Renesansowa publicystka polityczna i społeczna wobec rzeczywistości XVI wieku

Znaczna część literatury renesansowej jest publicystką lub pełni funkcje publicystyczne. Głosem w sprawach publicznych jest zarówno Odprawa posłów greckich Kochanowskiego, Krótka rozprawa Mikołaja Reja czy Kazania Sejmowe Skargi. Publicystyczny jest każdy wierz, który zgłasza swoje za lub przeciw w momencie ważnych wydarzeń pasjonujących opinię publiczną.

Publicystyka w XVI w. jest wielogatunkowa.(dramat, kazania, biografia pochwalna, sielanka, pieśń, fraszka, elegia i inne). Gatunki te tylko jakby przygodnie zajmowały się kształtowaniem opinii publicznej - gatunek, który bezpośrednio angażował sztukę słowa w aktualności życia społecznego, i który był klasycznym gatunkiem publicystycznym XVI w., była mowa.

Centralne miejsce w mowie zajmuje podmiot retoryczny- osoba uprawniona do pouczania, przekonywania i dowodzenia.

Do rozwoju mów przyczyniły się przede wszystkim instytucje i wydarzenia polityczne, które pobudzały działalność jednostek - walka szlachty z obozem magnackim o hegemonię, zabiegi wokół reformy państwa, ruch egzekucyjny, waśnie religijne, bezkrólewia i elekcje.

Głównym przedstawicielem publicystyki XVI w. był Andrzej Frycz Modrzewski, obok niego znajdowały się takie postacie jak Stanisław Orzechowski i Jan Dymitr Skolimowski.

Pierwszym dziełem zajmującym się problemami społecznymi była Oratio Prima (mowa pierwsza).(1543.) Zajmowała się problemem kary za zabójstwo(mężobójstwo), co było problemem od lat nabrzmiałym. Wedle ustawy z roku 1496 oraz statutu wiślickiego tak karano za zabójstwo.

ZABÓJCA	OFIARA	KARA
szlachcic	szlachcic	Rok i 6 tyg. Więzienia,120 grzywien
szlachic	nieszlachcic	10 grzywien
nieszlachcic	szlachcic	Kara śmierci

W tym zróżnicowaniu tkwiła społeczna niesprawiedliwość i dezorganizacja. Z inicjatywy humanistów i prawników z otoczenia króla( Marcin Kromer, Jakub Przyłuski, Stanisław Hozjusz) próbowano wprowadzić jednakową karę śmierci za zabójstwo. Propozycja została odrzucona. Frycz-Modrzewski argumentuje wszechstronnie- twierdzi że nierówna kara za zabicie czlowieka to pogwałcenie natury i praw bożych. Odwołuje się do starożytnych rzymian i św. Pawła, jednak mowa ta nie przyniosła skutku. Charakterystyczne jest, że w mowach podmiotem retorycznym jest podmiot zbiorowy -„my”.

Kolejne z mów Frycza dotyczyły:

-problemu zezwolenia przez sejm na odbieranie mieszczanom wiejskich posiadłości.

-druga mowa dotycząca kary za zabójstwo

-odezwa do biskupów i kapłanów kościołów polskich

-odezwa do narodu polskiego - skarga na wzgardzenie prawa bożego(trzecia mowa dotycząca mężobójstwa

-listy do Zygmunta I i Zygmunta Augusta

Kolejna mowa- O wysłaniu posłów na sobór- miala zwrócić uwagę na doniosłość soboru trydenckiego. Frycza interesują problemy organizacyjne. Uważa, że na posłów powinni być wybierane także osoby świeckie- w problemach religijjnych naród i państwo nie mogą pozostać obojętne. Taką tezę zawarł w swoim fundamentalnym dziele -De Republica Emendanda.

Inni Publicyści:

Łazarz Andrysowic -Rozważąń o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć (o obyczjach, o prawach, o wojnie, o kościele, o szkole) 1551

Stanisław Orzechowski - jeden z najwybitniejszych publicystów XVI wieku, przeciwnik Frycza Modrzewskiego.

-uważał bezżeństwo księży za przepis niezgodny z naturą (mowa o prawie bezżeństwa)

-uważany za sojusnzika postulatów reformacyjnych

-Pisał na temat zagrożenia tureckiego- dwie mowy na ten temat były bardzo populrne

W pewnym momencie przestaje być zwolennikiem innowierstwa.

-Sprawy polityczno-ustrojowe : gloszenie programu organizacji państwa szlacheckiego w duchu odnowionego po soborze trydenckim katolicyzmu.

Program Orzechowskiego jest odwróceniem progrmau Frycza- Frycz krytykował te objawy życia społeznego, które przesądziły o upadku Rzeczypospolitej, natomiast Orzechowski przewidział kształt szlacheckiej i katolickiej Rzeczyspolitej i dostarczył jej pojęć, obiegowych haseł jak i frazeologii.

Jan Dymitr Skolimowski - Ziemianin albo rozmowa ojca z synem o sprawie Polski: problematyka i krytyka poczynań stronnictwa egzekucyjnego oraz reformacji.

Wizerunek udręczonej a utrapionej Rzeczypospolitej - nawiązanie do apokalipsny św.Jana , alegoria przyszłych dziejów cierpień i i tryumfu Kościoła.

Dialogi - wypowiedzi na temat sytuacji w zwrotnym momencie dziejów Rzeczy pospolitej, poparcie kandydatury Walezego, rozważa skutki jego ucieczki.

Bardzo czynny publicysta (kilkadzięsiąt dzieł). Publicystyka Skolimowskiego stała się wzorem dla ulotnej literatury politycznej.

---