływa na wielkość produkcji); najczęściej dotyczy rolnictwa.
PRZYCZYNY BEZROBOCIA:
– niedostosowanie struktury podaży pracy do popytu zgłaszanego przez pracodawców;
– procesy restrukturyzacyjne w gospodarce, eliminowanie niektórych działalności
– spadek produkcji z powodu ograniczonego popytu na określone towary/usługi
– niedoskonała informacja na rynku pracy o wolnych stanowiskach pracy
– niedostosowany sposób i kierunki kształcenia do wymagań rynku
– nadmierne obciążenia fiskalne
– brak mobilności pracowników i osób poszukujących pracy
– zmiana siedziby przedsiębiorstwa (przeniesienia produkcji do innego miasta/województwa)
– automatyzacja procesów produkcji, zmiany technologiczne
5. FINANSE PUBLICZNE
Finanse publiczne obejmują zjawiska i procesy gromadzenia, oraz podziału środków pieniężnych, będących w dyspozycji władz publicznych. Środki te pochodzą głównie z danin publicznych, majątku publicznego oraz z przychodów zwrotnych ( kredytów, pożyczek i emisji papierów wartościowych). Ze środków publicznych realizowane są cele i zadania publiczne.
Finanse publiczne dzielą się na finanse państwa, finanse jednostek samorządu terytorialnego oraz finanse systemu ubezpieczeń społecznych.
Podstawowe funkcje finansów publicznych:
Funkcja alokacyjna - wynika z tego, że finanse publiczne są narzędziem alokacji zasobów - dostarczenia społeczeństwu towarów i usług finansowanych z funduszy publicznych.
Funkcja redystrybucyjna - wynika z tego, że państwo chcąc ponosić wydatki związane za lokacją dóbr musi dysponować środkami finansowymi. Państwo natomiast nie wytwarza bezpośrednio żadnego dochodu. Dlatego też, posługując się władzą, państwo prowadzi redystrybucję dochodów (w postaci pieniężnej) przez transfer, między różnymi podmiotami.
Funkcja stabilizacyjna - służy łagodzeniu skutków, jakie powstają w wyniku realizowania funkcji alokacyjnej i redystrybucyjnej finansów publicznych. Służy do łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego za pomocą odpowiednich instrumentów.
6. BUDŻET PAŃSTWA
Budżet państwa – najwyższej rangi plan finansowy polityki państwa oraz narzędzie polityki społecznej, uwzględniające planowane dochody i wydatki państwa w okresie roku budżetowego.
Budżet państwa można określić jako zestawienie dochodów i wydatków oraz rozchodów i przychodów państwa w pewnym okresie – najważniejszy plan finansowy państwa. Wymaga autoryzacji politycznej przez parlament i organy przedstawicielskie samorządu terytorialnego.
Jako dochody uwzględnia się m.in.: wpływy z podatków pośrednich i bezpośrednich, dochody niepodatkowe (np. cła), dochody z prywatyzacji oraz dochody zagraniczne.
Dochody budżetowe dzielimy na:
Bezzwrotne:
podatki
Cła
czynsze
Zwrotne:
kredyty
pożyczki
weksle
obligacje
Jako wydatki uwzględnia się m.in.: koszty dotacji, obsługi długu publicznego, obsługi strefy budżetowej, rozliczeń z bankami, subwencji dla gmin oraz rezerw ogólnych
Wydatki budżetowe:
dotacje do podmiotów gospodarczych
dotacje do gospodarstw komunalnych i mieszkalnictwa
ubezpieczenia społeczne
obsługa długu krajowego
obsługa zadłużenia zagranicznego
subwencje dla gmin
wydatki bieżące jednostek budżetowych
wydatki inwestycyjne
Finansowanie wydatków:
podatkami (przy zrównoważonym budżecie) - według twierdzenia Haavelma (o zrównoważonym budżecie )- wzrost wydatków państwa o 1£, który finansowany jest przez taki sam wzrost podatków, zwiększa dochód o 1£. Oznacza to, że każdy cel dotyczący dochodu można zrealizować bez konieczności zwiększania deficytu budżetowego
za pomocą deficytu - wydatki finansowane deficytem zazwyczaj bardziej stymulują dochód i zatrudnienie. W ramach tego sposobu wyróżnia się:
finansowanie przez kreację dodatkowej bazy monetarnej - jeśli jest dokonywane w drodze bezpośredniego drukowania pieniądza - praktycznie nie powoduje kosztów, generuje natomiast minimalne koszty, gdy dokonuje się go za pośrednictwem porozumień między rządem a bankiem centralnym, które ustalają stopę procentową na poziomie niższym od rynkowego
finansowanie za pośrednictwem emisji obligacji państwowych - ten sposób jest bardziej kosztowny. Pozostawia bazę monetarną na niezmienionym poziomie i powoduje wzrost stóp procentowych.
Funkcje budżetu:
redystrybucyjna – budżet państwa, przejmując podatki, cła i inne opłaty od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych dokonuje ich rozdziału pomiędzy inne podmioty, zarówno w wyniku transferów nieodpłatnych (renty, emerytury, pomoc publiczna, nieoprocentowane kredyty) jak i przez zakup dóbr i usług na rynku.
stabilizacyjna – budżet łagodzi wahania cyklu ekonomicznego i zapewnia zrównoważony wzrost gospodarki kapitalistycznej
skarbowa – budżet przejmuje podatki, cła i inne opłaty
alokacyjna – budżet służy rozmieszczeniu dóbr i usług w gospodarce, przez finansowanie inwestycji publicznych
bodźcowa – przez redystrybucję dochodu budżet (zwłaszcza zakupy dóbr i usług, ale także dotacje i subwencje) stymuluje działalność podmiotów gospodarczych, podaż, popyt i ceny
Zasady budżetowe:
uprzedniości – uchwalenie budżetu przed rozpoczęciem nowego roku budżetowego.
równowagi budżetowej – (tzw. złota zasada) dochód powinien pokrywać wydatki, w praktyce jest to trudne do zrealizowania
roczności – budżet obejmuje rok (niekoniecznie kalendarzowy)
zupełności – budżet dotyczy wszystkich dochodów i wydatków państwa
jedności – budżet powinien być ujęty w jednym zestawieniu
jawności – budżet powinien być ogólnodostępny