PALLADIANIZM W ANGLII

Palladianizm to klasycyzujący nurt w europejskiej architekturze XVIII w. Rozwinął się pod wpływem teorii, projektów i budowli Andrea Palladia, którego pierwszym angielskim naśladowcą był w pierwszej połowie XVII w. Inigo Jones. Andrea Palladio (1508-1580) był włoskim architektem, jednym z najwybitniejszych przedstawicieli klasycyzującego kierunku
w architekturze cinquecenta. W Rzymie studiował architekturę starożytną. Od około 1546 roku działał głównie w Vicenzie i Wenecji. Wzorował się na starożytnej konwencji porządków architektonicznych, wprowadzał też własne modyfikacje, poszukując nowych rozwiązań estetycznych. Jego główne dzieła, to: Basilica w Vicenzie, kościoły Il Rendentore i San Giorgio Maggiore w Wenecji oraz wille podmiejskie – Capra koło Vicenzy, zwana Villa Rotonda.

Palladianizm ściśle wzoruje się na antyku rzymskim i redukuje dekorację fasady
w poszukiwaniu jasnych i surowych proporcji. Cechy specyficzne tego stylu to między innymi zastosowanie wielkiego porządku oraz serliany. Wielki (kolosalny) porządek – z greckiego kolossos = orgomny posąg. Polega na artykulacji elewacji za pomocą kolumn lub pilastrów biegnących przez kilka kondygnacji (przeważnie dwie). Rozpowszechniony został przez Michała Anioła oraz Andrea Palladia. Motyw palladiański (serliański) – znany również pod nazwą okna weneckiego lub palladiańskiego. Jest to arkada lub okno z trzema otworami,
z których środkowy jest szerszy od pozostałych i zamknięty łukiem. Motyw ten wystąpił po raz pierwszy w traktacie S. Serlia „L’Architettura”. Często stosowany przez A. Palladio, stał się jedną z najbardziej charakterystycznych cech architektury palladiańskiej, zwłaszcza w XVII-XVIII wieku w Anglii.

Przedstawicielem pierwszej fazy palladianizmu w Anglii był Inigo Jones (1573-1652). W czasie swoich podróży włoskich poznał architekturę Palladia i do połowy XVII wieku był jego angielskim interpretatorem, budując siedziby dla arystokracji. Dogłębnie poznając teorie Palladia z jego słynnego traktatu „Cztery księgi o architekturze” (1570), zrewolucjonizował angielską myśl architektoniczną, skrępowaną dotąd formami późnośredniowiecznymi i manierystycznymi. Jones zestawił zalecenia Palladia z własnymi wnioskami wyciągniętymi z obserwacji antycznych ruin oraz z innych traktatów na temat architektury. Wracając z Włoch, przywiózł do Anglii nie tyle własny styl, ile podejście do architektury, bazujące na pełnym zrozumieniu dla idei Palladia.

Nadchodzący przełom zapowiadał Queen’s House projektu Inigo Jonesa, którego budowę rozpoczęto w 1616 roku. Pałac królowej w Greenwich założony został na planie litery H. Składa się z dwóch prostopadłościennych bloków, połączonych ze sobą na p

Queen’s House, Greenwich

ierwszym poziomie mostem. Nad ozdobionym rustyką parterem wznosi się „piano nobile”, czyli kondygnacja mieszcząca pomieszczenia o charakterze reprezentacyjnym na pierwszym piętrze. Otwiera się ono szeroką palladiańską loggią (z kolumnami jońskimi) w stronę ogrodu. Górna kondygnacja pałacu jest gładka, wieńczy ją balustrada tralkowa. Proporcje budynku świadczą o głębokim zrozumieniu przez Inigo Jonesa teorii Palladia. Efekt oszczędnie ornamentowanej fasady polega na proporcjonalnej zależności między oknami i galerią oraz galerią a całą bryłą budowli.

I

Banqueting House, Londyn

nny budynek według projektu Inigo Jonesa zbudowano w 1619 roku Londynie. Banqueting House powstał z przemyślanego połączenia planu zrekonstruowanej przez Palladia na podstawie opisu Witruwiusza rzymskiej bazyliki z dwukondygnacyjnymi elewacjami pałaców Palladia w Vicenzy. Tu odbywały się królewskie bankiety, uroczystości państwowe i przedstawienia. Plan budowli zbliżony jest do prostokąta. Budynek jest dwukondygnacyjny i posiada wewnętrzny dziedziniec. Fasada frontowa jest boniowana, przęsła środkowe dzielone są kolumnami, zaś skrajne pilastrami. Nad oknami pierwszej kondygnacji znajdują się trójkątne i półkoliste naczółki. W elewacji pojawiają się również festony i silnie wysunięte gzymsy – kordonowy
i koronacyjny. Podziałom fasady odpowiadają we wnętrzach podobne spiętrzone porządki architektoniczne.

Następcy Inigo Jonesa, C. Wren, N. Hawksmoore, J. Nash, T. Archer, zajmowali się przede wszystkim projektowaniem kościołów i wielkich rezydencji arystokracji. Niewielkie budowle miejskie, a także niektóre rezydencje – szczególnie w południowej Anglii –
w czasach Karola I (1652-1649) wzorowały się na niderlandzkim „ceglanym klasycyzmie”, zwanym niderlandzkim palladianizmem. Cechy charakterystyczne tego stylu, to:

• kombinacja różnego rodzaju cegieł;

• klasycyzująca środkowa część fasady z trójkątnym przyczółkiem i artykulacją kolumnami lub pilastrami, najczęściej w wielkim porządku;

• „holborn-gable”, czyli szczyt złożony z łuku odcinkowego w zwieńczeniu i wielkich wolut po bokach;

• dach czterospadowy o szerokich połaciach, z lukarnami, a w większych domach attyka balustradowa zasłaniająca dach i przekryta kopułą latarnia pośrodku kalenicy;

• komfortowe wnętrza.

P

Raynham Hall, Norfolk

rzykładem budowli w stylu niderlandzkiego palladianizmu może być Raynham Hall Inigo Jonesa w Norfolk z 1635 roku. Budynek wykonany został z ciosu kamiennego i cegły. W szczytach pojawiają się wolutowe spływy typu holborn. Łączą się one
z ryzalitem środkowym, rustykowanym na parterze i dzielonym kolumnami jońskimi na pierwszym piętrze.

Podwaliny nowego stylu – neopalladianizmu - zostały stworzone przez traktaty architektoniczne. „Vitruvius Britannicus” Colena Campbella (1715) i wydane przez Giacomo Leoniego „Cztery księgi” Palladia (1715-1720) zadecydowały o tym, że osiemnastowieczni architekci szukali inspiracji w pracach Palladia i Jonesa. Celem neopalladianizmu był powrót do „prawdziwych i szlachetnych reguł”, których ucieleśnienie widziano w antyku, interpretowanym przez Palladia i w dziełach Inigo Jonesa. Protagoniści tego stylu, lord Burlington, C. Campbell, J. Gibbs i W. Kent, budowali siedziby wiejskie w stylu georgiańskim (wyłączny styl arystokracji z politycznego kręgu dynastii hanowerskiej). Mieszczański wariant tego stylu najbardziej wyraziście objawia się w nowym typie domu mieszkalnego, stanowiącego składową jednolitego kompleksu zwanego „terrace house”. Zespół na planie prostokąta wpisanego w plac stanowi „square”, ukształtowany półkoliście nazywa się „crescent”, a wokół kolistego placu – „circus”. Jednolitość uzyskiwano za pomocą powtarzających się motywów klasycznych, jak kolumny, pilastry, trójkątne przyczółki, naczółki okienne, arkadowe podcienia.

„

Mereworth Castle, Kent

Vitruvius Britannicus” Campbella była najważniejszą publikacją poświęconą architekturze w Anglii w XVIII wieku. Dzieło stanowiło protest przeciwko przesadnej architekturze, którą tworzyli Wren, Hawksmoore i Vanbrugh. Zainicjowany w ten sposób ruch znalazł patrona w osobie lorda Burlingtona, wówczas 21-letniego arystokraty
o doskonałym smaku artystycznym. Lord, po niedawnym pobycie we Włoszech, zyskał świeże spojrzenie na rodzimą architekturę. Miał też środki finansowe wystarczające na wcielenie nowej idei w życie. Na pierwszych stronach każdego tomu Campbell starał się zamieścić jak najwięcej dzieł Inigo Jonesa, który został uznany za „Brytyjskiego Witruwiusza” i za pośrednictwem Palladia sprowadził starożytny Rzym do Anglii. Swoje miejsce w tomach zajmowały też prace samego Campbella, promując go jako lidera nurtu palladiańskiego.
W swoich projektach niewolniczo naśladował on wzorce, za co był krytykowany już w swoich czasach.

Najbardziej niewolniczym naśladownictwem istniejącej budowli Palladia był zaprojektowany przez Campbella Mereworth Castle w Kent z 1723 roku, będący kopią Villa Rotonda w Vicenzy. Obie te budowle mają centralne plany z czterema identycznymi portkowymi frontonami.

Lord Burlington i związani z nim architekci przystosowali zasady palladianizmu do angielskiego klimatu i warunków społecznych. Nurt ten stał się odpowiedzią na indywidualistyczne i ekstrawaganckie deformacje architektury barokowej. Dążył do ustanowienia zasad stylu narodowego czysto klasycznej architektury, opartego na dziełach A. Palladia i I. Jonesa. W ten sposób Palladio dostarczył inspiracji do budowy wiejskich siedzib angielskich w XVIII wieku. Cały krąg artystów zgromadzonych wokół Burlingtona to byli wielbiciele Palladia. Sam lord powtórnie pojechał do Włoch specjalnie po to, by przestudiować kwestie, które wyniknęły w związku
z budową jego willi w Chiswick. Siedziba ta miała przypominać Villa Rotonda Palladiego. Burlingtona inspirowała klasyczna kompozycja tej budowli, jej zasady, symetria i detale. Villa Rotonda stanowiła godny naśladowania wzór, doskonale bowiem odpowiadała stylowi życia angielskich ziemian, zaspokajała też ich ambicje i odzwierciedlała status społeczny.

C

Chiswick House, Londyn

hiswick House w Londynie (początek budowy w 1725 r.) był architektonicznym popisem lorda Burlingtona – budowlą, która pozwoliła mu zastosować w praktyce wiedzę, jaką zdobył dzięki studiowaniu własnej kolekcji oryginalnych rysunków Palladia i Jonesa. Efektem była niezwykła, przesadnie artykułowana budowla, zawierająca mnóstwo architektonicznych cytatów. Jej proporcje, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz, są wzorowane na dziełach Palladia, dekoracja zaś stanowiła akademickie połączenie motywów zapożyczonych od Palladia, Scamozziego, Jonesa, Witruwiusza i innych. Nadmiar detali nie obniżył wartości poszczególnych elementów, które – poprawne i zgrabne – świadczą
o głębokim zrozumieniu dawnych mistrzów przez Burlingtona. Chiswick House był wprawdzie wzorowany na Villa Rotonda Palladia w Vicenzy, lecz nie stanowił jej imitacji, a oryginalną palladiańską interpretację.

B

Świątynia w Orange Tree Garden – Chiswick House

udynek posiada tylko dwie jednakowe elewacje. W elewacji wejściowej, na cokole z rustykowanych bloków wspiera się bogaty koryncki portyk z dwoma ciągami schodów o podwójnych balustradach. Balustrada biegnie dalej między kolumnami portyku i pod bocznymi oknami, jak
w Queen’s House Jonesa. Elewacja ogrodowa posiada trzy palladiańskie okna umieszczone w łukach. Plan willi jest miniaturową wersją Villa Rotonda. Burlington zaprojektował również wiele budowli ogrodowych w Chiswick. Podobnie jak w przypadku domu, skrupulatnie trzymał się źródeł.

William Kent współpracował

z Burlingtonem w Chiswick i znacząco przyczynił się do sformułowania definicji willi palladiańskiej przez zaprojektowanie ogrodu. Ważny element stanowiła mała architektura. Na końcu każdej ścieżki znajdowała się brama, kaskada, staw, obelisk lub inne architektoniczne drobiazgi, a także niewielkie świątynki wzorowane na antycznych, palladiańskich i jonesowskich prototypach. Ogród zaprojektowany był zgodnie z regułami geometrycznymi, a jednak stylizowany był na

„naturalny”. Kent po raz pierwszy zastosował pomysł umieszczenia domu wiejskiego w wyidealizowanym pejzażu. W ten sposób palladianizm przyczynił się także do zwrotu ku malowniczości (picturesque) w projektowaniu ogrodów. W odróżnieniu od regularnych, geometrycznych w planie ogrodów barokowych, eleganckim domom palladiańskim towarzyszyły romantyczne, swobodne parki krajobrazowe.

P

Royal Crescent i Royal Circus, Bath

alladianizm wywarł ogromny wpływ na architekturę i przez dużą część XVIII wieku był podstawowym stylem budownictwa mieszkaniowego w Anglii. Budowle typu palladiańskiego zapełniły nie tylko ulice i place georgiańskiego Londynu, ale praktycznie każde miasto i miasteczko Anglii. Mniej poprawne, choć wciąż czyste formy palladiańskie widoczne są zwłaszcza w niezwykle uporządkowanej zabudowie półkolistej i kolistej wokół placów w Bath i Edynburgu. Najciekawsze rozwiązania to Royal Circus i Royal Crescent w Bath (John Wood oraz John Wood II), Bedford Square
w Londynie (Robert Palmer) oraz Nowe Miasto
w Edynburgu (James Craig).

Royal Circus (zaczęty w 1754 roku) i Royal Crescent (1767-1775) w Bath to projekty ojca i syna J. Wood. Ukształtowany półkoliście Royal Crescent składa się z 30 domów z 114 jońskimi kolumnami
w wielkim porządku. Brock Street łączy Rondo Circus z Royal Crescent, najokazalszą półkolistą ulicą w Bath. Łuk domów oddziela od ulicy trawiasta pochyłość, z której rozciąga się przepiękny widok na zielone wzgórza i odległe kamienne wstęgi.

Genialność stylu palladiańskiego polegała na jego elastyczności. Choć twórcy tej architektury nie uważali go za styl przeznaczony do masowego budownictwa miejskiego, jednak taka faktycznie rola mu przypadła. Wielu angielskich budowniczych opracowywało własne albumy łatwych do skopiowania projektów domów – dużych i małych. Ślady stylu palladiańskiego możemy odnaleźć nawet w małych i mizernych domkach przemysłowych przedmieść.