OD STANU ZDROWIA DO STANU CHOROBY

Zdrowie - stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, sprawność i prawidłowość działania mechanizmów homeostatycznych, przystosowujących organizm do każdej niemal sytuacji

Choroba - stan zaburzenia mechanizmów homeostatycznych, upośledza harmonijną współpracę komórek, tkanek, narządów i ich układów, osłabia siły życiowe, sprawność fizyczną i umysłową organizmu

Patologia - dziedzina medycyny badająca czynniki wywołujące choroby

1. Czynniki chorobotwórcze:

a) biologiczne

* pasożyty (pierwotniaki, płazińce, obleńce, stawonogi)

* mikroorganizmy patogenne (wirusy, bakterie, grzyby, pyłki kwiatowe, jady zwierząt)

* priony (białkowe czynniki infekcyjne)

b) fizykochemiczne

* substancje zawarte w powietrzu, glebie, wodzie i pożywieniu

* hałas

* promieniowanie

* ciśnienie atmosferyczne

* odczynniki chemiczne

* farby, smary, lakiery

* leki

* stan pogody

c) społeczne

* zła atmosfera w domu rodzinnym, szkole, pracy

* nieodpowiednie warunki życia

* niezaspokojenie potrzeby miłości i bezpieczeństwa

* rywalizacja o wyniki w nauce

2. Umowny podział chorób:

a) cywilizacyjne

* wykazują wyraźną zależność od stopnia rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa (mechanizacji, urbanizacji itd.)

* są to choroby wywołane przez nadmierny hałas, zanieczyszczenie powietrza, skażenie substancjami chemicznymi gleby, wody i żywności

* coraz częściej zapadamy na choroby układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną), alergie, nerwice, choroby psychiczne

* w nadmiarze stosujemy leki i używki, które są przyczyną chorób lekopochodnych i nałogów

b) społeczne

* najczęściej schorzenia przewlekłe, występujące masowo

* powodowane sytuacją społeczną, w której żyją ludzie

* chorób tych wciąż przybywa

* obecnie w Polsce są to m.in. gruźlica, choroby weneryczne, nowotworowe, psychiczne i reumatyczne, cukrzyca, otyłość i choroby układu krążenia

* do chorób tych zalicza się również uzależnienia (alkoholizm, nikotynizm, narkomania)

c) dziedziczne (genetyczne)

* uwarunkowane genowo lub chromosomowo

* przekazywane z pokolenia na pokolenie, zgodnie z określonymi prawidłowościami procesu dziedziczenia

* do chorób tych zaliczamy m.in. albinizm, daltonizm, hemofilię, dziedziczną karłowatość, fenyloketonurię

d) zakaźne (infekcje)

* mogą być zaraźliwe (np. grypa, odra, cholera, ospa) lub niezaraźliwe (np. tężec)

* mogą być przyczyną epidemii (jednocześnie lub w krótkich odstępach czasu pojawia się duża liczba zachorowań na daną chorobę)

* mogą być przyczyną pandemii (swym zasięgiem obejmują bardzo duże obszary, np. kraj, kontynent lub cały świat)

e) pasożytnicze (inwazyjne)

* wywołane inwazją pasożytów w organizmie człowieka (żywiciela)

* objawy mogą być wynikiem ucisku mechanicznego pasożytów na tkanki i narządy, uczulenia na produkty przemiany materii pasożyta, zubożenia organizmu żywiciela w ważne dla życia witaminy

3. Choroby alergiczne

a) alergia

* wynika z nieprawidłowych odpowiedzi immunologicznych

* do zachorowania dochodzi, gdy układ odpornościowy niepotrzebnie reaguje wytwarzaniem przeciwciał (określanych jako IgE) na obecność nieszkodliwych antygenów - alergenów

* u zdrowych ludzi alergeny nie wywołują uczulenia

* u osób podatnych nadmierna liczba przeciwciał IgE wywołuje kichanie, łzawienie, katar sienny, obrzęki, zaczerwienienia skóry, swędzenie, opuchliznę, astmę alergiczną

b) alergeny

* substancje chemiczne (np. konserwanty żywności)

* środki piorące

* składniki leków i kosmetyków

* pyłki kwiatowe

* zarodniki grzybów

* składniki kurzu

* sierść zwierząt

* jady owadów

* pierwiastki (np. nikiel i chrom)

* przetwory mleczne

* czekolada

* owoce cytrusowe

c) mechanizm reakcji alergicznej u osób uczulonych na pyłki roślin, zarodniki grzybów i kurz

d) objawy i skutki alergii

* pokrzywka - czerwone plamy, mogą powstać na skutek wysokiego poziomu histaminy, gdy alergen działa na skórę

* astma alergiczna - rozwija się, gdy reakcja alergiczna zachodzi w oskrzelikach płucnych, jej dodatkowym objawem jest zwężenie przekroju oskrzelików, co poważnie utrudnia oddychanie

* wstrząs anafilaktyczny (szok krążeniowy) - może do niego dojść, np. po podaniu penicyliny, wniknięciu jadu szerszenia lub innego owada, uwalniana wówczas w dużych ilościach histamina jest przyczyną szybkiego zmniejszania się objętości osocz krwi, występuje przy tym nagłe zaczerwienienie i przyspieszenie akcji serca, szok ten wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej, może spowodować utratę przytomności lub śmierć

e) leczenie alergii

* leki przeciwhistaminowe - przyjmują je osoby cierpiące na dolegliwości alergiczne (np. katar sienny), znoszą uporczywe objawy uczulenia, nie powodują senności ani obniżenia sprawności psychoruchowej

* odczulanie - jedna z najskuteczniejszych metod walki z wieloma alergiami, polega na stopniowym przyzwyczajaniu układu odpornościowego do coraz większych dawek alergenu, odczulanie powinno być poprzedzone testami skórnymi (ustalają na jaki rodzaj alergenu uczulona jest dana osoba), polegają one na podaniu niewielkich dawek określonego alergenu

* szczepionka - trwają testy szczepionki uniemożliwiającej syntezę przeciwciał IgE, wiadomo, że jest skuteczna, ale nie zbadano jeszcze, czy jej stosowanie nie wywołuje skutków ubocznych

4. Choroby zawodowe - schorzenia powstające w związku z wykonywaniem określonej pracy lub z powodu warunków, w których się ją wykonuje

a) przyczyny chorób zawodowych

* nieodpowiednie narzędzia pracy

* nadmierna eksploatacja (np. narządu wzroku lub mowy)

* hałas, wibracje

* zapylenie

* zbyt niskie lub zbyt wysokie temperatury

* kontakt z ciałami promieniotwórczymi, truciznami przemysłowymi, smarami, smołą, farbami

b) wiele chorób wiąże się z wykonywanym przez lata zawodem, np.

rozedma płuc - wydmuchiwacze szkła, trębacze

płaskostopie i żylaki podudzia - kelnerzy

stany zapalne skóry - pracownicy zakładów chemicznych

bezgłos (afonia) - nauczyciele

5. Urazy - wszelkie działania wywołujące uszkodzenie ciała

* mechaniczne - spowodowane narzędziami ostrymi, tępokrawędziowymi, rąbiącymi, bronią palną

* cieplne - oparzenia i odmrożenia

* elektryczne - porażenie prądem, rażenie gromem

* wielonarządowe - powstają w czasie wypadków drogowych, przemysłowych i na wojnie

* psychiczne - wywołane negatywnymi doświadczeniami, pozostawiającymi trwały ślad w psychice człowieka (np. zgwałcenie, śmierć kogoś bliskiego, nieszczęśliwa miłość)

6. Zatrucie - zaburzenie czynności narządów lub śmierć spowodowana działaniem substancji toksycznych (trujących), które przenikają do organizmu z zewnętrz

a) drogi wnikania substancji toksycznych

* pokarmowa

* oddechowa

* przez skórę

* bezpośrednio do krwi (ukąszenie, użądlenie)

b) charakter zatrucia

* przypadkowy

* rozmyślny (samobójczy)

* towarzyszące wykonywanej pracy (zawodowe)

7. Profilaktyka - wszelkie działania i środki zmierzające do zapobiegania chorobom lub do ich ujawniania we wczesnych stadiach, dających szansę na szybkie wyleczenie chorego

a) działania profilaktyczne

* przestrzeganie zasad higieny we wszystkich dziedzinach życia

* stosowanie szczepień ochronnych

* propagowanie racjonalnego odżywiania

* propagowanie czynnego i biernego odpoczynku

* poddawanie się określonym badaniom diagnostycznym (kobiety - cytologiczne, mammograficzne, mężczyźni - badanie gruczołu krokowego

* propagowanie oświaty zdrowotnej w społeczeństwie

8. Pierwsza pomoc przedmedyczna

* udzielona zanim chory lub poszkodowany zostanie oddany pod fachową opiekę medyczną

* może uratować życie chorego lub skrócić okres jego powrotu do zdrowia

* może zmniejszyć niebezpieczeństwo powikłań i uchronić poszkodowanego przed kalectwem

a) zasady ogólne:

* opanowanie i rozwaga

* pewność działania

* zapewnienie spokoju

* zachowanie bezpieczeństwa

* zachowanie ostrożności

* obowiązek wezwania pogotowia

9. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)

* głównym jej celem są działania zmierzające do osiągnięcia przez wszystkich ludzi na świecie możliwie najwyższego poziomu zdrowia

* powstała w 1945r i jej siedziba mieści się w Genewie

* skupia 165 krajów

* kieruje w skali międzynarodowej rozwiązywaniem problemów zdrowia

* udziela rządom poszczególnych krajów Pomocy w rozbudowie i doskonaleniu służby zdrowia

* inicjuje i koordynuje międzynarodową współpracę w zakresie ochrony zdrowia ( w tym współpracę naukową)

* współdziałając z UNICEF zwalcza choroby zakaźne, epidemiczne i endemiczne

* szerzy oświatę sanitarną

NIEKTÓRE CHOROBY CZŁOWIEKA

1. Choroby nowotworowe

a) rodzaje nowotworów:

* nowotwór niezłośliwy (łagodny) - rośnie powoli, jego komórki tworzą zbitą, wyraźnie ograniczoną masę, niepowodującą przerzutów, bardzo często masa ta jest otoczona wydzieliną tkanki łącznej, dzięki temu guz może być w całości usunięty chirurgicznie, nowotwór ten nie stanowi zagrożenia dla życia chorego, jeżeli nie znajduje się w narządach ważnych dla życia (np. mózg)

* nowotwór złośliwy - rośnie szybciej niż łagodny, powoduje tzw. Naciekanie tkanek i powstawanie przerzutów

* rak - nowotwór rozwijający się z tkanki nabłonkowej (np. skóry, płuc lub gruczołów)

* mięsak - nowotwór rozwijający się z tkanki nienabłonkowej (np. w obrębie mięśni, kości lub chrząstek)

* chłoniak - nowotwór rozrastający się w tkance chłonnej (limfatycznej)

* białaczka - nowotwór komórek układu krwiotwórczego (nie rozwija się w postaci guza)

b) mechanizm powstawania nowotworów

c) cechy charakterystyczne komórek nowotworowych złośliwych

* dzielą się w szybkim tempie

* rosną bezładnie i przerastają bez ograniczeń zdrowe komórki

* uwalniają związki chemiczne, które stymulują sąsiadujące z nimi naczynia krwionośne do rozwoju nowych naczyń włosowatych, zaopatrujących komórki nowotworowe w substancje odżywcze i tlen

* po uszkodzeniu naczyń krwionośnych, migrują wraz z krwią do odległych części ciała, tworząc przerzuty („kolonizacja” innych narządów)

d) badania nad chorobami nowotworowymi

* wykazały, że wiele z tych chorób jest związanych ze zmianami białek przenoszących informację od czynników wzrostowych do wnętrza komórki (przyczyną są mutacje w genach kodujących te białka)

* przykładem jest dobrze znana droga Ras wykorzystująca jako przekaźniki wewnątrzkomórkowe kaskadę kinaz (nazwa pochodzi od głównego białka tej drogi - Ras to skrót od rat sarkoma (szczurzy mięsak - rodzaj nowotworu mięśni, właśnie w błonach komórek tego nowotworu po raz pierwszy wykryto białko)

* Ras występuje powszechnie w komórkach eukariotycznych, także ludzkich

* normalnie białko Ras jest nieaktywne i dopiero pobudzony receptor błonowy zapoczątkowuje jego aktywację

* zmienione, stale aktywne białko Ras powoduje, że komórki zachowują się tak, jakby cały czas pobudzał je czynnik wzrostowy, dlatego jedną z cech komórek nowotworowych jest nieustanna proliferacja (namnażanie się)

e) czynniki kancerogenne (rakotwórcze) - zwiększają prawdopodobieństwo zajścia mutacji prowadzących do powstania komórek zmienionych nowotworowo

* zewnątrzustrojowe:

- chemiczne - azbest, , chrom i nikiel, sadza, smoła, oleje mineralne, chlorek winylu, pył drzewny, estrogeny, węglowodory aromatyczne, dym tytoniowy, witaminy ( w dużych dawkach)

- fizyczne - promieniowanie jonizujące (Roentgena, radu i innych izotopów promieniotwórczych), promieniowanie nadfioletowe (słoneczne i lamp kwarcowych)

- biologiczne - wirusy (wirus przewlekłego zapalenia wątroby typu B, wirus HIV, wirus opryszczki narządów rodnych)

* wewnątrzustrojowe - np. zaburzenia hormonalne

f) czynniki ryzyka - wszystkie substancje (czynniki rakotwórcze), zachowania i przyzwyczajenia, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia choroby nowotworowej

* niewłaściwe nawyki żywieniowe - sprzyjają rozwojowi nowotworów gruczołu krokowego, sutka piersi lub szyjki macicy (nadmierna ilość tłuszczy, głównie nasyconych pochodzenia zwierzęcego, pokarmy wędzone, konserwowane, marynowane, grillowanie)

* palenie papierosów, fajki i cygar - zwiększa ryzyko zachorowania na raka krtani, płuc, jamy ustnej i warg, pęcherza moczowego, nerek, żołądka, szyjki macicy, trzustki oraz na niektóre z postaci białaczki (ryzyko wzrasta wprost proporcjonalnie do ilości wypalanych papierosów i czasu trwania nałogu)

* nawyki seksualne - czynnik ryzyka związany z przenoszeniem drogą płciową niektórych wirusów (np. częsta zmiana partnera)

* nadmierne eksponowanie ciała na promieniowanie słoneczne (nadfioletowe - nieprzenikliwe) - zwiększa ryzyko wystąpienia raka skóry (szczególnie u osób z jasną karnacją skóry i ze znamionami)

* odpady radioaktywne gromadzone w środowisku emitujące promieniowanie jonizujące (przenikliwe) - zwiększają ryzyko nowotworów narządów wewnętrznych ciała, np. wątroby i płuc

* substancje ze środowiska zewnętrznego - np. dioksyny zwiększają ryzyko wystąpienia nowotworów złośliwych

* stres - negatywnie wpływa na układ odpornościowy

* wiek - zachorowalność na wszystkie nowotwory wzrasta wraz z wiekiem

g) objawy ostrzegawcze nowotworów

* uporczywe bóle głowy

* stale utrzymujące się chrypki

* powracający kaszel

* zmiany w sposobie oddawania kału lub moczu (pojawiająca się w nich krew)

* niespodziewana utrata wagi lub apetytu

* zaburzenia połykania

* niestrawność

* wyczuwalne guziki lub zgrubienia (np. w obrębie piersi, jąder)

* uczucie ciągłego zmęczenia

* częste stany podgorączkowe

* powiększenie węzłów chłonnych w jamie pochwowej (rak piersi)

* zmiany skóry na piersiach - zaczerwienienia (rak piersi)

* wciągnięcie skóry lub brodawki (rak piersi)

* wydzielina z brodawki (rak piersi)

h) Leczenie nowotworów

* leczenie chirurgiczne (operacyjne) - przy użyciu noża chirurgicznego

* chirurgia laserowa - leczy zmiany nowotworowe umiejscowione na skórze lub na błonach śluzowych dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i narządów moczopłciowych

* kriochirurgia - wykorzystanie oziębionej ciekłym azotem do temperatury -180C kriosondy, pozwala ona prawie bezboleśnie usuwać niewielkie powierzchniowe nowotwory skóry

* chirurgia endoskopowa - umożliwia operowanie nowotworów wewnątrz jam ciała, bez konieczności otwierania jamy brzusznej lub klatki piersiowej

* radioterapia - leczenie promieniowaniem jonizującym (np. rentgenowskim, gamma, radu, jodu, kobaltu), źródło promieniowania może być zewnętrzne lub wewnętrzne - umieszczone bezpośrednio w guzie lub jego otoczeniu, możliwe jest również stosowanie izotopów promieniotwórczych dożylnie lub doustnie (np. preparaty z jodem promieniotwórczym stosowane w leczeniu raka tarczycy)

* chemioterapia - stosuje środki chemiczne cytostatyczne (hamujące rozwój nowotworów), są to antybiotyki przeciwnowotworowe z roślin i grzybów, sole metali ciężkich (np. cis-platyna) oraz inhibitory syntezy białek, środki cytostatyczne działają na komórki chore i zdrowe, co może prowadzić do uszkodzenia tych ostatnich (najbardziej narażone są komórki krwi szpiku i komórki nabłonkowe przewodu pokarmowego), dlatego integralną częścią chemioterapii jest leczenie wspomagające (jego celem jest zapobieganie i leczenie niepożądanych objawów wywołanych działaniem cytostatyków)

------ jeden z cytostatyków (taksol) wyizolowano z kory oraz igieł cisu krótkolistnego, niszczy on komórki nowotworowe, hamując działanie wrzeciona podziałowego dzielących się komórek, chemicy uzyskali już ten lek drogą sztucznej syntezy chemicznej

* hormonoterapia - podawanie odpowiednich hormonów w leczeniu nowotworów tzw. hormonozależnych (np. rak sutka lub gruczołu krokowego

* immunoterapia - leczenie środkami zwiększającymi odporność organizmu

* terapia genowa - jej ideą jest uzdrowienie czynności komórki zmienionej nowotworowo przez wprowadzenie do jej DNA genów uzupełniających funkcje ich zmienionych odpowiedników (trwają dopiero pierwsze eksperymenty tej metody)

* terapie komplementarne - akupunktura, relaksacja, hipnoterapia, poprawiają one jakość życia chorego, ograniczają bóle nowotworowe, usuwają stres fizyczny i emocjonalny, mogą być dodatkiem do leczenia konwencjonalnego (NIE LECZĄ RAKA)

2. Choroby zakaźne

a) etapy infekcji wirusowej

b) charakterystyka niektórych chorób wirusowych

Wirus	Sposób zakażenia	Choroby - objawy
Ospy prawdziwej	Bezpośredni kontakt z chorym, droga kropelkowa, powietrze (kaszel, katar)	Ospa prawdziwa - wysoka gorączka, bóle krzyża, zaczerwienienie spojówek, swędząca wysypka na skórze i błonach śluzowych
HAV (wirus zapalenia wątroby typu A)	Produkty spożywcze, woda zanieczyszczona odchodami ludzkimi	WZA - zapalenie wątroby typu A „choroba brudnych rąk” - brak apetytu, zmęczenie, stany podgorączkowe, bóle brzucha, mięśni i stawów, nudności i wymioty
HBV (wirus zapalenia wątroby typu B)	Bezpośredni kontakt z chorym (przez krew, zakażoną ślinę, mocz, nasienie, wydzielinę z pochwy), wirus może zakazić dziecko w łonie matki	WZB - zapalenie wątroby typu Żółtaczka wszczepienna - objawy jak w przypadku zapalenia typu A, może prowadzić do żółtaczki, marskości wątroby, śmierci
Grypy	Bezpośredni kontakt z chorym, droga kropelkowa, powietrze	Grypa - kaszel, katar, bóle głowy, gorączka, bóle mięśni, ogólne zmęczenie
Opryszczki	Bezpośredni kontakt z osobą zakażoną, używanie wspólnych talerzy, sztućców, ręczników, maszynek do golenia	Opryszczka - bolące pęcherzyki wypełnione płynem lub bolesne czerwone ranki dookoła ust, na palcach, na narządach płciowych, możliwe zakażenia spojówki i rogówki oka

c) wirus HIV

* ma bardzo delikatne winiony, które poza ustrojem przeżywają tylko kilka dni

* jest wrażliwy na działanie powszechnie używanych środków odkażających, takich jak alkohol i lizol

* ginie pod wpływem dłuższego ogrzewania w temperaturze 60C

* pod względem zarażania się jest znaczniej mniej niebezpieczny niż wirus zapalenia wątroby typu B

Źródła zakażenia człowieka wirusem HIV

* krew

* sperma

* wydzielina z pochwy

* mleko kobiety

Drogi zakażenia człowieka wirusem HIV

* kontakty płciowe

* używanie niesterylnych igieł i strzykawek pożyczanych sobie wzajemnie (narkomani)

* przetaczanie zakażonej krwi (w latach 80-tych, teraz podlega badaniom)

* przetaczanie preparatów krwiopochodnych (chorzy na hemofilię) (w latach 80-tych, teraz podlega badaniom)

* wirus wnika do dziecka w łonie zakażonej matki

Kiedy nie można zakazić się wirusem HIV?

* podanie ręki

* kontakty towarzyskie

* zwykły pocałunek

* w pracy, tramwaju

* korzystając z tych samych sztućców/deski sedesowej

* pływając w jednym basenie

* kleszcze, komary i inne owady nie przenoszą wirusa

AIDS

* jest problemem ogólnoświatowym

* rośnie liczba młodych ludzi chorujących na AIDS

* główną przyczyną jest brak podstawowej wiedzy na temat HIV/AIDS oraz negowanie możliwości zakażenia się wirusem

d) bakterie chorobotwórcze

* wykorzystują wiele sposobów atakowania i wywoływania chorób w organizmie człowieka

* wytwarzają otoczki komórkowe chroniące je przed fagocytozą

* produkują enzymy, np. koagulazy powodujące krzepnięcie krwi i hemolizyny wywołujące rozpad krwinek czerwonych u gospodarza

* wytwarzają swoiste jady - toksyny, które zatruwają organizm człowieka

e) charakterystyka niektórych chorób bakteryjnych

Choroba	Sposób zakażenia	Objawy	Profilaktyka
Błonica (dyfteryt)	Maczugowiec błonicy (droga kropelkowa)	Osłabienie, bóle gardła, gorączka, zaczerwienienie gardła i migdałków, obrzęk podżuchwowy węzłów chłonnych	Unikanie kontaktów z chorymi, obowiązkowe szczepienia ochronne
Kiła (syfilis)	Krętek blady (droga płciowa, z matki na dziecko przed lub podczas porodu)	Owrzodzenia na narządach płciowych, czerwona wysypka na ciele, bóle głowy, kości, stawów. Po wielu latach utajenia zapalenia stawów, uszkodzenie serca i układu nerwowego. Wcześnie wykryta całkowicie uleczalna, nieleczona kończy się śmiercią.	Higiena osobista, unikanie przypadkowych kontaktów seksualnych
Rzeżączka	Dwoinki rzeżączki (droga płciowa, wspólne używanie np. pościeli, ręczników)	Mężczyźni: ropny wyciek z cewki moczowej, pieczenie i ból przy oddawaniu moczu, w stanie przewlekłym zapalenie gruczołu krokowego Kobiety: upławy, zaburzenie cyklu miesięcznego, bezpłodność, zapalenie stawów	Higiena osobista, unikanie przypadkowych kontaktów seksualnych
Dur plamisty (tyfus plamisty)	Riketsje - pałeczki (przez wesz odzieżową lub głowową)	Wysoka gorączka, dreszcze, utrata przytomności, drobna plamista wysypka na ciele, halucynacje	Zwalczanie wszawicy, izolacja chorych, szczepienia ochronne
Płonica (szkarlatyna)	Paciorkowiec ropny (droga powietrzna)	Zapalenie gardła, gorączka (39-40C), wymioty, bóle brzucha i głowy, biegunka, szkarłatna wysypka	Izolacja chorych, dezynfekcja mieszkania po wyzdrowieniu chorego
Tężec	Laseczka tężca (zanieczyszczona ziemia w kontakcie ze zranioną skórą)	Mrowienie w okolicach rany, niepokój, bóle głowy, szczękościsk, utrudnione połykanie, bolesne skurcze i bóle mięśni	Szczepienia ochronne, przy zranieniu podanie surowicy przeciwtężcowej
Zgorzel (gangrena)	Laseczka zgorzeli gazowej (zanieczyszczona ziemia w kontakcie ze zranioną skórą)	Martwica tkanek	przy zranieniu podanie surowicy przeciwtężcowej

f) grzybice (mikozy) - choroby zakaźne wywołane grzybami chorobotwórczymi

* uciążliwe bywają grzybice skóry, włosów i paznokci

* przenoszone przez bezpośredni kontakt lub przedmioty z otoczenia chorego (buty, bieliznę, ręczniki)

* ryzyko zachorowania zwiększa korzystanie z prysznica z publicznych miejscach bez obuwia ochronnego, zbyt rzadkie zmienianie przepoconych skarpet i obuwia

* leczenie grzybic skóry jest długie i uciążliwe

* choroba ma tendencje do nawrotów

g) antybiotyki - broń używana przez człowieka do walki z innymi mikroorganizmami

* wytwarzane głównie przez różne gatunki bakterii (Streptomycetes) i grzybów (Penicillium)

* otrzymywane drogą sztucznej syntezy

* w niskich stężeniach hamują wzrost i rozwój mikroorganizmów chorobotwórczych

* działają przeciwko bakteriom (działanie bakteriostatyczne/bakteriobójcze), grzybom i pierwotniakom

* niektóre z nich leczą nowotwory

* działają w różny sposób

- Penicylina - hamuje budowę ściany i błony komórkowej

- Aktynomycyna - hamuje syntezę kwasów nukleinowych

- Streptomycyna - hamuje syntezę białek patogenów

* wykazują pewną toksyczność wobec ludzkich komórek

* niszczą florę bakteryjną jelit (zaburzenia wchłaniania składników pokarmowych w jelicie cienkim, biegunki, awitaminoza)

* mogą wywoływać reakcje alergiczne, uszkadzać wątrobę i nerki

* zbyt częste stosowanie prowadzi do wytwarzania populacji bakterii opornych na ich działanie (w latach 40-tych większość szczepów gronkowca złocistego była wrażliwa na penicylinę, obecnie wiele z nich wytwarza enzym rozkładający antybiotyk)

* stosuje się je do leczenia chorób zakaźnych (układu pokarmowego, oddechowego, moczopłciowego)

* dzięki nim ludzie nie umierają np. na szkarlatynę czy zakażenia przyranne

* wielooporność - oporność mikroorganizmów na wiele antybiotyków jednocześnie, budzi obawy lekarzy i mikrobiologów

3. Choroby pasożytnicze

Inwazja - stan albo proces zarażenia osobnika lub populacji osobników przez pasożyty

a) Pasożyty - szczególne heterotrofy (organizmy cudzożywne), które wykorzystują organizm żywiciela (gospodarza) jako miejsce bytowania, zdobywania pokarmu i reprodukcji (rozmnażania się)

* wykazują wiele specyficznych cech budowy i funkcji

* haczyki, przyssawki lub bruzdy przyssawkowe (tasiemiec)

* kompletne, obupłciowe z każdym członie układy rozrodcze (tasiemiec)

* nibynóżki (pełzak czerwonki)

* rzęski ( rzęsistek pochwowy)

* wici (lamblia jelitowa)

* aparat gębowy gryzący, odnóża z pazurkami, brak skrzydeł (wesz)

* odporność na enzymy trawienne

* ogromna rozrodczość

* oddychanie beztlenowe

b) Klasyfikacja pasożytów

Miejsce bytowania:

* zewnętrzne (pijawki, wszy, kleszcze, pchły)

* wewnętrzne (owsiki, tasiemce)

Czas pasożytowania:

* czasowe (pijawki, wszy, kleszcze) - przebywają na żywicielu przez krótki czas celem pobrania pokarmu

* okresowe (larwy gzów) - pasożytują tylko w pewnych stadiach rozwojowych

* stałe (owsiki, glista ludzka) - pasożytują przez całe życie

Żywiciele:

* jednodomowe (owsiki, glista ludzka) - bytują w organizmie jednego żywiciela

* wielodomowe (motylica wątrobowa, bruzdogłowiec szeroki) - zmieniają żywicieli

c) strategie pasożytów

* omijają bądź oszukują układ odpornościowy

* lokują się w takich miejscach w organizmie człowieka, gdzie układ odpornościowy ma ograniczone działanie, nie działa intensywnie

- larwy włośnia spiralnego wnikają do włókien mięśni szkieletowych i pomimo otorbienia ich przez organizm żywiciela, mogą w tym stanie przeżyć nawet 40lat)

* ciągle wędrują

- larwy glisty ludzkiej po wydostaniu się w jelicie z osłon jajowych, wędrują przez układ krwionośny, oddechowy i z powrotem do układu pokarmowego, w czasie wędrówki linieją i rosną, wyrządzają szkody w ciele żywiciela

* „wnikają w szeregi wroga”

- pierwotniak wnika do komórek układu odpornościowego (makrofagów)

- stadia rozwojowe zarodźca malarii wnikają do krwinek czerwonych

* zmieniają antygeny powierzchniowe

- pierwotniaki zmieniają swoje antygeny powierzchniowe tak, że przeciwciała wyprodukowane przez układ odpornościowy gospodarza stają się nieskuteczne

d) choroby pasożytnicze (inwazyjne)

Przyczyna:

* pierwotniaki

* robaki płaskie i obłe (wywołują robaczyce)

* stawonogi

Najczęstsze choroby inwazyjne w Polsce

Choroba	Pasożyt	Objawy	Zapobieganie
Świerzb	Świerzbowiec ludzki * należy do pajęczaków (stawonogów) * wewnętrzny pasożyt skóry * samica drąży korytarze w warstwie naskórka i składa w nich zapłodnione jaja, z których wylęgają się larwy * przenosi się przez bezpośredni kontakt, na ubraniach, pościeli, przez podanie ręki, drogą płciową	Swędząca wysypka, pojawienie się krost (głównie pomiędzy palcami rąk i nóg, dookoła łokci i nadgarstków, na skórze brzucha)	Unikanie kontaktu z osobami zakażonymi, przestrzeganie zasad higieny osobistej i czystości pomieszczeń
Owsica (enterobioza)	Owsik * niewielki nicień, należy do obleńców * o długości 5-10mm * przypomina nitkę bawełny * żyje w końcowym odcinku jelita cienkiego, w wyrostku robaczkowym i jelicie grubym * jaja mogą znajdować się w owocach i warzywach, bieliźnie, odzieży, w wodzie basenów kąpielowych * chorobę rozpoznajemy przez badanie kału	Swędzenie w okolicy odbytu, drapanie w czasie snu i przenoszenie jaj do ust (samozarażanie)	Unikanie kontaktu z osobami zakażonymi, przestrzeganie zasad higieny osobistej, zabiegi sanitarno-porządkowe niszczące jaja owsików
Glistnica (askarioza)	Glista ludzka * nicień, należy do obleńców * zarażenie odbywa się przez połknięcie larw inwazyjnych, które powstają już w jajach * znajdują się w brudnej wodzie, niedomytych owocach, warzywach * zarażenie możliwe w basenie kąpielowym * u dzieci glisty mogą czynnie wydostawać się z jelita przez żołądek i przełyk do jamy ustnej * chorobę rozpoznajemy przez badanie kału	Niekiedy przebiega bezobjawowo. Świąd skóry, obrzęk twarzy i rąk, łzawienie oczu, suchy kaszel, objawy alergiczne. W czasie wędrówki larw do pęcherzyków płucnych pojawia się wysoka gorączka	Leczenie ma charakter farmakologiczny. Staranne mycie owoców i warzyw, higiena osobista
Włośnica (trychinoza) - robaczyca	Włosień kręty * nicień * może doprowadzić do śmierci chorego * zarażenie przez zjedzenie larwy inwazyjnej z mięsem wieprzowym lub dzika * larwa po opuszczeniu osłonki wędruje do kosmków jelitowych i dojrzewa tam płciowo * samce po kopulacji giną * jajożyworodne samice rodzą w ciągu 2 miesięcy około 2000 larw * larwy wędrują wraz z prądem krwi do mięśni poprzecznie prążkowanych * niszczą włókna mięśniowe, zwijają się spiralnie, ulegają otorbieniu i pozostają tam na zawsze	Po miesiącu osadzenia się larw w mięśniach. Bóle głowy, złe samopoczucie, wysoka gorączka (do40C), obrzęki powiek, zapalenie spojówek, bóle stawów i mięśni)
Tasiemczyce (teniozy) - robaczyca	Tasiemce (bruzdogłowiec szeroki, tasiemiec uzbrojony i nieuzbrojny) * robaki płaskie, pasożyty jelitowe	Osłabienie, chudnięcie, nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka, zaparcia, nadmierna pobudliwość, apatia, zawroty głowy, objawy uczuleniowe (swędzenie skóry lub wysypka), zwiększenie ilości kwasochłonnych leukocytów we krwi	Leczenie ma charakter farmakologiczny

e) choroby inwazyjne wywoływane przez pierwotniaki

Choroba	Pierwotniak	Objawy	Zapobieganie
Toksoplazma	Pierwotniak Texoplasma gonidii * do zakażenia dochodzi przy spożywaniu surowych i półsurowych produktów zwierzęcych * źródłem zakażenia mogą być koty, w których ciele zachodzi pełny cykl rozwojowy pasożyta, a w kale występują postacie inwazyjne	Uszkodzenie rozwijającego się płodu
Malaria (choroba tropikalna)	Zarodziec malarii * pierwotniak przenoszony przez samce komarów z rodzaju Anopheles * znane cztery gatunki zarodźca wywołujące różne malarie ( np. trzeciaczkę, czwartaczkę)	Trzeciaczka (objawy chorobowe co 48h) Czwartaczka (objawy chorobowe co 72h) Zimne stadium (napady gorączki, silne dreszcze, bóle głowy, dominujące zimno) Gorące stadium po 2h (wysoka gorączka do 41C, niepokój, częste wymioty) Mokre stadium po kolejnych 2-4h (obfite pocenie, spadek temperatury, silne osłabienie) Nawroty choroby (co 48/72h) są ściśle związane z cyklicznym rozwojem zarodźca w krwinkach czerwonych (z jednoczesnym uszkodzeniem wielu krwinek)	Przestrzeganie zasad higieny osobistej, dokładne mycie warzyw, poddawanie się badaniu parazytologicznemu osób delegowanych do krajów, w których istnieje możliwość zarażenia się chorobą, zarówno przed wyjazdem, jak i po powrocie.
Pełzakowica (ameboza, czerwonka pełzakowa, dyzenteria)	Pełzak czerwonki * zarażenie na skutek braku higieny * przez picie nieprzygotowanej wody	W naszym klimacie przebiega najczęściej bezobjawowo. Objawy jelitowe, bóle brzucha, krwawe biegunki, owrzodzenia błony śluzowej jelita	Przestrzeganie zasad higieny osobistej, dokładne mycie warzyw, poddawanie się badaniu parazytologicznemu osób delegowanych do krajów, w których istnieje możliwość zarażenia się chorobą, zarówno przed wyjazdem, jak i po powrocie.
Rzęsistkowica	Rzęsistek pochwowy	Choroba dróg moczopłciowych. Może przebiegać bezobjawowo, ale najczęściej towarzyszą jej upławy, świąd, pieczenie, ból okolic podbrzusza	Unikanie przypadkowych kontaktów seksualnych, higiena narządów płciowych

TRUCIZY I ŚRODKI PSYCHOAKTYWNE

1. Trucizny - toksyczne (mają zdolność do wywoływania zatrucia po wniknięciu do organizmu)

Dawka letalna trucizny - określa stopień toksyczności, ilość trucizny wywołująca śmierć

a) Podział trucizn

* pochodzenia naturalnego - wytwarzane przez bakterie chorobotwórcze, trujące grzyby i rośliny oraz zwierzęta jadowite

* pchodzenia sztucznego - trucizny antropogeniczne, wytwarzane przez człowieka

b) Toksyny bakterii

Egzotoksyny

* wydalane do środowiska przez żywe komórki bakteryjne

* bardzo silne jady białkowe, wytwarzane przez bakterie Gram-dodatnie (o grubej ścianie komórkowej)

* wykazują wrażliwość na działanie wysokiej temperatury

* mają określoną aktywność antygenową, wywołującą odporność organizmu

* mogą powodować zatrucia przewodu pokarmowego (toksyny salmonelli) lub działać na układ nerwowy (toksyny laseczek tężca i

jadu kiełbasianego)

Endotoksyny

* uwalniane po śmierci komórek bakteryjnych

* mają znacznie słabsze działanie niż egzotoksyny

* kompleksy cukrowo-lipidowo-białkowe, stanowiące składnik ścian komórkowych bakterii Gram-ujemnych

* mają słabe właściwości antygenowe

* mają silne właściwości gorączkotwórcze (toksyny duru plamistego)

* wydzielane do wody przez komórki niektórych sinic (dzielą się na nurotoksyny /porażają układ nerwowy zwierząt/ i hepatotoksyny /uszkadzają wątrobę zwierząt/, mogą być przydatne w leczeniu chorób człowieka /choroba Alzheimera/)

c) Zatrucia grzybami

* wiele grzybów trujących przypomina jadalne (czernidlak pospolity - czubajka kania, muchomor jadowity - pieczarka)

Gatunek jadalny	Trujący sobowtór	Objawy zatrucia
Muchomor sromotnikowy	Gołąbek zielony Gąska zielona	Po 24-48h, bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, biegunka, bóle brzucha, osłabienie, zaburzenia krążenia i oddychania, sinica, odwodnienie
Muchomor sromotnikowy odmiana wiosenna	Pieczarka polna	Po 2-5 dniach, uszkodzenie wątroby, drgawki, śpiączka wątrobowa

d) Toksyny produkowane przez rośliny

* rośliny produkują toksyny niebezpieczne dla człowieka

* wiele z nich stosuje się również jako bardzo cenne leki (nasercowe, chinina, morfina)

* niektóre stanowią popularne używki (kofeina, teina)

Alkaloidy

* związki organiczne o skomplikowanej budowie

* zawierają azot

* wykazują właściwości zasadowe

Glikozydy

* połączenie cukrów prostych (zwykle glukozy) ze związkami o charakterze alkoholu lub fenoli

* w medycynie stosuje się glikozydy występujące u naparstnicy, miłka wiosennego i konwalii majowej

Glikozydy nasercowe

* stosuje się je głównie w leczeniu niewydolności mięśnia sercowego

* związki te są silnie trujące

* przedawkowanie może spowodować duszności, zwolnienie akcji serca a nawet śmierć

Glikozydy antrachinowe

* występują w kłączu rzewienia, w korze kruszyny i liściach senesu

* działają drażniąco na jelito grube, powodując wypróżnienie

* stosuje się je głównie jako środki przeczyszczające o silnym działaniu

Substancja	Występowanie	Objawy zatrucia
Atropina	Rośliny z rodziny psiankowatych * pokrzyk wilcza jagoda (jagoda) * lulek czarny * bieluń dziędzierzawa (całe rośliny)	Podniecenie, napady szału, podniecenie, rozszerzenie źrenic, omamy słuchowe i wzrokowe, w silnych zatruciach porażenie kończyn dolnych, drgawki, utrata przytomności
Kokaina	krzewy kokainowe (krasnodrzew pospolity)	Pobudzenie, słowotok, euforia a następnie silne przygnębienie i depresja (najniebezpieczniejsza forma odmiany to crack)
Marihuana	Konopie indyjskie (liście)	Halucynacje i stany depresji, pozornie ostrzejsze odbieranie bodźców zmysłowych (Palenie marihuany to początek narkomanii)
Morfina	Mak lekarski (makówki i łodygi)	Utrudnione oddychanie, zahamowanie czynności przewodu pokarmowego, sen narkotyczny (Pochodną morfiny jest heroina)
Nikotyna	Różne gatunki tytoniu (liście)	Nudności, wymioty, biegunka, duszności, osłabienie, drżenie mięśni, zawroty i bóle głowy, silne pocenie, utrata przytomności, drgawki, porażenie układu oddechowego.

e) Jadowite zwierzęta

* produkują substancje toksyczne, których wprowadzenie do organizmu człowieka może spowodować przykre objawy lub śmierć

Zwierzęta	Działanie jadu (objawy)
Pszczoły, osy, szerszenie	Jady - Obrzęk (krtań - niebezpieczny) i ból w miejscu użądlenia, biegunka, duszności, u osób uczulonych na jad owadów - zapaść
Ropuchy	Jad - działa podobnie jak glikozydy nasercowe Śluz - może powodować podrażnienia skóry
Kobry, żmije, grzechotniki, ryby skorpiony, pająki	Substancje wydzielane - zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego, rozpad krwinek czerwonych
Żmija zygzakowata	Substancje wydzielane - ukąszenie bolesne, rzadko śmiertelne, niebezpieczne ukąszenia w głowę, ukąszenia dzieci i osób o słabym sercu

f) toksyny wytwarzane przez człowieka

* przemieszczają się z jednego łańcucha troficznego do innego

* wywierają negatywny wpływ na zdrowie i życie człowieka

Dioksyny

* wyjątkowo toksyczne związki chemiczne

* działają mutagennie i kancerogennie

* dostają się do organizmu przez ściany układu oddechowego i pokarmowego

* noworodki, których matki zatruły się dioksynami, rodzą się z poważnymi wadami rozwojowymi (rozszczepienie kręgosłupa)

* powstają podczas spalania śmieci, tworzyw sztucznych i paliw, w procesie produkcji środków ochrony roślin

Wrażliwość człowieka na działanie trucizn

* wyższa u kobiet i dzieci niż u mężczyzn

* wyższa u osób chorych , wyczerpanych fizycznie i starszych

Dawka trucizny

* czynnik decydujący o stopniu zatrucia

* najsilniej działa jednorazowa duża dawka

* powoduje objawy zatrucia: bóle i zawroty głowy, zaburzenia pokarmowe, bladość, zaczerwienienie skóry

* dalsze, poważniejsze w skutkach objawy: upośledzenie oddychania i czynności serca, drgawki, utrata przytomności, śmierć

* zatrucia przewlekłe - powodowane przez małe dawki trucizny kumulujące się przez lata po wniknięciu do organizmu, charakterystyczne są tu okresy wielomiesięcznego utajenia objawów zatrucia (zatrucia benzenem, związkami ołowiu, kadmu, pestycydami lub DDT (azotoksem))

2. Środki psychoaktywne i uzależniające

Nawyki - zachowania wielokrotnie powtarzane, dobre lub złe

Uzależnienie - trudna do przezwyciężenia chęć zażywania określonego środka (uzależnienie psychiczne) lub konieczność przyjmowania w obawie przed objawami abstynencji (uzależnienie fizyczne), wiedzie do nałogu

Nałóg - mocno zakorzeniony, silnie utrwalony zły nawyk, zjawisko negatywne i szkodliwe, prowadzi do ujemnych następstw zdrowotnych i społecznych

a) Przyczyny nałogów:

* brak akceptacji ze strony rówieśników

* obawa przed porażką w szkole i pracy

* brak perspektyw życiowych

* zranione i zawiedzione uczucia

* konflikty z samym sobą i z innymi

* chęć poprawienia samopoczucia

b) środki psychoaktywne

* działają wybiórczo, głównie na ośrodkowy układ nerwowy

* wpływają na stan psychiczny człowieka, zmieniając jego nastrój lub zachowanie

* są to m.in. alkaloidy, leki psychotropowe, narkotyki i alkohol

c) lekomania

* uzależnienie od lekarstw, w tym psychotropowych (lekarstwa nasenne, uspokajające, przeciwlękowe, przeciwdepresyjne)

* lekarstwa te zamiast leczyć zatruwają organizm i wywołują skutki uboczne

* nadużywane leki uzależniają

* niszczą serce, żołądek, wątrobę, nerki

d) narkomania

* uzależnienie od narkotyków

* groźne w skutkach i niebezpieczne dla życia człowieka

* narkotyki twarde - kokaina, heroina

* narkotyki miękkie - marihuana, ecstasy, LSD

* u człowieka uzależnionego potrzeba odurzenia dominuje nad innymi potrzebami i instynktem samozachowawczym

* narkotyk staje się rzeczą najważniejszą (nie liczy się rodzina, szkoła, praca itp.)

* potrzebę zażycia narkotyku determinują zmiany zachodzące w neurochemicznych procesach mózgu

* detoksykacja - początkowa faza leczenia narkomanii, odtrucie organizmu środkami farmakologicznymi

* psychoterapia - wspiera leczenie farmakologiczne, indywidualna lub grupowa, dla osób uzależnionych i ich rodzin

* leczenie prowadzone w specjalistycznych ośrodkach, trwa nawet kilka lat

* niebieska linia - połączenie telefoniczne pomagające w problemach narkotykowych

e) alkoholizm

* uzależnienie od alkoholu w postaci piwa, wina lub wódki

* przynosi poważne konsekwencje dla organizmu

* jednorazowe spożycie dużej ilości alkoholu - ostre zapalenie błony śluzowej żołądka, zapalenie trzustki

* długotrwałe nadużywanie alkoholu - uszkodzenie i osłabienie mięśnia sercowego, choroba nerek, marskość wątroby, zwiększone ryzyko wystąpienia nowotworów (krtani, przełyku, żołądka i trzustki), trwałe uszkodzenie mózgu, płodu u kobiet w ciąży, wywoływanie impotencji u mężczyzn (zaburzenia czynności rozrodczych)

* alkoholizm przewlekły - potencjalnie śmiertelna choroba, charakteryzuje się coraz większym, nieopanowanym pragnieniem picia oraz zupełną utratą kontroli nad piciem alkoholu

f) skutki uzależnień

* biologiczne - dotyczą fizycznej, umysłowej i emocjonalnej sfery życia człowieka

* społeczne - dotyczą takich sfer życia, jak kontakty z rówieśnikami, szkoła, rodzina, prawo, etyka

Pobudzenie przez przeciwciała IgE łącznotkankowych

komórek błony śluzowej nosa

Produkcja i wydzielanie substancji, takich jak histamina czy serotonina

* miejscowe rozszerzenie drobnych naczyń krwionośnych

* zwiększenie przepuszczalności śródbłonka naczyń włosowatych

Skutki:

* zaczerwienienia

* obrzęki

* inne uporczywe objawy alergii

Utrata cech morfologicznych i funkcjonalnych, typowych dla tkanki macierzystej

Zdrowa komórka

Podział zmienionej komórki

Komórka nowotworowa

Mutacje - skokowe zmiany materiału genetycznego (DNA), które mogą być dziedziczone

Usunięcie komórki przez układ odpornościowy

Rozwój w sposób niekontrolowany przez organizm

Przekazywanie nowej informacji komórkom potomnym

(te następnym itd.)

Zainicjowanie procesu wzrostu i rozwoju nowotworu (guza)

Adsorpcja

* wirus zostaje „przechwycony” przez swoiste białka błonowe

Uwolnienie

* komórka gospodarza ulega zniszczeniu (lizie)

* uwolnione z niej dojrzałe wirusy zakażają następne komórki

* sykl lityczny - namnażanie cząstek wirusa kończące się śmiercią gospodarza, charakterystyczne dla wirusów zjadliwych (wirulentnych), np. wirus grypy

* wirus łagodny nie powoduje śmierci komórek gospodarza

* jego materiał genetyczny ulega integracji (włączeniu) w obręb komórkowego DNA

* cykl lizogenny - wirus w postaci zdemaskowanej, wbudowanej do chromosomu komórki gospodarza (tzw. prowirus) replikuje się wraz z jej materiałem genetycznym i może być przekazywany w czasie podziałów komórkom potomnym

* prowirus jest potencjalnie lizogenny, czyli w każdej chwili może powrócić do normalnego cyklu namnażania, kończącego się śmiercią komórki

* to swoiste pobudzenie (uaktywnienie wirusa) powodują m.in. osłabienie organizmu, choroby lub promieniowanie X

Wnikanie

* przenikanie całego wirusa do wnętrza komórki

Składanie

* ma miejsce, gdy w komórce gospodarza nagromadzi się dostateczna ilość zreplikowanego materiału genetycznego wirusa (DNA albo RNA) oraz podjednostek białkowych kapsydu, z których mogą być składane wiriony

Replikacja

* kwas nukleinowy wirusa zostaje uwolniony z białkowego kapsydu przez enzymy komórki gospodarza

* wirus wchodzi w okres utajenia (eklipsy), w którym nie można stwierdzić mikroskopowo jego obecności w zainfekowanej komórce

* kwas nukleinowy podporządkowuje sobie metabolizm komórki

* wykorzystując rybosomy, enzymy i energię chemiczną procesów komórkowych, wirus powiela elementy składowe własnych cząstek

---