Integracja dzieci niepełnosprawnych i pełnosprawnych jako forma pomocy i wsparcia dla rodzin i dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

Dzieci z niepełnosprawnością, niezależnie od jej rodzaju, mogą kształcić się zarówno w placówkach specjalnych, integracyjnych jak i powszechnych. To od rodziców dziecka zależy, gdzie ich pociecha będzie uczęszczała do szkoły.

Istnieje wiele miejsc, w których rodzice dzieci niepełnosprawnych mogą uzyskać pomoc dla dziecka bądź siebie. W poniższej pracy zaprezentowane zostanie wsparcie dzieci z niepełnosprawnością oraz ich rodzin z punktu widzenia integracji. Przedstawione zostanie pojęcie integracji, rodzaje integracji, w różnych środowiskach. Wskazane zostaną zalety i wady procesu integracji. Zostanie zwrócona uwaga na rolę osoby niepełnosprawnej w środowisku.

Integracja to proces polegający na „scalaniu, tworzeniu całości z części lub włączanie danego elementu do całości” (www.encylkopedia.interia.pl) . W pedagogice pojęcie to określa się jako możliwość wspólnego przebywania, zabawy oraz uczenia się dzieci niezależnie od przebiegu ich rozwoju (M. Jurglewicz-Wojtaszek, M. Karczewska, 2005).

Aleksander Hulek, prekursor integracji w Polsce mówi, że integracja: „(…) wyraża się w takim wzajemnym stosunku pełnosprawnych i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa, w którym stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego wszechstronnego rozwoju. Celem integracji jest bowiem umożliwienie poszkodowanym na zdrowiu osobą prowadzenie normalnego życia i możliwie na tych samych zasadach, jak innym członkom określonych grup społecznych. Integracja zakłada udostępnianie młodzieży upośledzonej na zdrowiu korzystania ze wszystkich stopni szkolnictwa, zdobyczy kulturowych i form czynnego wypoczynku, z których korzysta młodzież zdrowa (A. Hulek, 1997, s.493).

R. Fisch określa integracje społeczną jako proces „(…). Nie jest to tylko kwestia umieszczenia w grupach lub placówkach wraz z innymi. Jest to proces wymagający ciągłej i planowej interakcji z rówieśnikami oraz swobody łączenia się w różne grupy. Potencjalne, szkodliwe efekty izolacji i segregacji w jakiejkolwiek sytuacji, w tych placówkach oświatowych są obecnie dobrze znane. Należą do nich zagrożenia dla kompetencji społecznej oraz rozwoju pozytywnej tożsamości. Proces integracji powinien stanowić istotny element edukacji, niezależnie od tego, gdzie się ono odbywa” (za: Bayliss, 1996, s.37)

Podsumowując integracja to proces mający na celu stworzenie warunków, w których dzieci niepełnosprawne i pełnosprawne będą mogły wspólnie żyć, uczyć się, współpracować. Proces ten nie opiera się jedynie na umieszczeniu dzieci w jednej społeczności, ale także na nawiązywaniu wzajemnych relacji między dziećmi niepełnosprawnymi i pełnosprawnymi.

A. Hulek zaproponował następujące rodzaje integracji:

• Lokalizacyjno – fizyczna – człowiek niepełnosprawny włączony jest do określonych grup osób niepełnosprawnych, nie utrzymując jednak z nimi naturalnej więzi i nie biorąc aktywnego udziału w życiu całej grupy;

• Społeczno – socjalna – specjalna klasa w zwykłej szkole, która żyje własnym życiem, a uczniowie korzystają tylko ze wspólnych urządzeń socjalnych, biorą udział w ogólnoszkolnych imprezach;

• Funkcjonalna – jednostka niepełnosprawna utrzymuje stałe kontakty z pełnosprawnymi, bierze aktywny udział w życiu danej grupy, klasy czy zespołu pracowniczego (za A. Hulek, 1997)

O integracji można mówić w odniesieniu do różnych płaszczyzn. Pierwszą na jaką będę chciał zwrócić uwagę będzie integracja edukacyjna.

Edukacja integracyjna – to proces kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w nurcie oświaty powszechnej przy jednoczesnym zapewnieniu im takiego wsparcia, które umożliwi im optymalny rozwój i pozwoli na korzystanie z różnych szans życia w naturalnym dla nich środowisku.
Klasy integracyjne liczą od 15 do 20 uczniów, w tym od 3 do 5 uczniów z niepełnosprawnością.

Formy edukacji integracyjnej:

I. Podział ze względu na jakość kontaktów:

• formalna – przebywanie dzieci niepełnosprawnych w zwykłych grupach, bez udzielania im specjalistycznej pomocy;

• funkcjonalna – realizacja teoretycznych założeń edukacji integracyjnej.

II. Podział ze względu na stopień uczestnictwa:

• indywidualna;

• grupowa

III. Podział ze względu na zakres:

1. pełna – włączenie dzieci niepełnosprawnych do zwykłych klas;

2. częściowa:

• organizowanie klas specjalnych w szkołach masowych;

• organizowanie „szkół sąsiedzkich”;

• szkoły specjalne dzienne (dzieci uczęszczające do nich mieszkają w domach)

• szkoły specjalne z internatem funkcjonującym od poniedziałku do piątku;

• nauczanie domowe.

Zgodnie z „Rozporządzeniem ministra edukacji narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych” placówki, w których kształcą się dzieci z niepełnosprawnością mają ustawowy obowiązek zapewnienia:

• zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego;

• odpowiednie, ze względu na indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne uczniów, warunki do nauki, sprzęt specjalistyczny i środki dydaktyczne;

• zajęcia specjalistyczne, o których mowa w przepisach w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach;

• inne zajęcia odpowiednie ze względu na indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne uczniów, w szczególności zajęcia rewalidacyjne i resocjalizacyjne;

• przygotowanie uczniów do samodzielności w życiu dorosłym (http://www.bip.men.gov.pl/images/stories/TOMEK/1490.pdf)

W przedszkolach i szkołach publicznych, kształcących dzieci z niepełnosprawnością zatrudnia się dodatkowo nauczycieli posiadających kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej. Do zadań nauczyciela wspomagającego należy:

• prowadzenie wspólnie z innymi nauczycielami zajęć edukacyjnych oraz wspólnie z innymi nauczycielami i ze specjalistami realizowanie zintegrowane działań i zajęć określonych w programie;

• prowadzenie wspólnie z innymi nauczycielami i ze specjalistami pracy wychowawczej z uczniami niepełnosprawnymi, niedostosowanymi społecznie oraz zagrożonymi niedostosowaniem społecznym;

• uczestniczenie, w miarę potrzeb, w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez nauczycieli oraz w zintegrowanych działaniach i zajęciach, określonych w programie, realizowanych przez nauczycieli i specjalistów;

• udzielanie pomocy nauczycielom prowadzącym zajęcia edukacyjne oraz nauczycielom i specjalistom realizującym zintegrowane działania i zajęcia, określone w programie, w doborze form i metod pracy z uczniami niepełnosprawnymi, niedostosowanymi społecznie oraz zagrożonymi niedostosowaniem społecznym. (http://www.bip.men.gov.pl/images/stories/TOMEK/1490.pdf)

Przesłanki edukacji integracyjnej:

• zmiana w postawach społecznych wobec osób niepełnosprawnych – wzrost humanizmu;

• krytyczna analiza specjalnego systemu kształcenia i wychowania dzieci niepełnosprawnych;

• teoria wspólnych i swoistych cech rozwoju i funkcjonowania ludzi pełnosprawnych i niepełnosprawnych.

Korzyści odnoszone przez dzieci niepełnosprawne z integracji:

• lepsze przygotowanie do późniejszego życia w różnych grupach społecznych;

• kształtowanie się bardziej adekwatnej samooceny i poczucia własnej wartości;

• wzrost aspiracji edukacyjnych (także i życiowych);

• wzrost aktywności ruchowej;

• wzrost motywacji do osiągania maksymalnych w stosunku do możliwości sukcesów w różnych dziedzinach aktywności.

Korzyści odnoszone przez dzieci pełnosprawne z integracji:

• kształtowanie się postaw tolerancji i szacunku nie tylko dla niepełnosprawnych, ale w ogóle dla każdej odmienności;

• uczenie się w sposób naturalny i spontaniczny udzielania pomocy słabszym;

• kształtowanie się pozytywnych cech osobowości tj. wrażliwości, życzliwości, otwartości na potrzeby drugiego człowieka.

Korzyści odnoszone przez nauczyciela:

• wzrost profesjonalizmu;

• zmiana postaw wobec osób niepełnosprawnych.

Warunki związane z dzieckiem niepełnosprawnym:

• musi być maksymalnie usprawnione pod względem fizycznym;

• musi być zaopatrzone w niezbędny sprzęt techniczny (o ile jest konieczny);

• musi być samodzielne (w przypadku dzieci szkolnych);

• musi być dojrzałe emocjonalnie i odporne psychicznie;

• musi być dojrzałe społecznie;

• musi posiadać realistyczną ocenę swojej osoby;

• musi samo chcieć się uczyć razem z dziećmi pełnosprawnymi.

Przy diagnozowaniu dziecka niepełnosprawnego pod kątem jego przygotowania do uczestnictwa w edukacji integracyjnej bierze się także pod uwagę poziom jego rozwoju intelektualnego. Określenie tego poziomu jest istotne, wpływa na dobór właściwej formy integracyjnej. Dzieci, których rozwój intelektualny jest poniżej normy powinny być integrowane w formach cześciowej integracji.

Warunki związane z rodziną dziecka niepełnosprawnego:

• wszyscy członkowie rodziny powinni akceptować niepełnosprawność dziecka (szczególnie rodzice);

• rodzice powinni prawidłowo wypełniać funkcje opiekuńczo – wychowawczą;

• rodzic powinni prowadzić systematyczną rewalidację dziecka, zgodnie z zaleceniami specjalistów;

• rodzic powinni posiadać wiedzę o edukacji integracyjnej;

• rodzice powinni utrzymywać ścisłą współpracę ze szkołą;

• rodzice powinni pomagać dziecku w odrabianiu lekcji;

• rodzice powinni zapewnić dziecku dojazd do placówki oświatowej.

Warunki związane z budynkiem szkolnym:

• muszą być zlikwidowane wszystkie bariery architektoniczne;

• muszą zostać „wygospodarowane” pomieszczenia na gabinety specjalistyczne;

• muszą zostać zakupione odpowiednie pomoce dydaktyczne;

• musi zostać zakupiony sprzęt rehabilitacyjny;

• musi zostać zatrudniona niezbędna kadra specjalistyczna (psycholog, rehabilitant, logopeda, pedagog specjalny).

Integracja społeczna pełnosprawnych i niepełnosprawnych to proces psychospołeczny polegający na tworzeniu wspólnoty ideowej, wspólnoty warunków życia i wspólnoty interesów, dążeń i działań ludzkich. (A. Maciarz, 1999).

Integracja społeczna „ma na celu zapewnienie dzieciom niepełnosprawnym dobrego samopoczucia i wyzbycia się dyskredytującej „inności”, przekreślającej nierzadko szczęśliwe i radosne dzieciństwo oraz dobry start w dorosłe życie” (I. Rudek, 2003, s.69). Dla dzieci pełnosprawnych korzyścią jest to, że pozwala ona na wyzbycie się uprzedzeń, strachu przed odmiennościami, uczy, że niepełnosprawnych można traktować tak samo jak pełnosprawnych jednocześnie pozwalając na naturalną akceptację i życzliwość.

Zalety integracji społecznej:

• możliwość prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego;

• wchodzenie w bliskie relacje interpersonalne między uczestnikami integracji;

• zaspokajanie potrzeb psychicznych przez dzieci niepełnosprawne takich jak: postawa przynależności, bezpieczeństwa, oddźwięku społecznego.

Warunki kształtowania postaw wobec osób niepełnosprawnych:

• wcześniejsze zapoznanie dzieci i młodzieży pełnosprawnych z hierarchią wartości, rozumieniem i przestrzeganiem podstawowych praw człowieka, według których wszyscy są równi, wszyscy mają prawo do odmienności, normalnego życia, nauki, pracy;

• działania informacyjne i wyjaśniające dla dorosłych;

• postrzeganie osób niepełnosprawnych przez siebie samych jako wartościowych.

Nauczyciele w klasach integracyjnych:

Nauczyciel pracujący w klasie integracyjnej powinien wykazać się różnego rodzaju kompetencjami. H. Hamer (1994) wyróżnia następujące grupy kompetencji:

• specjalistyczne – obejmujące wiedzę i umiejętności z zakresu nauczanego przedmiotu;

• dydaktyczne – przygotowanie do zajęć i prowadzenia lekcji z uwzględnieniem metod i technik dostosowanych do uczniów z niepełnosprawnością;

• psychologiczne – związane z osobowością nauczyciela, np. umiejętność nawiązywania dialogu, inspirowania, motywowania do nauki, kontrolowania itp.

Błędy wychowawcze najczęściej popełniane przez nauczycieli pracujących z grupą integracyjną:

• stosowanie „taryfy ulgowej”;

• nadmierna tolerancja wobec nieprawidłowych zachowań dzieci niepełnosprawnych;

• dawanie dzieciom niepełnosprawnym zbyt licznych przywilejów;

• eksponowanie niepełnosprawności dzieci w celu wyzwalania wobec nich współczucia;

• stawianie zbyt wysokich wymagań;

• wyłączanie dzieci niepełnosprawnych z życia społeczności klasowej lub szkolnej;

• ignorowanie obecności dzieci niepełnosprawnych.

Zalety integracji:

• Poznawanie nowych kolegów.

• Uczenie się tolerancji i empatii.

• Większa łatwość w zdobywaniu wiedzy.

• Budowanie wiary w siebie i zespół.

• Poczucie odpowiedzialności za siebie i innych oraz efekty wspólnie podejmowanych działań.

• Zaspokojenie takich potrzeb jak- uznanie, bezpieczeństwo, dzielenie się sukcesami.

• Udzielanie porad dla rodziców.

• Ułatwiony dostęp do zajęć korekcyjno- kompensacyjnych.

• Mała liczba uczniów w klasie.

• Dzieci niepełnosprawne odnajdują w klasie integracyjnej równowagę psychiczną, pokonują lęk przed nowym środowiskiem, dowiadują się, że kalectwo nie dyskryminuje, ani nie stawia na uprzywilejowanej pozycji.

• Przygotowuje dzieci do życia w normalnym świecie.

• Aktywnie uczestniczą w zabawach i zajęciach jak sprawni koledzy.

• Stawiane im wymagania zmuszają je do mobilizacji i kształtują realny obraz samego siebie.

• Poszerza zainteresowania, rozwija mowę i wyobraźnię.

• Dzieci zdrowe uczą się akceptować odmienność upośledzonych i pozbywają się strachu i obcości przed dziećmi kalekimi.

• Tolerancja wobec innych zachowań np. odmawianie pracy, agresja.

• Odpowiedzialność za niepełnosprawnych kolegów.

Wady integracji:

• Dzieci uświadamiają sobie swoja inność.

• Nieuzasadnione są uprzedzenia dzieci zdrowych i ich rodziców.

• Po zajęciach szkolnych zwykle są zapominane przez kolegów, rzadko zapraszane na urodziny itp.

• niedostateczne zaopatrzenie w pomoce naukowe;

• nieprzystosowanie programów szkolnych do potrzeb dziecka upośledzonego;

• niezaspokajanie specjalnych potrzeb osób niepełnosprawnych;

• zbyt liczne klasy;

• duża rozpiętość wieku (niepełnosprawni starsi niż zdrowi);

• ograniczone, nie dość przygotowane kontakty społeczne;

• gorsza pozycja w klasie (poczucie zagrożenia i braku bezpieczeństwa);

• mniejsze oczekiwania i większa pobłażliwość w stosunku do uczniów niepełnosprawnych

 

Bibliografia:

1. Bayliss F., 1996, Modele integracji pedagogicznej, [w:] Wychowanie i nauczanie integracyjne, red. J. Bogucka, M. Kościelska, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, s. 35-40.

2. Fairbairn G, Rairbairn S. (red.), „Integracja dzieci i młodzieży o specjalnych potrzebach edukacyjnych: wybrane zagadnienia etyczne”, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa, 2000.

3. Hulek A., „Integracyjny system kształcenia i wychowania W: Pedagogika rewalidacyjna, Warszawa 1997, s. 492-506.

4. Kazanowski Z., Osika-Chudowolska D. (red.) „Integracja osób niepełnosprawnych w edukacji i interakcjach społecznych”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003.

5. Maciarz A. „Z teorii i badań społecznej integracji dzieci niepełnosprawnych”, Wyd. Impuls. Kraków, 1999.

6. Pilecka W., Ozga A., Kurtka P (red.), „Dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w ekosystemie”, wyd., Akademii Świętokrzyskiej, 2005.

7. Rudek I., „Postawy wobec osób niepełnosprawnych jako wyznacznik działań integracyjnych” [w:] „Integracja osób niepełnosprawnych w edukacji i interakcjach społecznych”, Kazanowski Z., Osika-Chudowolska D. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003.

8. www.encyklopedia.interia.pl/szukaj?szukaj=integracja&obs=null&ilw=10&fws=1  (z dnia 6.04.2011)

9. www.men.gov.pl (z dnia 6.04.2011)