Uczestnicy procesu karnego
Uczestnikiem procesu karnego jest podmiot, który bierze udział w procesie karnym w roli, jaką wyznacza mu prawo karne procesowe. Rola tego podmiotu jest określona przez prawo, które określa jego prawa i obowiązki.
Wyróżnia się następujące kategorie uczestników:
organy procesowe,
strony procesowe,
reprezentanci stron procesowych,
rzecznicy interesu społecznego,
pomocnicy procesowi,
osobowe źródła dowodowe,
pozostali uczestnicy procesowi.
Organy procesowe
Organami procesowymi są organy państwowe uprawnione do wydawania decyzji procesowych w określonych etapach procesu, niezależnie od innych uprawnień.
Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze
Organem prowadzącym śledztwo oraz nadzorującym dochodzenie lub śledztwo w zakresie, w jakim go sam nie prowadzi jest prokurator. Ustrój prokuratury reguluje ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze ( Dz. U. 2002 r. Nr 21 poz. 206 ze zm.). Prokuraturę stanowią Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz prokuratorzy Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Prokurator Generalny jest naczelnym organem prokuratury. Funkcje Prokuratora Generalnego sprawuje Minister Sprawiedliwości.
Zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw ( art. 2 ustawy ). Zadania te prokuratorzy wykonują przez:
1) prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami,
2) wytaczanie powództw w sprawach karnych i cywilnych oraz składanie wniosków i udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, jeżeli tego wymaga ochrona praworządności, interesu społecznego, własności lub praw obywateli,
3) podejmowanie środków przewidzianych prawem, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia oraz w innych postępowaniach,
4) sprawowanie nadzoru nad wykonaniem, postanowień o tymczasowym aresztowaniu oraz innych decyzji o pozbawieniu wolności,
5) prowadzenie badań w zakresie problematyki przestępczości oraz jej zwalczania i zapobiegania,
6) zaskarżanie do sądu niezgodnych z prawem decyzji administracyjnych oraz udział w postępowaniu sądowym w sprawach zgodności z prawem takich decyzji,
7) koordynowanie działalności w zakresie ścigania przestępstw, prowadzonej przez inne organy państwowe,
8) współdziałanie z organami państwowymi, państwowymi jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społecznymi w zapobieganiu przestępczości i innym naruszeniom prawa,
9) współpracę z Szefem Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych w zakresie niezbędnym do realizacji jego zadań ustawowych,
10) opiniowanie projektów aktów normatywnych,
11) podejmowanie innych czynności określonych w ustawach.
Prokuratorami powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury są prokuratorzy Prokuratury Krajowej, prokuratur apelacyjnych, okręgowych i rejonowych.
Prokuratorami wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury są prokuratorzy Naczelnej Prokuratury Wojskowej, wojskowych prokuratur okręgowych i wojskowych prokuratur garnizonowych.
Prokuratorami Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu są prokuratorzy Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej oraz prokuratorzy oddziałowych komisji ścigania zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej.
Prokuratura zbudowana jest na zasadach:
niezależności
jednolitości,
centralizmu,
hierarchicznego podporządkowania,
jednoosobowego kierownictwa.
Zasada niezależności
Prokurator przy wykonywaniu czynności jest niezależny. Jest jednak obowiązany wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora. Polecenie dotyczące treści czynności procesowej prokurator przełożony wydaje na piśmie, a na żądanie prokuratora - wraz z uzasadnieniem. W razie przeszkody w doręczeniu polecenia w formie pisemnej dopuszczalne jest przekazanie polecenia ustnie, z tym że przełożony jest obowiązany niezwłocznie potwierdzić je na piśmie. Jeżeli prokurator nie zgadza się z poleceniem, może żądać zmiany polecenia lub wyłączenia go od wykonania czynności albo od udziału w sprawie. O wyłączeniu rozstrzyga ostatecznie prokurator bezpośrednio przełożony nad prokuratorem, który wydał polecenie, chyba że wydał je Prokurator Generalny. Polecenie dotyczące treści czynności procesowej, wydane przez prokuratora przełożonego innego niż prokurator bezpośrednio przełożony, nie może obejmować sposobu zakończenia postępowania przygotowawczego i postępowania przed sądem art. 8 ustawy).
W przypadku gdy w postępowaniu sądowym ujawnią się nowe okoliczności, prokurator samodzielnie podejmuje decyzje związane z dalszym tokiem tego postępowania.
Gwarancją niezależności są: a) nieusuwalność; prokurator może być odwołany tylko w wypadkach wskazanych w ustawie, np. w trybie kary dyscyplinarnej, b) immunitety prokuratorskie, c) nieprzenoszlaność na inne miejsce służbowe
Zasada jednolitości - wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury stanowią jedną organizacyjną całość; jednostki organizacyjne prokuratury występują na zewnątrz w imieniu całej prokuratury. Podział czynności w prokuraturze jest wewnętrzną sprawą prokuratury jak tez zmiana prokuratora w toku czynności nie pozbawia jej ważności ( zasada indyferencji).
Zasada centralizmu - wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury podlegają jednemu naczelnemu organowi, a mianowicie Prokuratorowi Generalnemu.
Zasada hierarchicznego podporządkowania - wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury podlegają Prokuratorowi Generalnemu nie wprost, ale za pośrednictwem jednostek organizacyjnych prokuratury wyższego szczebla. Zasada ta wyrażą się w zasadach:
substytucji - prokurator przełożony ma prawo zlecić czynność prokuratorowi podwładnemu, z wyjątkiem gdy przepis prawa zastrzega wykonanie czynności prokuratorowi określonego stopnia, np. kasację nadzwyczajną może wnieść tylko Prokurator Generalny ( art. 521 k.p.k.).
dewolucji - prokurator przełożony może przejąć do wykonania czynność prokuratora podwładnego,
Zasada jednoosobowego kierownictwa - polega na tym, że całością organów prokuratury, jak i każdą jednostka kieruje zawsze jedna osoba
Policja
Ustrój Policji określa ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji ( Dz. U. 2002 r. Nr 7 poz. 58z ze zm.). Policja jest umundurowaną i uzbrojoną formację służącą społeczeństwu i przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego. Policja w granicach swych zadań Policja w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń wykonuje czynności: operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-porządkowe. Policja wykonuje również czynności na polecenie sądu, prokuratora, organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego w zakresie, w jakim obowiązek ten został określony w odrębnych ustawach. Policjanci w toku wykonywania czynności służbowych mają obowiązek respektowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka.
Policjanci wykonując czynności, mają prawo:
1) legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości,
2) zatrzymywania osób w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw,
2a) zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie nie powróciły do niego,
3) zatrzymywania osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia,
4) przeszukiwania osób i pomieszczeń w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw,
5) dokonywania kontroli osobistej, a także przeglądania zawartości bagaży i sprawdzania ładunku w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego, w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary,
5a) obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych, a w przypadku czynności operacyjno-rozpoznawczych i administracyjno-porządkowych podejmowanych na podstawie ustawy - także i dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom,
6) żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz jednostek gospodarczych prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej; wymienione instytucje, organy i jednostki obowiązane są, w zakresie swojego działania, do udzielenia tej pomocy, w zakresie obowiązujących przepisów prawa,
7) zwracania się o niezbędną pomoc do innych jednostek gospodarczych i organizacji społecznych, jak również zwracania się w nagłych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa,
8) dokonywania kontroli rodzaju używanego paliwa przez pobranie próbek paliwa ze zbiornika pojazdu mechanicznego.
Uprawnienia procesowe Policji określone są w k. p. k.
Uprawnienia Policji przysługują także organom Straży Granicznej oraz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego Centralnego Biura Antykorupcyjnego, w zakresie ich właściwości oraz innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych, np. straży leśnej ( art. 312 k.p.k.).
Sądy
Sądy są organami sprawującymi wymiar sprawiedliwości w RP; są to Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe ( art. 175 § 1 Konstytucji). Tworzą oddzielny pion organów państwowych. One kierują procesem na etapie rozpoznania sprawy i wydają decyzje procesowe w postaci orzeczeń ( art. 93 § 1 k. p. k.). Orzekanie należy do sędziów, którzy w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.
Sądami powszechnymi są sądy: rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Sądami wojskowymi są wojskowe sądy okręgowe i wojskowe sądy garnizonowe.
Sąd Najwyższy jest organem władzy sądowniczej, powołanym do sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Dzieli się na: Izbę Cywilną, Izbę Karną, Izbę Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych oraz Izbę Wojskową.
Właściwość sądu
Wyróżnia się właściwość: a) rzeczową ( przedmiotową), b) miejscową ( terytorialną),
c) funkcjonalną ( czynnościową).
Właściwość rzeczowa jest upoważnieniem sądu do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji.
Podstawowym sądem pierwszej instancji jest sąd rejonowy. W myśl art. 24 § 1 k. p. k. sąd rejonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu. Określenie właściwości nastąpiło na podstawie reguły ogólnej.
Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o następujące przestępstwa:
2) (16) o występki określone w rozdziałach XVI i XVII oraz w art. 140-142, art. 148 § 4, art. 149, art. 150 § 1, art. 151-154, art. 156 § 3, art. 158 § 3, art. 163 § 3 i 4, art. 165 § 1, 3 i 4, art. 166 § 1, art. 173 § 3 i 4, art. 185 § 2, art. 210 § 2, art. 252, art. 253 § 2, art. 258 § 1-3, art. 265 § 1 i 2, art. 269, art. 278 § 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 284 § 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 286 § 1 w zw. z art. 294, art. 287 § 1 w zw. z art. 294, art. 296 § 3 oraz art. 299 Kodeksu karnego,
3) o występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego.
Jest to stała właściwość. Oprócz tego jest tzw. właściwość ruchoma. Sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawę o każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy ( art. 25 § 2 k. p. k.).
Właściwość miejscowa - określa który z sądów tego samego rzędu jest właściwy do orzekania w konkretnej sprawie. Zasadą jest, że właściwość tę określa się według miejsca popełnienia przestępstwa. W myśl art. 31 § 1 k. p. k. miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo ( forum delicti commissi). Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić ( art. 6 § 2 k. k.).
Jeżeli przestępstwo popełniono na polskim statku wodnym lub powietrznym, w sytuacji, gdy przestępstwo nie zostało popełnione w okręgu żadnego sądu, np. na wodach eksterytorialnych , właściwy jest sąd macierzystego portu statku ( art. 31 § 2 k. p. k.).
Jeżeli przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy jest ten sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze ( reguła wyprzedzenia) - art. 31 § 3 k. p. k.).
Jeżeli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd, w którego okręgu:
1) ujawniono przestępstwo ( forum manifestationis),
2) ujęto oskarżonego ( forum deprehensionis),
3) oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał ( forum domicilii)
- zależnie od tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze ( art. 32 § 1 k. p. k.).
To samo dotyczy przestępstwa popełnionego za granicą ( art. 32 § 2 k. p. k.).
Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu według przepisów poprzedzających, sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy ( art. 32 § 3 k. p. k.).
Możliwe jest odstępstwo od zasad wyżej wymienionych w zakresie właściwości rzeczowej, jak i miejscowej. Wynikać to może z:
łączności spraw ( connnexitas causarum),
postulatu oszczędności procesu,
delgacji.
Właściwość z łączności spraw ( forum connexitas cauarum) przybiera postać:
- łączności podmiotowej i dotyczy sytuacji, gdy tę samą osobę oskarżono o kilka przestępstw, a sprawy należą do właściwości różnych sądów tego samego rzędu; właściwy jest wówczas sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze, a jeżeli sprawy należą do właściwości sądów różnego rzędu - sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu ( art. 33 § 1 i 2 k. p. k.).
- łączności przedmiotowej i polega na tym, że sąd właściwy dla sprawców przestępstw jest również właściwy dla pomocników, podżegaczy oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy, jeżeli postępowanie przeciwko nim toczy się jednocześnie; właściwy jest wówczas sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze, a jeżeli sprawy należą do właściwości sądów różnego rzędu - sprawę rozpoznaje sąd wyższego rzędu ( art. 34 § 1 i 2 k.p.k.);
Jeżeli zachodzą okoliczności utrudniające łączne rozpoznanie tych spraw, można wyłączyć i odrębnie rozpoznać sprawę poszczególnych osób lub o poszczególne czyny; sprawa wyłączona podlega rozpoznaniu przez sąd właściwy według zasad ogólnych ( art. 34 § 3 k.p.k.).
- łączności podmiotowej - przedmiotowej, zachodzącej wówczas, gdy łączę się sprawę ze względu na łączność podmiotową, jak i przedmiotową.
Właściwość z postulatu oszczędności - w grę wchodzi wówczas, gdy konieczność zmiany właściwości miejscowej ze względów ekonomicznych. Sąd wyższego rzędu nad sądem właściwym może przekazać sprawę innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli większość osób, które należy wezwać na rozprawę, zamieszkuje blisko tego sądu, a z dala od sądu właściwego ( art. 36 k. p. k.).
Właściwość z delegacji polega na tym, że:
Sąd Najwyższy może z inicjatywy właściwego sądu przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości ( art. 37 k. p. k.).
jeżeli z powodu wyłączenia sędziów rozpoznanie sprawy w danym sądzie jest niemożliwe, sąd wyższego rzędu przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu ( art. 43 k.p.k.).
jeżeli rozpoznanie sprawy w sądzie miejscowo właściwym nie jest możliwe w terminie zabezpieczającym uniknięcie przedawnienia karalności przestępstwa określonym w art. 101 Kodeksu karnego, uwzględniając wniosek sądu właściwego, sąd apelacyjny może przekazać taką sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu ( art. 11a p. w. k. p. k.).
Odstępstwo w tym trybie dotyczy tylko właściwości miejscowej, a żadnym wypadku rzeczowej.
Właściwość funkcjonalna - obejmuje uprawnienie do podejmowania określonych czynności przez sąd; nie rozpoznaje się całościowo sprawy. I tak np.:
sąd rejonowy:
- rozpoznaje środki odwoławcze w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 24 § 2 k. p. k. ), np. rozpoznaje zażalenia na postanowienia prokuratora w przedmiocie środka zapobiegawczego ( art. 252 § 2 k. p. k.).
- stosuje tymczasowe aresztowanie ( art. 250 § 2 k.p.k.).
sąd okręgowy:
rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń ( apelacje i zażalenia) i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie rejonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę (art. 25 § 3 k. p. k.),
wydaje oskarżonemu list żelazny ( art. 281 k.p.k.).
c ) sąd apelacyjny:
- rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w pierwszej instancji w sądzie okręgowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę ( art. 26 k.p.k.)
- przedłużanie tymczasowe aresztowanie na okres ponad 12 miesięcy
w postępowaniu przygotowawczym i ponad 2 lata w postępowaniu sądowym ( art. 263 § 4 k.p.k.
Sąd Najwyższy:
- rozpoznaje kasacje oraz środki odwoławcze i inne sprawy w wypadkach określonych w ustawie ( art. 27 k. p. k.)
rozstrzyga zagadnienia prawne przedstawiane przez sady odwoławcze ( art. 441 § 1 k. p. k.).
Spory o właściwość sądu
Ze sporem między sądami mamy do czynienia wówczas, gdy dwa sądy uznają się za właściwe do rozpoznania sprawy ( spór pozytywny) lub dwa sądu uważają, że są niewłaściwe ( spór negatywny). Nie jest możliwy spór między sądami nierównorzędnymi. Do sporu dochodzi wówczas, gdy jeden sąd przekaże sprawę drugiemu sądowi równorzędnemu. Sąd, któremu przekazano sprawę może ją rozpoznać lub wszcząć spór. Spór o właściwość między sądami równorzędnymi rozstrzyga ostatecznie sąd wyższego rzędu nad sądem, który pierwszy wszczął spór. W czasie trwania sporu każdy z tych sądów przedsiębierze czynności nie cierpiące zwłoki ( art. 38 § 1 i 2 k.p.k.)
Nie jest możliwy spór między sądem wojskowym i sądem powszechnym. Jeżeli sąd wojskowy przekaże sprawę sądowi powszechnemu lub nie przyjmie sprawy przekazanej mu przez sąd powszechny, sprawę rozpoznaje sąd powszechny ( art. 39 k. p. k.).
Sąd bada z urzędu swą właściwość, a w razie stwierdzenia swej niewłaściwości przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub innemu organowi. Jeżeli sąd na rozprawie głównej stwierdza, że nie jest właściwy miejscowo lub że właściwy jest sąd niższego rzędu, może przekazać sprawę innemu sądowi jedynie wtedy, gdy powstaje konieczność odroczenia rozprawy. Na postanowienie w kwestii właściwości przysługuje zażalenie ( art. 35 § 1 - 3 k.p.k.).
Skład sądu
Skład sądu zależy od rodzaju sądu, instancji i od tego, czy orzeka na rozprawie, czy na posiedzeniu. I tak na rozprawie w pierwszej instancji orzeka:
Sąd rejonowy;
- w składzie jednego sędziego ( art. 28 § 1 k.p.k.).
- w składzie trzech sędziów, jeżeli ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd pierwszej instancji tak postanowi ( art. 28 § 3 k.p.k.).
Sąd okręgowy:
- w składzie jednego sędziego ( art. 28 § 1 k.p.k.).
- w składzie jednego sędziego i dwóch ławników w sprawach o zbrodnie ( art. 28 § 2 k. p. k. ).,
- w składzie trzech sędziów, jeżeli ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd pierwszej instancji tak postanowi ( art. 28 § 3 k.p.k.).
- w składzie dwóch sędziów i trzech ławników w sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności ( art. 28 § 4 k.p.k.).
Na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej sąd orzeka w składzie trzech sędziów ( art. 29 § 1 k. p. k.).Prezes sądu okręgowego może zarządzić rozpoznanie sprawy jednoosobowo,
Jeżeli była rozpoznawana w I instancji w postępowaniu uproszczonym ( art. 476 § 1 k.p.k.). Apelację lub kasację od wyroku orzekającego karę dożywotniego pozbawienia wolności rozpoznaje sąd w składzie pięciu sędziów ( art. 29 § 2 k.p.k.).
Na posiedzeniu sąd rejonowy orzeka jednoosobowo, a sąd okręgowy, sąd apelacyjny i Sąd Najwyższy - w składzie trzech sędziów ( art. 30 § 1 k.p.k.).
Sąd odwoławczy na posiedzeniu orzeka w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej ( art. 30 § 2 k.p.k.).
Wyłączenie sędziego
Wyłączenie sędziego ma na celu zagwarantowanie obiektywizmu w rozpoznawaniu spraw. Wyłączenie może mieć miejsce z mocy prawa ( iudex inhabilis) i na mocy orzeczenia sądu ( iudex suspectus).
Sędzia jest z mocy prawa - zgodnie z art. 40 § 1 k.p.k. - wyłączony od udziału w sprawie( iudex inhabilis), jeżeli:
1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,
3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,
5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,
6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,
8 ) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,
9) prowadził mediację.
Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.
Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.
Sędzia ulega wyłączeniu na mocy orzeczenia sadu ( iudex suspectus), jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie ( art. 41 § 1 k.p.k.). Wniosek o wyłączenie sędziego powinien być zgłoszony do czasu rozpoczęciu przewodu sądowego; zgłoszony po tym terminie pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu.
Wyłączenie następuje:
na żądanie sędziego,
z urzędu,
na wniosek strony ( art. 42 § 1 k. p. k.)
Jeżeli sędzia uznaje, że zachodzi przyczyna wyłączająca go z mocy prawa wyłącza się, składając oświadczenie na piśmie do akt, a na jego miejsce wstępuje inny sędzia ( art. 42 § 2 k. p. k.).
O wyłączeniu orzeka sąd, przed którym toczy się postępowanie; w składzie orzekającym w kwestii wyłączenia nie może brać udziału sędzia, którego dotyczy wyłączenie. W razie niemożności utworzenia takiego składu sądu, w kwestii wyłączenia orzeka sąd wyższego rzędu ( art. 42 § 4 k. p. k).
.