Rozdz. III : Uczestnicy procesu karnego
1. Zagadnienia wstępne
Uczestnicy procesu:
każda osoba (fizyczna, prawna, a także instytucja niemająca osobowości prawnej), która bierze udział w postępowaniu w roli określonej przez prawo.
uczestnikami postępowania są:
organy procesowe (np.: sąd, prezes sądu, organy dochodzenia, organy śledztwa);
strony (np.: oskarżony, oskarżyciel posiłkowy, powód cywilny);
przedstawiciele społeczni;
podmiot określony w art. 52 k.k.;
przedstawiciele procesowi (np.: obrońca, przedstawiciel ustawowy);
pomocnicy procesowi (np.: protokolant, tłumacz);
osobowe źródła dowodowe (np.: świadek, biegły).
2. Organy procesowe
Organy procesowe:
organy państwa wyposażone w kompetencję do wydawania na określonym etapie procesu wiążących poleceń pozostałym uczestnikom, w tym także innym organom biorącym udział w procesie
Podział:
ze względu na występowanie w określonym stadium procesu:
postępowanie przygotowawcze - prokurator, policja oraz organy wymienione w art. 312: organy Straży Granicznej, ABW i CBA w zakresie ich właściwości, a także inne organy przewidziane w przepisach szczególnych
postępowanie jurysdykcyjne - sąd, prezes sądu, przewodniczący składu orzekającego;
postępowanie wykonawcze - sędzia penitencjarny
ze względu na pełnioną rolę:
kierownicze;
pomocnicze (współdziałające
Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze:
śledztwo
policja, która prowadzi śledztwo, jeśli nie prowadzi je prokurator - art. 311. § 1;
prokurator w sprawach wymienionych w art. 309 pkt 2 i 3:
o występki - gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego lub Centralnego Biura Antykorupcyjnego,
o występki - gdy osobą podejrzaną jest funkcjonariusz Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, w zakresie spraw należących do właściwości tych organów lub o występki popełnione przez tych funkcjonariuszy w związku z wykonywaniem czynności służbowych,
oraz o przestępstwo z art. 148 (art. 312 § 2)
Straż Graniczna oraz ABW, w zakresie ich właściwości oraz inne organy przewidziane w przepisach szczególnych (art. 312 pkt 1 i 2)
dochodzenie:
policja (art. 298 § 1 oraz art. 325a w zw. z art 311 § 1);
prokurator (art. 309 pkt 5, art. 311 w zw. z art. 325a) w sprawach o występki, jeżeli przejmie sprawę do osobistego prowadzenia ze względu na jej wagę lub zawiłość
organy ABW (art. 5. ust 1 ustawy o ABW oraz AW)
finansowe organy dochodzeniowe w ramach posiadanej przez nie właściwości;
finansowe organy dochodzeniowe w ramach posiadanej przez nie właściwości
organy upoważnione na podstawie ustaw szczególnych np. Straż Leśna, Państwowa Straż Łowiecka
dochodzenie wstępne:
prokuratura albo policja w sprawach niecierpiących zwłoki (art. 308 § 1);
organy Straży Granicznej, ABW i AW w zakresie ich właściwości oraz inne organy przewidziane w przepisach szczególnych (art. 312)
Organami nadzorującymi postępowanie przygotowawcze są:
prokurator (art. 311 § 5 oraz art. 326-328);
oraz w zakresie wskazanym w ustawie sąd (m.in. art. 306 § 2, art. 252 § 2 oraz art. 290 § 2)
Organy prowadzące postępowanie jurysdykcyjne:
sąd (rozumiany jako skład orzekający, także jednoosobowo, w danej sprawie);
przewodniczący składu orzekającego oraz sędzia prowadzący posiedzenie pojednawcze (art. 489 § 1);
prezes sądu (przewodniczący wydziału).
Organami postępowania wykonawczego są art. 2 k.k.w.:
sąd pierwszej instancji,
sąd penitencjarny,
prezes sądu lub upoważniony sędzia,
sędzia penitencjarny,
dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, a także dyrektor okręgowy i Dyrektor Generalny Służby Więziennej albo osoba kierująca innym zakładem przewidzianym w przepisach prawa karnego wykonawczego oraz komisja penitencjarna,
sądowy kurator zawodowy,
sądowy lub administracyjny organ egzekucyjny,
urząd skarbowy,
odpowiedni terenowy organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego,
inny organ uprawniony przez ustawę do wykonywania orzeczeń.
a także komisja penitencjarna - art. 76 § 1 k.k.w.
2.1. Prokuratura
Organizacja wewnętrzna:
Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz prokuratorzy Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
Prokurator Generalny:
funkcję tą sprawuje MS
Powszechne jednostki prokuratury:
Prokuratura Krajowa - wchodzi w skład MS
prokuratury apelacyjne - tworzone są dla obszaru właściwości co najmniej 2 prokuratur okręgowych
prokuratury okręgowe - tworzone są dla obszaru właściwości co najmniej dwóch prokuratur rejonowych
prokuratury rejonowe - dla jednej lub większej liczby gmin;
Zasady działania prokuratury:
zasada jednolitości (jedności, niepodzielności):
prokuratura jest jednolitym organem państwa, a działania każdego z jej prokuratorów są na zewnątrz działaniem prokuratury;
podział czynności w prokuraturze jest sprawą wewnętrzną;
jedynie tam, gdzie przepis szczególny wyraźnie upoważnia jedynie ściśle określonego prokuratora do działania, tylko wskazany prokurator może podjąć daną czynność;
np.:
tylko Prokurator Generalny może uchylić prawomocne postanowienie o umorzeniu dochodzenia czy śledztwa (art. 28);
prokurator nadrzędny nad prokuratorem, który wydał lub zatwierdził postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego, może wznowić to postępowanie (art. 327 § 2);
prokurator bezpośrednio przełożony może przedłużyć okres śledztwa prokuratorskiego a czas oznaczony (art. 310 § 2 in fine)
prokurator nadrzędny - prokurator kierujący jednostką organizacyjną wyższego stopnia, a także prokurator tej jednostki lub prokurator delegowany do niej w zakresie zleconych mu czynność;
konsekwencją zasady jednolitości jest zasada indyferencji:
z prawnego punktu widzenia jest obojętne, który prokurator dokonał danej czynności, a tym samym zmiana prokuratora w toku postępowania (czynności) nie wpływa na jej ważność lub skuteczność procesową;
nie dot. to zastępstwa w czynnościach powierzonych prokuratorowi określonego szczebla;
zasada ta nie może zatrzeć różnic między prokuratorem powszechnym i wojskowym;
uprawnienia przysługujące prokuratorowi wojskowemu nie mogą być zrealizowane przez prokuratora powszechnej jednostki prokuratury i vice versa;
zasada ta nie może wkraczać w sferę zakazaną określonym podmiotom wewnątrzprokuratorskim, nie może zatem asesor prokuratorski dokonać czynności Prokurata, odnośnie do których nie można go wyposażyć w tzw. Votum (art. 99 u.p.)
zasada centralizmu:
prokuratura jako całość podporządkowana jest Prokuratorowi Generalnemu, który kieruje jej działalnością osobiście lub przez swych zastępców oraz wydaje zarządzenia, wytyczne i polecenia (art. 10 ust. 1 u.p.);
art. 29:
Wytyczne Prokuratora Generalnego w zakresie postępowania przygotowawczego są wiążące dla wszystkich organów uprawnionych do prowadzenia postępowania przygotowawczego.
Wydawane przez ministrów akty normatywne dotyczące postępowania przygotowawczego wymagają uprzednio uzgodnienia z Prokuratorem Generalnym, a wydawane przez wojewodę - uprzednio uzgodnienia z prokuratorem okręgowym.
kierownictwo prokuratury jest jednoosobowe na każdym jej szczeblu;
zasada hierarchicznego podporządkowania:
oznacza z jednej strony podporządkowanie prokuratorów niższego szczebla prokuratorom nadrzędnym, z drugiej zaś wewnętrzne podporządkowanie prokuratorów w ramach poszczególnych jednostek prokuratury - bezpośredniemu przełożonemu;
z zasadą tą są związane dwie zasady:
dewolucji - możliwość przejęcia przez prokuratora przełożonego czynności postępowania) od prokuratora podwładnego do własnego prowadzenia
substytucji - sprowadza się do możliwości zalecania podległym prokuratorom wykonania czynności leżących w ich kompetencjach, chyba że ustawa zastrzega daną czynność wyłącznie do jego właściwości; w trybie substytucji nie można powierzyć podwładnemu czynności, których z uwagi na przepis prawa nie może on wykonywać, np. nie można asesorowi zlecić czynności, których wykonania zakazuje mu ustawa o prokuraturze;
zasada niezależności:
prokurator nie musi uzyskiwać dla swych czynności uprzedniej aprobaty przełożonych ani też zatwierdzenia tych czynności;
nie jest on jednak niezawisły, podlega również wytycznym, zarządzeniom i zaleceniom przełożonych;
prokurator, który nie zgadza się z poleceniem, może żądać jego zmiany lub wyłączenia go od wykonywania czynności lub udziału w sprawie;
zasada samodzielności:
art. 8 ust. 6 u.p. - w przypadku gdy w postępowaniu sądowym ujawnią się nowe okoliczności, prokurator samodzielnie podejmuje decyzje związane z dalszym tokiem tego postępowania;
art. 8 ust. 5 u.p. - Polecenie dotyczące treści czynności procesowej, wydane przez prokuratora przełożonego innego niż prokurator bezpośrednio przełożony, nie może obejmować sposobu zakończenia postępowania przygotowawczego i postępowania przed sądem.
Niezależność prokuratorów gwarantują:
Immunitet formalno prawny;
zakaz piastowania innych stanowisk i wykonywania zajęć, które by przeszkadzały w pełnieniu obowiązków prokuratora lub uchybiały godności urzędu albo podważały zaufanie do jego bezstronności;
zakaz przynależności do partii politycznych i brania udziału w działalności politycznej;
zakaz sprawowania mandatu posła i senatora
art. 7
Prokurator jest obowiązany do podejmowania działań określonych w ustawach, kierując się zasadą bezstronności i równego traktowania wszystkich obywatela
2.2 Sąd
2.2.1 Struktura sądownictwa
Art. 175 ust. 1 Konstytucji RP:
Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe
Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości - art. 177 Konstytucji RP:
Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów
Sądy powszechne (art. 1 § 1 p.u.s.p.)-
sądy rejonowe;
sądy okręgowe;
sądy apelacyjne.
art. 13 § 1 p.u.s.p.
W sądzie rejonowym mogą być tworzone, w jego siedzibie lub poza jego siedzibą, sądy grodzkie jako wydziały lub wydziały zamiejscowe sądów rejonowych
Sądy dzielą się na wydziały na czele, których stoi przewodniczący
Sądy szczególne:
sądy wojskowe;
TS
Zasada niezawisłości sędziowskiej:
sędziowie, sprawując swój urząd podlegają jedynie Konstytucji i ustawom (art. 178 Konstytucji RP);
gwarancje ustrojowe niezawisłości sędziowskiej są m.in.:
nieusuwalność sędziego ze stanowiska oraz jego stałość;
apolicztyczność sędziów;
immunitet sędziowski;
gwarancje procesowe prawidłowego orzekania:
kolegialność sądzenia;
jawność postępowania sądowego,
zasada obiektywizmu;
tajność narady i głosowania na orzeczeniem
autonomia orzekania - brak związania sądów karnych decyzjami innych organów;
2.2.2. Właściwość sądu
Rodzaje właściwości:
właściwość sądu oznacza jego ustawową kompetencję do rozpoznawania danej sprawy ze względu na
jej rodzaj (właściwość rzeczowa);
lokalizację sądu (właściwość miejscowa, terytorialna, czynnościowa);
czas i rodzaj przedsiębranych czynności procesowych (właściwość funkcjonalna, czynnościowa)
1) Właściwość rzeczowa:
kompetencja sądu do rozpoznania sprawy w I instancji w całości
w kpk przyjęto właściwość rzeczową sądu rejonowego;
jest on właściwy do orzekania w I instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu (art. 24 § 1 kpk)
art. 25. § 1. Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o następujące przestępstwa:
zbrodnie określone w Kodeksie karnym oraz w ustawach szczególnych,
występki określone w rozdziałach XVI i XVII (przestępstwa p-ko pokojowi, ludzkości oraz wojenne i p-ko RP)
oraz w
art. 140-142 - zamach terrorystyczny, służba w obcym wojsku bez zgody właściwego organu, zaciąg do obcego wojska;
art. 148 § 4, zabójstwo w afekcie;
art. 149, dzieciobójstwo;
art. 150 § 1, eutanazja
art. 151-154, namowa i pomoc w samobójstwie, aborcja za i bez zgody oraz śmierć ciężarnej na skutek tego zabiegu;
art. 156 § 3, ciężki uszczerbek na zdrowiu ze skutkiem śmiertelnym
art. 158 § 3, bójka lub pobicie ze skutkiem śmiertelnym
art. 163 § 3 i 4, spowodowanie niebezpiecznych zdarzeń ze skutkiem śmiertelnym
art. 165 § 1, 3 i 4, spowodowanie innych niebezpieczeństw
art. 166 § 1, piractwo
art. 173 § 3 i 4, katastrofa ze skutkiem śmiertelnym
art. 185 § 2, zanieczyszczanie wody itp., składowanie odpadów i materiałów promieniotwórczych czego skutkiem jest śmierć człowieka lub trwały uszczerbek na zdrowiu
art. 210 § 2, porzucenie dziecka ze skutkiem śmiertelnym;
art. 252, wzięcie zakładnika
art. 253 § 2, organizowanie adopcji dzieci w celu uzyskania korzyści materialnej
art. 258 § 1-3, udział lub założenie zw. przestępczego lub grupy + charakter zbrojny, albo cel terrorystyczny
art. 265 § 1 i 2, ujawnienie tajemnicy państwowej
art. 269, sabotaż komputerowy
art. 278 § 1 i 2 w zw. z art. 294, kradzież mienia znacznej wartości
art. 284 § 1 i 2 w zw. z art. 294, przywłaszczenie mienia znacznej wartości
art. 286 § 1 w zw. z art. 294, oszustwo w celu osiągnięcia znacznej korzyści majątkowej
art. 287 § 1 w zw. z art. 294, oszustwo komputerowe w celu osiągnięcia znacznej korzyści majątkowej
art. 296 § 3 oszustwo gospodarcze czego następstwem jest wyrządzenie szkody majątkowej o wielkich rozmiarach dla instytucji oraz
art. 299 pranie brudnych pieniędzy Kodeksu karnego,
występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego
art. 24 § 2 - sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawę o każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy;
naruszenie właściwości rzeczowej w ten sposób, że sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą (art. 439 § 1 pkt 4).
2) Właściwość miejscowa:
to prawo sądu do rozpoznania danej sprawy z uwagi na miejsce zdarzenia, które jest podstawą podejmowania danych czynności;
art. 31:
§ 1. Miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo.
§ 2. Jeżeli przestępstwo popełniono na polskim statku wodnym lub powietrznym, a § 1 nie może mieć zastosowania, właściwy jest sąd macierzystego portu statku
§ 3. Jeżeli przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy jest ten sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze
okręg sądowy jest specyficzną jednostką podziału terytorium kraju stworzoną wyłącznie dla potrzeb polskiego wymiaru sprawiedliwości;
miejscem popełnienia przestępstwa jest miejsce, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić;
art. 10
§ 1. Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin; w uzasadnionych przypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd rejonowy w obrębie tej samej gminy.
§ 2. Sąd okręgowy tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych, zwanego dalej "okręgiem sądowym".
§ 3. Sąd apelacyjny tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch okręgów sądowych, zwanego dalej "obszarem apelacji".
Art. 32:
§ 1. Jeżeli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd, w którego okręgu:
ujawniono przestępstwo,
ujęto oskarżonego,
oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał - zależnie od tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.
§ 2. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli przestępstwo popełniono za granicą.
§ 3. Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu według przepisów poprzedzających, sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy
Właściwość miejscowa sądów wojskowych:
w sprawach o przestępstwa żołnierzy w czynnej służbie wojskowej popełnione w czasie pełnienia tej służby i pracowników wojska właściwy miejscowo jest sąd wojskowy, obejmujący swoją właściwością jednostkę wojskową, w której żołnierz pełnił służbę, pracownik był zatrudniony, przy czym właściwość ze względu na przynależność oskarżonego do jednostki wojskowej określa się wg chwili wszczęcia p-ko niemu postępowania karnego (art. 651 § 1 i 2)
Właściwość z łączności spraw:
jest odstępstwem od właściwości miejscowej lub rzeczowej sądów, wywołanym względami ekonomiki procesowej i potrzebą wszechstronnego zbadania pozostających ze sobą w związku spraw, niezbędnego do trafnego orzekania;
uzasadnia to połączenie kilku spraw karnych w jedno wspólne postępowanie karne przed jednym sądem;
łączność podmiotowa:
występuje wówczas, gdy elementem łączącym sprawy jest podmiot (oskarżony) odpowiadający za kilka czynów;
art. 33:
§ 1. Jeżeli tę samą osobę oskarżono o kilka przestępstw, a sprawy należą do właściwości różnych sądów tego samego rzędu, właściwy jest sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.
§ 2. Jeżeli sprawy należą do właściwości sądów różnego rzędu, sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu
art. 649:
§ 1. Jeżeli sprawca przestępstwa podlegającego orzecznictwu sądów wojskowych popełnił także przestępstwo podlegające orzecznictwu sądów powszechnych, a przestępstwa pozostają ze sobą w takim związku, że dobro wymiaru sprawiedliwości wymaga ich łącznego rozpoznania, rozpoznaje je łącznie sąd wojskowy;
łączność przedmiotowa:
zachodzi wtedy, gdy elementem łączącym sprawy są czyny, jakich dopuściły się różne osoby, a więc gdy w jednym postępowaniu odpowiadać ma kilku oskarżonych, których czyny pozostają w związku;
łączność mieszana:
elementy podmiotowy i przedmiotowy krzyżują się;
jeden oskarżony odpowiada za kilka czynów, a drugi lub pozostali za czyn bądź czyny pozostające w związku z jednym choćby czynem pierwszego oskarżonego;
art. 34:
§ 1. Sąd właściwy dla sprawców przestępstw jest również właściwy dla pomocników, podżegaczy oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy, jeżeli postępowanie przeciwko nim toczy się jednocześnie.
§ 2. Sprawy osób wymienionych w § 1 powinny być połączone we wspólnym postępowaniu; przepis art. 33 stosuje się odpowiednio.
§ 3. Jeżeli zachodzą okoliczności utrudniające łączne rozpoznanie spraw, o których mowa w § 1 i 2, można wyłączyć i odrębnie rozpoznać sprawę poszczególnych osób lub o poszczególne czyny; sprawa wyłączona podlega rozpoznaniu przez sąd właściwy według zasad ogólnych
W sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych przyjmuje się dodatkowo, że:
art. 659:
§ 1. W sprawie dwu lub więcej oskarżonych, należącej do właściwości sądów wojskowych tego samego rzędu, orzeka sąd wojskowy właściwy dla oskarżonego o przestępstwo zagrożone karą najsurowszą. W razie niemożności ustalenia w ten sposób właściwości, sprawę rozpoznaje sąd wojskowy, na którego obszarze działania najpierw wszczęto postępowanie.
§ 2. Jeżeli jednak sprawa należy do właściwości sądów wojskowych różnego rzędu, rozpoznaje ją sąd wyższego rzędu.
art. 650:
§ 1. Jeżeli w sprawie przeciwko dwóm lub więcej oskarżonym sąd wojskowy nie byłby właściwy do jej rozpoznania w całości bądź ze względu na rodzaj jednego z czynów, bądź ze względu na osobę jednego z oskarżonych, a dobro wymiaru sprawiedliwości tego wymaga, sąd wojskowy może rozpoznać sprawę łącznie lub przekazać ją w tym celu sądowi powszechnemu.
§ 2. W toku postępowania przygotowawczego odpowiednie uprawnienia przysługują prokuratorowi wojskowemu.
§ 3. Przekazanie nie może nastąpić, jeżeli sprawa dotyczy przestępstwa wskazanego w:
art. 647 § 1 pkt 1:
lit. a (określone w rozdziałach XXXIX-XLIV KK - cz. wojskowa kk)
lub c (popełnione podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, w obrębie obiektu wojskowego lub wyznaczonego miejsca przebywania, na szkodę wojska lub z naruszeniem obowiązku wynikającego ze służby wojskowej)
lub pkt 2 lit. a (określone w art. 356-363 kk w zw. z art. 317 § 2 kpk - odmowa udziału w czynnościach przy przestępstwach p-ko zasadom pełnienia służby oraz mieniu wojskowemu,)
oraz w art. 648 pkt 1 (sprawy dot współdziałania w popełnieniu przestępstw cz. wojsk.kk)
Właściwość z delegacji (nadzwyczajna):
stanowi odstępstwo od właściwości miejscowej;
powstaje w wyniku decyzji odpowiedniego sądu wyższego rzędu;
podstawy do delegacji:
art. 36 - sąd wyższego rzędu nad sądem właściwym może przekazać sprawę innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli większość osób, które należy wezwać na rozprawę, zamieszkuje blisko tego sądu, a z dala od sądu właściwego;
art. 37 - Sąd Najwyższy może z inicjatywy właściwego sądu przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości;
przekazanie może nastąpić tylko wtedy, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości;
art. 43 - jeżeli z powodu wyłączenia sędziów rozpoznanie sprawy w danym sądzie jest niemożliwe, sąd wyższego rzędu przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu
art. 11a przep. wprowadzających kpk - jeżeli rozpoznanie sprawy w sądzie miejscowo właściwym nie jest możliwe w terminie zabezpieczającym uniknięcie przedawnienia karalności przestępstwa określonym w art. 101 Kodeksu karnego, uwzględniając wniosek sądu właściwego, sąd apelacyjny może przekazać taką sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu
3) Właściwość funkcjonalna sądów;
jest to uprawnienie sądu do dokonywania określonych czynności postępowania karnego;
każdy z sądów ma ustawowo zakreślone kompetencje do podejmowania określonych czynności
Właściwość funkcjonalna sądu rejonowego:
orzekanie w I instancji w ramach swej właściwości rzeczowej (art. 24 § 1), w tym także w trybie nakazowym bez rozprawy (art. 500) oraz w sprawach karnych skarbowych (art. 115 § 2 k.k.s.);
rozpoznawanie zażaleń na zatrzymanie (właściwy jest tu sąd rejonowy miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania - art. 246 § 1 i 2 i art. 290 § 2 in fine);
stosowanie tymczasowego aresztowania w toku postępowania przygotowawczego na okres 3 m-cy (art. 250 § 1 i 2), a także przedłużenia go w tym stadium procesu do 12 m-cy, ale tylko w sprawach o czyny należące do jego właściwości rzeczowej (art. 263 § 2);
stosowanie w postępowaniu przygotowawczym aresztowania jako kary porządkowej (art. 290 § 1); właściwy jest tu sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie;
rozpatrywanie zażaleń na postanowienie prokuratora o ukaraniu karą porządkową dziekana rady adwokackiej lub rady radców prawnych za brak reakcji na wystąpienie odnoście do rażącego naruszenia obowiązków przez obrońcę lub pełnomocnika (art. 20 §1b) oraz w przedmiocie środków zapobiegawczych (art. 252 § 2) i w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego (art. 293 §2); każdorazowo właściwy jest tu sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie;
rozpatrywanie, co do zasady, w ramach swej rzeczowej właściwości do osądzenia danej sprawy, wszelkich zażaleń na postanowienia prokuratora w postępowaniu przygotowawczym, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 465 §2). Owo stanowienie to przekazanie rozpoznania takich zażaleń:
sądowi innemu niż właściwy rzeczowo sąd rejonowy;
prokuratorowi nadrzędnemu , np. art. 465 § 2a umorzenie z uwagi na prywatny charakter czynu i brak interesu społecznego w ściganiu go z urzędu;
prokuratorowi bezpośrednio przełożonemu, np. art. 302 § 3 postanowienia, zarządzenia i inne czynności prokuratora w postępowaniu przygotowawczym naruszających prawa strony lub innej osoby;
prokuratorowi nadzorującemu dochodzenie, np. art. 325e § 4 - zażalenie na tzw. umorzenie rejestrowe, przy czym tu prokurator , jeśli nie przychyla się do zażalenia, przekazuje je do sądu, którym będzie właściwy rzeczowo sąd rejonowy;
zarządzenie na wniosek prokuratora kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych oraz zatwierdzanie postanowień prokuratorskich w tym zakresie i rozpoznawanie zażaleń na postanowienia prokuratora dot. tej kontroli, w zakresie swej właściwości rzeczowej;
orzekanie, w zakresie swej właściwości rzeczowej, o umieszczeniu oskarżonego w toku postępowania przygotowawczego na wniosek prokuratora, na obserwację psychiatryczną w zakładzie zamkniętym;
orzekanie , w zakresie swej właściwości rzeczowej, o przepadku przedmiotów poręczenia w toku postępowania przygotowawczego ;
przeprowadzenie, w sprawach należących do jego właściwości rzeczowej, w toku postępowania przygotowawczego, na wniosek strony lub prowadzącego postępowanie lub prokuratora, przesłuchania świadka, którego nie będzie można przesłuchać na rozprawie
orzekanie, na wniosek prokuratora, o warunkowym umorzeniu postępowania , a także o podjęciu tak umorzonego postępowania oraz w ramach właściwości rzeczowej - również na wniosek prokuratora, o umorzeniu postępowania z powodu niepoczytalności podejrzanego i zastosowaniu środków zabezpieczających;
wydawanie wyroku łącznego, jeżeli w sprawach, które ma on obejmować, nie orzekł sąd wyższy; rozstrzyga tu sąd, który wydał ostatni wyrok skazujący w I instancji;
rozpoznawanie próśb o ułaskawienie w sprawach, w których orzekał w I instancji;
udzielenie pomocy prawnej innym sądom na ich wezwanie, a także sądom innych państw, rozstrzyganie wniosków państw obcych o wydanie dowodów rzeczowych zdeponowanych do dyspozycji sądu rejonowego;
wykonywanie wydanych w I instancji wyroków po ich uprawomocnieniu się
Właściwość funkcjonalna sądu okręgowego:
orzekanie w I instancji w ramach swej właściwości rzeczowej
rozpoznawanie środków odwoławczych (apelacji, zażaleń) od orzeczeń i zarządzeń wydanych w sądzie rejonowym jako sądzie I instancji
rozstrzyganie sporów o właściwość między sądami rejonowymi, a także przekazywanie sprawy do innego niż właściwy miejscowo sądu rejonowego, ze względu na ekonomikę procesową;
przedłużanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym w sprawach należących do jego właściwości w I instancji na okres ponad 3 m-ce - do 12 m-cy;
wydawanie listu żelaznego, także w postępowaniu przygotowawczym;
orzekanie, na wniosek prokuratora, o umorzeniu postępowania z powodu niepoczytalności podejrzanego i o zastosowaniu środków zapobiegawczych, w sprawach należących do właściwości rzeczowej;
rozpoznawanie, w sprawach o czyny należące do jego właściwości rzeczowej, zażaleń na postanowienia prokuratora w postępowaniu przygotowawczym na tych samych zasadach, jak omówiony poprzednio sąd rejonowy jako właściwy w danej sprawie;
rozstrzyganie, w postępowaniu przygotowawczym w sprawach należących do jego właściwości rzeczowej, o umieszczeniu podejrzanego na obserwacji psychiatrycznej w zakładzie zamkniętym, o przepadku przedmiotów poręczenia, o kontroli i utrwalaniu rozmów telefonicznych, zatwierdzaniu postanowień prokuratora w tym zakresie i rozpoznawania zażaleń na postanowienia prokuratora dot. tej kontroli, przesłuchiwanie w toku postępowania przygotowawczego pokrzywdzonego w warunkach wskazanych w art. 185 a i b (przesłuchanie nieletniego);
orzekanie o odszkodowaniu za niesłuszne skazanie, aresztowanie lub zatrzymanie;
orzekanie o wyroku łącznym
wypowiadanie się w przedmiocie ułaskawienia, w sprawach w których orzekał jako sąd I albo II instancji;
orzekanie o wznowieniu prawomocnie zakończonego sądowego postepowania karnego, jeżeli zakończyło się ono orzeczeniem sądu rejonowego;
opiniowanie wniosków państw obcych o wydanie osoby ściganej przez organ tego państwa oraz wniosków MS o przekazanie państwu obcemu cudzoziemca skazanego w Polsce na karę pozbawienia wolności dla wykonania tej kary za granicą;
wydawanie w kraju i orzekanie w przedmiocie wykonania obcego europejskiego nakazu aresztowania;
udzielenie pomocy prawnej w stosunkach międzynarodowych
wykonywanie wyroków, które wydał w I instancji, a także jako sąd penitencjarny
Właściwość funkcjonalna sądu apelacyjnego:
rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w sądzie okręgowym;
rozstrzyganie sporów między sądami okręgowymi w I instancji, a także przekazywanie sprawy sądowi innemu niż miejscowo właściwy, z uwagi na ekonomikę procesu;
przekazywanie innemu sądowi równorzędnemu sprawy, na wniosek sądu właściwego (rejonowego lub okręgowego), jeżeli jej rozpoznanie w sądzie miejscowo właściwym nie jest możliwe w terminie zabezpieczającym uniknięcie przedawnienia;
przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym na okres ponad 12 m-cy i w postępowaniu przed sądem na ponad 2 lata;
orzekanie o wznowieniu postępowania sądowego zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu okręgowego;
wypowiadanie się w przedmiocie ułaskawienia, w sprawach w których orzekał jako sąd odwoławczy
Właściwość funkcjonalna SN:
rozpoznawanie kasacji;
orzekanie o wznowieniu prawomocnie zakończonego postępowania sądowego, gdy zakończyło się ono wyrokiem sądu apelacyjnego lub SN;
przekazywanie sprawy innemu sądowi równorzędnemu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości;
rozstrzyganie, na wniosek sądu odwoławczego, o zagadnieniach prawnych, pomagających zasadniczej wykładni ustawy z możliwością przejęcia wówczas danej sprawy do swego rozpoznania;
unieważnienie, na wniosek Prokuratora Generalnego, prawomocnych orzeczeń wydanych sprawie, które ze względu na osobę lub przedmiot nie podlegała orzecznictwu sądów w chwili orzekania, jeżeli w trybie postępowania sądowego orzeczenie to nie może być wzruszone;
może podejmować uchwały mające na celu wyjaśnianie przepisów prawnych budzących wątpliwość w praktyce lub tych, których stosowanie wywołałoby rozbieżność w orzecznictwie
Właściwość funkcjonalna sądów wojskowych:
art. 653 - wojskowy sąd garnizonowy:
§ 1. Wojskowy sąd garnizonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu.
§ 2. W wypadkach wskazanych w ustawie wojskowy sąd garnizonowy rozpoznaje również w zakresie swej właściwości środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w postępowaniu przygotowawczym.
§ 3. Wojskowy sąd garnizonowy ma poza tym uprawnienia i obowiązki procesowe, które w postępowaniu przed sądami powszechnymi przysługują sądowi rejonowemu.
art. 654 - wojskowy sąd okręgowy:
rozpoznaje sprawy w i instancji wg swej właściwości rzeczowej i podmiotowej oraz:
§ 3. (…) rozpoznaje także środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w wojskowym sądzie garnizonowym oraz w wypadkach wskazanych w ustawie i z zachowaniem granic wskazanych w § 1 - od orzeczeń i zarządzeń wydanych w postępowaniu przygotowawczym.
§ 4. (…) rozpoznaje ponadto sprawy przewidziane dla sądu wyższego rzędu nad wojskowym sądem garnizonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę.
§ 5. (…) ma poza tym uprawnienia i obowiązki procesowe, które w postępowaniu przed sądami powszechnymi przysługują sądowi okręgowemu;
orzeka w kwestii wznowienia postępowania zakończonego prawomocnie przed wojskowym sądem garnizonowym
art. 655 - Sąd Najwyższy - Izba Wojskowa rozpoznaje:
środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w wojskowym sądzie okręgowym,
kasacje,
sprawy przewidziane w niniejszym kodeksie dla sądu wyższego rzędu nad wojskowym sądem okręgowym,
inne sprawy przekazane przez ustawę Sądowi Najwyższemu.
Spory kompetencyjne:
art. 38 § 1. Spór o właściwość między sądami równorzędnymi rozstrzyga ostatecznie sąd wyższego rzędu nad sądem, który pierwszy wszczął spór
spór o właściwość to sytuacja, gdy więcej niż jeden sąd uważa się za właściwy do rozpoznania danej sprawy (spór pozytywny);
lub gdy żaden z sądów, do którego trafia sprawa, nie uznaje się za właściwy do jej rozpoznania (spór negatywny)
spór o właściwość dot. JEDYNIE właściwości miejscowej
art. 31 § 3. Jeżeli przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy jest ten sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze;
art. 38 § 2 W czasie trwania sporu każdy z tych sądów przedsiębierze czynności nie cierpiące zwłoki
2.2.3. Skład sądu
Skład sądu:
nie tylko liczebnie, ale i imiennie wskazanych do orzekania w danej sprawie sędziów;
obecnie w sądach prowadzone są w porządku alfabetycznym imienne listy sędziów orzekających w danym wydziale;
w razie zarzutu zbrodni zagrożonej karą 25 lat pozbawienia wolności albo dożywotniego pozbawienia wolności wyznaczenie składu orzekającego następuje na wniosek prokuratora lub obrońcy, w drodze losowania (wniosek nie później niż 7 dni po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia, a obrońca w ciągu 7 dni od doręczenia mu odpisu aktu oskarżenia);
odstępstwo od kolejności jest możliwe tylko z powodu choroby lub innej ważnej przyczyny wykluczającej orzekanie
Art. 28:
§ 1. Na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego.
§ 2. W sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.
§ 3. Ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów.
§ 4. W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników.
Art. 29:
§ 1. Na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej sąd orzeka w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej
§ 2. Apelację lub kasację od wyroku orzekającego karę dożywotniego pozbawienia wolności rozpoznaje sąd w składzie pięciu sędziów.
Art. 30:
§ 1. Na posiedzeniu sąd rejonowy i sąd okręgowy orzeka jednoosobowo, a sąd apelacyjny i Sąd Najwyższy - w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.
§ 2. Sąd odwoławczy na posiedzeniu orzeka w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.
przepisy p.u.s.p. przewidują możliwość wyznaczenia do rozprawy tzw. sędziego dodatkowego oraz jednego lub 2 ławników dodatkowych, gdy istnieje przypuszczenie, że rozprawa trwać będzie dłuższy czas; biorą oni udział w rozprawie, obok składu „zasadniczego”, ale w naradzie i głosowaniu uczestniczą jedynie wtedy, gdy nie może w nim wziąć udziału sędzia lub ławnik z „podstawowego składu orzekającego.
3. Strony procesowe:
3.1. Pojęcie i rodzaje
Stronami postępowania karnego są ci jego uczestnicy, którzy działają w procesie we własnym imieniu mając interes prawny w określonym rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Stronami są:
w postępowaniu przed sądem:
oskarżyciel publiczny,
oskarżyciel posiłkowy;
oskarżyciel prywatny;
powód cywilny
oskarżony;
w dochodzeniu i śledztwie:
podejrzany
pokrzywdzony
Rodzaje stron:
strony zasadnicze - w/w
strony szczególne - występują jedynie w określonych odmianach postępowania karnego np. interwiew w procesie karnym skarbowym;
strony czynne - ofensywne, występują z żądaniem o rozstrzygnięcie w przedmiocie odpowiedzialności, a więc oskarżycieli i powoda cywilnego (a także interwienta w procesie karnym skarbowym);
strony bierne - defensywne, osoby, p-ko której żądanie to jest wysuwane, a więc o odpowiedzialności której ma się rozstrzygać (podejrzany, oskarżony, odpowiedzialny posiłkowo w proc. skarbowym)
strony podstawowe lub strony karne;
strony cywilne
interwient - w procesie karnym skarbowym, który wysuwa też roszczenia cywilne, ale jedynie do przedmiotu przepadku; działa więc nie tylko p-ko oskarżonemu, jak powód cywilny, lecz w istocie p-ko Skarbowi Państwa, na rzecz którego ma być orzeczony przepadek;
strony zastępcze - podmiot, który na mocy upoważnienia ustawowego może przejąć uprawnienia pokrzywdzonego, gdy ten ostatni nie był jeszcze stroną procesu, a więc zmarł przed uzyskaniem statusu strony; zgodnie z art. 52 kpk w razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia, działający z urzędu prokurator;
strony nowe - osoby występujące w prawa zmarłego pokrzywdzonego już po uzyskaniu przez niego statusu strony procesowej;
quasi-strony - art. 416. § 1. W razie skazania oskarżonego sąd, uwzględniając wniosek prokuratora, zobowiązuje w wyroku podmiot, który uzyskał korzyść majątkową w warunkach określonych w art. 52 Kodeksu karnego, do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa.
3.2. Kumulacja ról procesowych
Kumulacja ról procesowych:
sytuacja, w której jeden podmiot pełni rolę kilku stron procesowych;
pokrzywdzony w jednym procesie może wystąpić jednocześnie w roli oskarżyciela posiłkowego i powoda cywilnego albo oskarżyciela prywatnego i powoda cywilnego
art. 64. Prokurator, w terminie przewidzianym w art. 62, wytacza powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego lub osoby, o której mowa w art. 63 § 1, albo popiera wytoczone przez pokrzywdzonego lub tę osobę powództwo, jeżeli wymaga tego interes społeczny.
3.3. Oskarżyciel publiczny
Oskarżyciel publiczny
organ państwowy, który we własnym imieniu wnosi i (lub) popiera oskarżenie w sprawach o przestępstwa, które ustawa nakazuje lub zezwala ścigać skargą publiczną;
chodzi tu o przestępstwa ścigane z urzędu i urzędu, ale na wniosek
oskarżyciel publiczny działa jak strona, jest stroną postępowania, która nie reprezentuje w nim swego prywatnego interesu jak pozostałe strony, ale interes publiczny, który z uwagi na rozdział kompetencji pomiędzy organami państwowymi staje się jakby „własnym” interesem prawnym oskarżyciela;
od oskarżyciela publicznego wymaga się w zw. z tym zachowania obiektywizmu;
nie może być oskarżycielem osoba, której sprawa dotyczy bezpośrednio lub która jest małżonkiem, krewnym bądź powinowatym innej strony albo jej przedstawiciela procesowego lub pozostaje z taką osobą we wspólnym pożyciu, albo która była świadkiem czynu bądź była przesłuchana w charakterze świadka, albo biegłego lub orzekała wcześniej w tej sprawie;
wyłączeniu podlega też osoba, która brała w tej sprawie udział jako obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel społeczny albo przedstawiciel ustawowy strony;
art. 48. § 1 - o wyłączeniu prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego orzeka prokurator nadzorujący postępowanie lub bezpośrednio przełożony;
art. 425 § 4. Oskarżyciel publiczny ma prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego;
zasadniczym oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator
asesor prokuratorski ma uprawnienia prokuratora z tym że nie może występować przed sądem okręgowym i SN; może złożyć środek odwoławczy od orzeczenia tego sądu;
asesor prokuratury nie posiadający uprawnień do pełnienia czynności prokuratorskich może występować w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach w postępowaniu uproszczonym;
Nieprokuratorscy oskarżyciele publiczni:
organy wskazane w rozporządzeniu wykonawczym MS:
Inspekcji Handlowej,
Państwowej Inspekcji Sanitarnej,
Straży Granicznej;
Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej
organy te mogą wnosić i popierać oskarżenie jedynie w I instancji;
organy upoważnione do ścigania określonych przestępstw przez ustawy szczególne:
Straż Leśna;
strażnicy Straży Łowieckiej;
Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych
finansowe organy postępowania przygotowawczego;
mogą samodzielnie wnosić akt oskarżenia i mają pełnię praw oskarżycielskich, łącznie z możliwością zaskarżania orzeczeń, niezależnie od trybu postępowania, w jakim prowadzony jest proces
Zadania oskarżyciela publicznego:
podstawowym zadaniem jest realizacja procesowej funkcji ścigania karnego;
oskarżyciel publiczny powinien występować z oskarżeniem jedynie wtedy, gdy jest przekonany o sprawstwie i winie danej osoby odnośnie do określonego przestępstwa;
nie może skutecznie poprzez swoje czynności unicestwiać postępowania sądowego.
3.4. Pokrzywdzony
Pokrzywdzony:
Art. 49:
§ 1. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
§ 2. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej;
Bezpośredniość naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego:
podstawowy wyznacznik pokrzywdzenia dla celów postępowania karnego;
między czynem stanowiącym przestępstwo i naruszeniem dobra danego podmiotu nie ma ogniw pośrednich
wyjątki od wymogu bezpośredniości:
art. 49 § 3. Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia;
w sprawach o przestępstwa p-ko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218-221, oraz o czyn utrudniania kontroli PIP z art. 225 § 2 kk organy PIP mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.
Ustalenie czy i kto został pokrzywdzony musi odbywać się na podstawie normy prawa karnego materialnego.
Art. 49a. Jeżeli nie wytoczono powództwa cywilnego, pokrzywdzony, a także prokurator, może aż do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 Kodeksu karnego
Art. 46. § 1. W razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu lub przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, sąd, na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, orzeka obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części; przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.
§ 2. Zamiast obowiązku określonego w § 1 sąd może orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę w celu zadośćuczynienia za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a także za doznaną krzywdę
W myśl art. 65. § 1 pkt 6 Sąd przed rozpoczęciem przewodu sądowego odmawia przyjęcia powództwa cywilnego, jeżeli złożono wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 Kodeksu karnego.
„Zastępcze” wykonywanie uprawnień (art. 51):
za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu.
jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.
jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje.
Śmierć pokrzywdzonego i prawa osób najbliższych:
w razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator, działając z urzędu.
w wypadku gdy organ prowadzący postępowanie dysponuje informacjami o osobach najbliższych dla pokrzywdzonego, powinien pouczyć o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z nich
3.5 Oskarżyciel posiłkowy.
Oskarżyciel posiłkowy:
art. 53:
w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego
Pokrzywdzony w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego może działać jako strona:
w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego (ubocznie)
lub zamiast niego (zastępczo subsydiarnie);
jest pełnoprawną stroną działającą na niekorzyść oskarżonego;
nie ma żadnych ograniczeń w zakresie zaskarżania orzeczeń.
Samo oświadczenie pokrzywdzonego o przystąpieniu do postępowania (pisemne lub ustne do protokołu) - jeśli zostało złożone po wniesieniu aktu oskarżenia przez prokuratora przed rozpoczęciem przewodu sądowego na rozprawie głównej - powoduje, że staje się on tzw. ubocznym oskarżycielem posiłkowym (art. 54 § 1)
Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Sąd orzeka, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, gdy bierze w nim już udział określona przez sąd liczba oskarżycieli.
Oskarżyciel posiłkowy, który nie bierze udziału w postępowaniu z przyczyn określonych powyżej, może przedstawić sądowi na piśmie swoje stanowisko w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia
Samodzielna skarga posiłkowa (subsydiarna):
w razie powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania w wypadku, o którym mowa w art. 330 § 2 (jeżeli prokurator nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia), pokrzywdzony może w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu wnieść akt oskarżenia do sądu, dołączając po jednym odpisie dla każdego oskarżonego oraz dla prokuratora. Przepis art. 488 § 2 (na polecenie sądu Policja dokonuje określonych przez sąd czynności dowodowych, po czym ich wyniki przekazuje sądowi) stosuje się odpowiednio.
Kolejność poszczególnych czynności wnoszenia „własnego” aktu oskarżenia:
zażalenie pokrzywdzonego do sądu na wydane przez prokuratora postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania; pokrzywdzonemu służy prawo do przejrzenia akt;
sąd może uchylić to postanowienie prokuratora, może je także utrzymać w mocy;
jeżeli sąd uchylił to postanowienie (wskazując powody tego uchylenia, w miarę potrzeby okoliczności, które należy wyjaśnić), prokurator ma obowiązek dokonać czynności „nakazanych” przez sąd;
jeżeli prokurator nadal nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, wydaje ponownie postanowienie o umorzeniu (lub odmowie wszczęcia);
pokrzywdzony - który wykorzystał wspomniane w pkt 1 uprawnienia - wnosi akt oskarżenia, o którym mowa w art. 55 § 1 kpk.
obowiązuje tu przymus adwokacki;
termin m-ca nie jest zawity, nie może być przywrócony
Przyłączenie się do skargi innego pokrzywdzonego:
inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do postępowania
Udział prokuratora:
w sprawie wszczętej na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego może brać udział również prokurator, niezależnie od oskarżyciela posiłkowego;
prokurator nie działa jako oskarżyciel publiczny;
w razie odstąpienia od oskarżenia oskarżyciela posiłkowego, prokurator może przystąpić do oskarżenia niezwłocznie albo nie później niż w terminie 14 dni, przewidzianych dla prokuratora nie biorącego udziału w sprawie;
prokurator może odstąpić do udziału w rozprawie.
Odstąpienie oskarżyciela posiłkowego:
w razie odstąpienia oskarżyciela posiłkowego od oskarżenia nie może on ponownie przyłączyć się do postępowania;
odstąpieniu oskarżyciela posiłkowego od oskarżenia w sprawie, w której oskarżyciel publiczny nie bierze udziału, sąd zawiadamia prokuratora;
nieprzystąpienie przez niego do oskarżenia w terminie 14 dni od doręczenia zawiadomienia powoduje umorzenie postępowania.
Śmierć oskarżyciela posiłkowego:
nie tamuje biegu postępowania;
osoby najbliższe mogą przystąpić do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym stadium postępowania;
w razie śmierci oskarżyciela posiłkowego, który samodzielnie popierał oskarżenie, postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela posiłkowego .
3.6. Oskarżyciel prywatny
Oskarżyciel prywatny:
Art. 59:
pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego;
inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania
Wniesienie prywatnego aktu oskarżenia wszczyna postępowanie prywatnoskargowe.
Katalog spraw prywatnoskargowych:
nieumyślne uszkodzenie ciała, jeżeli naruszenie czynności narządu lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej jak 7 dni (art. 157§4 w zw. z §3 kk)
umyślne lekkie uszkodzenie ciała, jeżeli naruszenie czynności narządu lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej jak 7 dni ( art. 157§4 w zw. z §2 kk)
zniesławienie (art. 212§4 w zw. z §1 lub §2 kk)
znieważenie (art. 216§5 w zw. z §1 lub §2 kk)
naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217§3 w zw. z §1 kk)
przywłaszczenie lub inne naruszenie cudzego prawa autorskiego (art. 115 ust. 1-3 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych)
utrwalenie lub zwielokrotnienie cudzego utworu bez uprawnień (art. 117 ust. 1 w/w ustawy)
umyślne lub nieumyślne rozpowszechnianie cudzego utworu bez uprawnień (art. 116 ust. 1, 2 i 4 w/w ustawy)
przyjmowanie, nabywanie lub pomoc w zbyciu lub ukryciu w celu uzyskania korzyści majątkowej przedmiotu będącego nośnikiem utworu rozpowszechnianego lub zwielokrotnianego bez uprawnień (art. 118 ust. 1 w/w ustawy)
uniemożliwianie lub utrudnianie wykonywania prawa kontroli korzystania z utworu (art. 119 w/w ustawy)
Dysponowanie skargą (art. 496):
postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego umarza się za zgodą oskarżonego, jeżeli oskarżyciel prywatny odstąpi od oskarżenia przed prawomocnym zakończeniem postępowania;
zgoda oskarżonego nie jest wymagana, jeżeli oskarżyciel prywatny odstąpi od oskarżenia przed rozpoczęciem przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej;
niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika na rozprawie głównej bez usprawiedliwionych powodów uważa się za odstąpienie od oskarżenia.
Ingerencja prokuratora i jej formy:
w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny;
postępowanie toczy się wówczas z urzędu, a pokrzywdzony, który przedtem wniósł oskarżenie prywatne, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego; do pokrzywdzonego, który przedtem nie wniósł oskarżenia prywatnego, stosuje się art. dot. oskarżyciela posiłkowego;
jeżeli prokurator, który wstąpił do postępowania, odstąpił potem od oskarżenia, pokrzywdzony powraca w dalszym postępowaniu do praw oskarżyciela prywatnego;
pokrzywdzony, który nie wniósł oskarżenia, może w terminie zawitym 14 dni od daty powiadomienia go o odstąpieniu prokuratora od oskarżenia złożyć akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne, a jeżeli takiego oświadczenia nie złoży, sąd umarza postępowanie
Przedawnienie karalności przestępstw prywatnoskargowych:
karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia;
jeżeli jednak w tym czasie wszczęto postępowanie przeciwko osobie, karalność popełnionego przez nią przestępstwa ustaje z upływem 5 lat.
Oskarżenie wzajemne:
oskarżony może , aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, wnieść przeciwko oskarżycielowi prywatnemu będącemu pokrzywdzonym wzajemny akt oskarżenia o ścigany z oskarżenia prywatnego czyn , pozostający w związku z czynem mu zarzuconym. Sąd rozpoznaje wówczas obie sprawy łącznie.
odstąpienie jednego z oskarżycieli prywatnych od oskarżenia powoduje umorzenie postępowania tylko w części dotyczącej wniesionego przez niego oskarżenia. (art. 497§2 kpk)
obaj oskarżyciele prywatni korzystają z uprawnień oskarżonego
pierwszeństwo zadawania pytań przysługuje temu oskarżycielowi, który pierwszy wniósł akt oskarżenia (art. 497§3 kpk)
po złożeniu wyjaśnień przez obu oskarżonych, sąd przeprowadza dowody na zasadach ogólnych, tzn. że w pierwszej kolejności przeprowadzane są dowody wskazane przez oskarżyciela prywatnego, który pierwszy wniósł oskarżenie (art. 369 kpk w zw. z art. 468 kpk i 485 kpk)
sąd w wyroku zaznacza, że postępowanie toczyło się z powodu wzajemnych oskarżeń (art. 497§3 zd. 3 kpk)
Ingerencja prokuratora:
oskarżenie wzajemne jest niedopuszczalne jeżeli prokurator wcześniej wszczął albo przyłączył się do postępowania (art. 498§2 kpk)
jeżeli po wniesieniu oskarżenia wzajemnego prokurator przyłączy się do jednego z oskarżeń wzajemnych, sąd wyłącza oskarżenie przeciwne do osobnego postępowania (art. 498§2 kpk)
w razie objęcia przez prokuratora obu oskarżeń wzajemnych, postępowanie toczy się z urzędu, zaś oskarżyciele korzystają w odpowiednim zakresie z uprawnień oskarżycieli posiłkowych (art. 498§3 kpk)
gdyby następnie prokurator odstąpił od oskarżenia, to:
w przypadku, gdy w wyniku jego przystąpienia oskarżenie wzajemne wyłączono do odrębnego postępowania (art. 498§2 kpk), postępowanie powraca do nurtu prywatnoskargowego, a oskarżenie wzajemne nie jest już możliwe, gdyż wydzielono je do odrębnego procesu,
w sytuacji, gdy objął on oba oskarżenia wzajemne i odstąpił od obu, proces przeradza się w postępowanie prywatnoskargowe, a oskarżyciele posiłkowi będący też oskarżonymi powracają do swych ról oskarżycieli prywatnych i jednocześnie oskarżonych,
w wypadku, gdy obejmując oba oskarżenia, prokurator następnie odstąpi tylko od jednego z nich, oskarżenie przeciwne należy wyłączyć do odrębnego postępowania, tak jakby prokurator objął tylko jedno z nich.
3.7. Powód cywilny
Powodem cywilnym procesie karnym jest:
pokrzywdzony, który aż do rozpoczęcia przewodu sądowego wytacza powództwo cywilne dochodząc wobec oskarżonego swoich roszczeń majątkowych, wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa.
Z pozwem cywilnym może wystąpić zakład ubezpieczeń w zakresie w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia (art. 49 § 3 kpk).
W razie śmierci pokrzywdzonego osoby najbliższe mogą wytoczyć powództwo o przysługujące im roszczenie majątkowe.
W wypadku śmierci powoda cywilnego (po przyjęciu powództwa) osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego i dochodzić przysługujących im roszczeń. Niewstąpienie tych osób nie tamuje biegu postępowania; sąd wydając orzeczenie kończące postępowanie pozostawia wówczas powództwo cywilne bez rozpoznania.
Prokurator, aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, może wytoczyć powództwo na rzecz pokrzywdzonego, jeżeli interes społeczny tego wymaga.
Forma pozwu:
Art. 187. § 1 kpc.
Pozew powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego, a nadto zawierać:
dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna;
przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu.
Art. 119 kpk
§ 1. Pismo procesowe powinno zawierać:
1) oznaczenie organu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której dotyczy,
2) oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo,
3) treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem,
4) datę i podpis składającego pismo.
§ 2. Za osobę, która nie może się podpisać, pismo podpisuje osoba przez nią upoważniona, ze wskazaniem przyczyny złożenia swego podpisu.
Powództwo można zgłosić w stadium przygotowawczym. Za dzień zgłoszenia roszczeń uważa się dzień zgłoszenia powództwa.
Pokrzywdzony staje się powodem cywilnym z chwilą wydania postanowienia sądu o przyjęciu powództwa cywilnego. Powód cywilny może pozew cofnąć.
Warunki formalne dopuszczalności pozwu cywilnego:
Art. 65. § 1. Sąd przed rozpoczęciem przewodu sądowego odmawia przyjęcia powództwa cywilnego, jeżeli:
powództwo cywilne jest z mocy przepisu szczególnego niedopuszczalne,
roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia,
powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,
to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono,
po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego,
złożono wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 Kodeksu karnego:
Art. 46. kk
§ 1. W razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu lub przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, sąd, na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, orzeka obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części; przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty nie stosuje się
Przyjęcie powództwa cywilnego:
Jeżeli pozew odpowiada warunkom formalnym, a nie zachodzą okoliczności wymienione w art. 65 § 1, sąd orzeka o przyjęciu powództwa cywilnego. Mimo przyjęcia powództwa cywilnego sąd pozostawia je bez rozpoznania, jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się okoliczność wymieniona w art. 65 § 1.
Na odmowę przyjęcia powództwa cywilnego lub na pozostawienie go bez rozpoznania zażalenie nie przysługuje.
Powód cywilny może dowodzić istnienia tylko tych okoliczności, na których opiera swoje roszczenie.
Jeżeli sąd odmówił przyjęcia powództwa cywilnego lub pozostawił je bez rozpoznania, powód cywilny może dochodzić swego roszczenia w postępowaniu cywilnym. Jeżeli w terminie zawitym 30 dni od daty odmowy przyjęcia lub pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania powód cywilny wniesie o przekazanie pozwu sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych, za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się dzień wniesienia pozwu w postępowaniu karnym.
Rozstrzygnięcia sądu:
jeżeli skażą oskarżonego:
uwzględnienie lub oddalenie pozwu w całości lub części;
uniewinnienie/umorzenie/warunkowe umorzenie:
pozostawienie pozwu bez rozpoznania.
Oddala się powództwo, gdy nie jest ono zasadne.
Jeżeli zasądzone odszkodowanie, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym
Jeżeli powództwo cywilne zostało zgłoszone w toku postępowania przygotowawczego, organ prowadzący postępowanie załącza pozew do akt sprawy, a postanowienie co do przyjęcia powództwa wydaje sąd po wpłynięciu sprawy z aktem oskarżenia; za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się wówczas dzień zgłoszenia powództwa. Jeżeli wraz z powództwem cywilnym został zgłoszony wniosek o zabezpieczenie roszczenia, w przedmiocie tego wniosku orzeka prokurator. Na postanowienie co do zabezpieczenia roszczenia przysługuje zażalenie do sądu.
W razie umorzenia lub zawieszenia postępowania przygotowawczego pokrzywdzony w terminie zawitym 30 dni od daty doręczenia postanowienia może żądać przekazania sprawy sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych. Jeżeli pokrzywdzony w terminie tym żądania nie zgłosi, zabezpieczenie upada, a wniesiony poprzednio pozew nie wywołuje skutków prawnych.
3.8. Oskarżony
Oskarżony/podejrzany:
sensu stricto:
osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania;
sensu largo:
osoba, p-ko której podniesione zostały zarzuty w postępowaniu przygotowawczym, bądź to w drodze wydania stosownego postanowienia o ich przedstawieniu (art. 71 § 1), bądź też bez wydania takiego postanowienia w zw. z przystąpieniem do przesłuchania tej osoby w charakterze podejrzanego (podejrzany).
Faktycznie podejrzany (osoba podejrzana):
osoba, której formalnie nie przedstawiono zarzutów, lecz co do której udziału w przestępstwie będącym przedmiotem postępowania rysują się pewne podejrzenia, lub wobec którego powzięto pewne czynności procesowe
Prawa i obowiązki omówione przy zasadach.
4.Reprezentanci stron procesowych
4.1. Obrońca
Obrońca:
Art. 82:
obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury, tj. adwokat lub aplikant adwokacki
Zasada działania obrońcy tylko na korzyść oskarżonego:
art. 86. § 1. Obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego
art. 20. § 1. W razie rażącego naruszenia przez obrońcę lub pełnomocnika strony ich obowiązków procesowych sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zawiadamia o tym właściwą okręgową radę adwokacką lub radę okręgowej izby radców prawnych, żądając od dziekana właściwej rady nadesłania w wyznaczonym, nie krótszym niż 30 dni, terminie informacji o podjętych działaniach wynikających z zawiadomienia. Odpis zawiadomienia przesyła się Ministrowi Sprawiedliwości;
to samo dot. niekorzystnych dla oskarżonego zaniechań obrońcy
Upoważnienie do obrony „z wyboru”
akt upoważnienia (tzw. pełnomocnictwo obrończe) w formie oświadczenia woli przez oskarżonego (art. 83 §1) lub przez inną osobę (jeśli jest on pozbawiony wolności), a w wypadku gdy oskarżony jest nieletni lub ubezwłasnowolniony - przez oświadczenie jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna. Jest to tzw. obrona z wyboru; upoważnienie do obrony może być udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne; upoważnienie wygasa, gdy Oskarżony osobiście udzieli upoważnienia innemu adwokatowi;
decyzja organu procesowego - dla obrony z urzędu, o której decyduje prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy, gdy zzachodzą przypadki przewidziane w art. 78 § 1, art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80; oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (prawo ubogich)
Zakres działania:
ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń.
wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. Jeżeli jednak czynności należy dokonać poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, a w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności, na uzasadniony wniosek dotychczasowego obrońcy może wyznaczyć dla dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów.
obrońca wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym lub w postępowaniu o wznowienie postępowania powinien sporządzić i podpisać kasację lub wniosek o wznowienie postępowania albo poinformować na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania. Jeżeli kasacja lub wniosek zostaną wniesione, obrońca ten jest uprawniony do udziału w toczącym się postępowaniu.
Odwołanie obrońcy (art. 378):
jeżeli w sprawie, w której oskarżony musi mieć obrońcę i korzysta z obrony z wyboru, obrońca lub oskarżony wypowiada stosunek obrończy, prezes sądu lub sąd wyznacza obrońcę z urzędu, o ile oskarżony nie powołał obrońcy z wyboru. W razie potrzeby rozprawę przerywa się lub odracza;
w sprawie, w której oskarżony korzysta z obrońcy z urzędu, sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub oskarżonego zwalnia obrońcę z jego obowiązków i wyznacza oskarżonemu innego obrońcę z urzędu.
wypadkach określonych powyżej sąd podejmuje zarazem decyzję, czy dotychczasowy obrońca może bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić obowiązki do czasu podjęcia obrony przez nowego obrońcę
Wypowiedzenie pełnomocnictwa przez adwokata:
adwokat może wypowiedzieć pełnomocnictwo po uzyskaniu zgody kierownika zespołu
adwokat, wypowiadając pełnomocnictwo, zawiadamia o tym zainteresowane organy; jest także obowiązany jeszcze przez dwa tygodnie pełnić swe obowiązki, jeżeli nie nastąpiło wcześniejsze objęcie sprawy przez innego adwokata lub zwolnienie ze strony klienta
adwokat może odmówić udzielenia pomocy prawnej tylko z ważnych powodów, o których informuje zainteresowanego. Wątpliwości co do udzielenia lub odmowy udzielenia pomocy prawnej rozstrzyga okręgowa rada adwokacka, a w wypadkach niecierpiących zwłoki - dziekan.
Obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy nie pozostają w sprzeczności. Stwierdzając sprzeczność sąd wydaje postanowienie, zakreślając oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców. W wypadku obrony z urzędu sąd wyznacza innego obrońcę
Obrońca oskarżonego jest zobowiązany zachować w tajemnicy wszystko czego dowiedział się w związku z udzieleniem pomocy prawnej.
Obrońca-adwokat korzysta także z immunitetu adwokackiego, zapewniającego mu w zakresie wykonywania zawodu korzystanie z wolności słowa i pisma.
4.2 Pełnomocnik
Pełnomocnik:
osoba, która składa lub odbiera oświadczenie procesowe w imieniu strony procesowej lub innej osoby w jej interesie I ze skutkami procesowymi odnoszącymi się bezpośrednio do niej;
strona inna niż oskarżony może ustanowić pełnomocnika
osoba nie będąca stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu;
Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny.
Pełnomocnik różni się od obrońcy:
z jego pomocy korzystają podmioty działające po stronie czynnej
jest związany „instrukcją mocodawcy”
nie jest ograniczony do działania wyłącznie na korzyść
może w ramach umocowania powziąć i wyrazić wolę, która jest uważana za wolę mocodawcy
Osoba uprawniona może posiadać nie więcej niż 3 pełnomocników. Udział pełnomocnika w postępowaniu nie wyłącza osobistego udziału w nim mocodawcy.
W kwestiach nie uregulowanych przepisami w KPK dotyczących pełnomocnika stosuje się KPC.
Pełnomocnictwo procesowe obejmuje według art. 91 KPC umocowanie z samego prawa do:
wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, skargi o wznowienie postępowania, skargi apelacyjnej, kasacyjnej i postępowania wywołanego ich wniesieniem
wszelkich czynności dotyczących zabezpieczeń i egzekucji
udzielania dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu
zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa, jeżeli czynności te nie zostały wyłączone w udzielonym pełnomocnictwie
odbioru kosztów procesu od strony przeciwnej
4.3. Przedstawiciel ustawowy
Przedstawiciel ustawowy może działać zarówno po stronie czynnej, jak i biernej, tj. pokrzywdzonego, jak i oskarżonego.
Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może występować wówczas, gdy pokrzywdzony nie może działać osobiście, gdyż jego działanie:
wyklucza ustawa,
z natury rzeczy jest niemożliwe.
Nie może z mocy ustawy działać małoletni lub ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, tzw. opiekun faktyczny ( art. 51 § 2 k. p. k.).
Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje ( art. 51 § 3 k. p. k.).
Nie jest możliwe bezpośrednie działanie pokrzywdzonego nie będącego osobą fizyczną. Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu ( art. 51 § 1 k. p. k.).
Przedstawiciel pokrzywdzonego może dokonywać wszelkich czynności procesowych w miejsce pokrzywdzonego ze skutkiem pranym dla niego.
Przedstawiciel ustawowy może wykonywać czynności za oskarżonego nieletniego lub ubezwłasnowolnionego. Jeżeli oskarżony jest nieletni lub ubezwłasnowolniony, jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje, może podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe, a przede wszystkim wnosić środki zaskarżenia, składać wnioski oraz ustanowić obrońcę ( art. 76 k. p. k.).
4.4 Przedstawiciel społeczny (rzecznik interesu społecznego)
W postępowaniu sądowym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego udział w postępowaniu może zgłosić przedstawiciel organizacji społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.
W zgłoszeniu organizacja społeczna wskazuje przedstawiciela, który ma reprezentować tę organizację, a przedstawiciel przedkłada sądowi pisemne upoważnienie.
Sąd dopuszcza przedstawiciela organizacji społecznej, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości.
Dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie.
Rzecznikiem interesu społecznego jest także Rzecznik Praw Obywatelskich
RPO po zbadaniu sprawy mając określone uprawnienia związane z procesem karnym, może:
żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu (przyjmuje się że prokurator nie jest tym żądaniem związany)
żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu - na prawach przysługujących prokuratorowi
wnieść kasację
RPO w związku z rozpatrywanymi sprawami może również występować:
do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej
z wnioskiem do SN o podjęcie uchwały mającej na celu rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni prawa
5. Podmiot odpowiedzialny majątkowo
Art. 416. § 1. W razie skazania oskarżonego sąd, uwzględniając wniosek prokuratora, zobowiązuje w wyroku podmiot, który uzyskał korzyść majątkową w warunkach określonych w art. 52 Kodeksu karnego, do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa. Uniewinniając oskarżonego albo skazując go za przestępstwo, które takiej korzyści nie przyniosło, lub umarzając postępowanie - sąd pozostawia wniosek prokuratora bez rozpoznania
Art. 52. W wypadku skazania za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, a popełnione przez sprawcę działającego w jej imieniu lub interesie, sąd zobowiązuje podmiot, który uzyskał korzyść majątkową, do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa; nie dotyczy to korzyści majątkowej podlegającej zwrotowi innemu podmiotowi
art. 333 § 4 Prokurator może także dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o zobowiązanie podmiotu określonego w art. 52 Kodeksu karnego do zwrotu na rzecz Skarbu Państwa uzyskanej korzyści majątkowej oraz zawiadomienie tego podmiotu o terminie rozprawy
6. Inni uczestnicy procesu
W tej kategorii mieszczą się tzw. pomocnicy organów procesowych:
specjaliści - wzywani do udziału w oględzinach, przesłuchaniu przy użyciu urządzeń technicznych, eksperymencie, ekspertyzie itp.,
protokolanci - osoby wezwane do spisania protokołu; protokolantem może być zarówno aplikant, pracownik sekretariatu lub nienależący do składu orzekającego asesor sądowy (protokół sądowy), a w postępowaniu przygotowawczym poza osobami wymienionymi w art. 144 § 1 k.p.k., także osoba przybrana w charakterze protokolanta przez przewodniczącego czynności lub sam przeprowadzający czynność,
stenotypiści,
tłumacze,
inne osoby biorące udział w postępowaniu obowiązane do noszenia broni, np. konwojenci policyjni.
15