Edward Zajiček
PRAWO, PIENIĄDZE I FILM W OKRESIE DRUGIEJ RZECZPOSPOLITEJ
(Iluzjon 1987/3)
od momentu gdy pokazano kinematograf po raz pierwszy i zauważono ,że może być źródłem dochodów o wiele większych niż inne dziedziny rozrywki, film przeszedł z rąk eksperymentatorów w ręce ludzi interesu.
Rolę egzekutorów objęli przedsiębiorcy, producenci filmów, właściciele atelier, laboratoriów, iluzjonów.
Powstały wielkie towarzystwa podporządkowujące sobie produkcję taśm, sprzętu itd.
Konerny tj. Pathe, Gaumont, Projektions - Aktiuon - Geselschaft - Union, Nordische Film - Kompagine i in.
Przemianom ekonomicznym towarzyszyły zmiany prawne. W okresie „jarmarcznym“ film traktowany był jako „rzecz” - sprzedawca tracił prawa do swego produktu, a nabywca mógł nim dowolnie dysponować.
Od 1909, od Paryskiego Kongresu Filmowego uznano dwoisty charakter utworu kinematograficznego ( kopie zaczęto wynajmować a nie sprzedawać)
Zmieniły się także źródła finansowania produkcji. Pierwsze filmy realizowali różni wynalazcy i hobbiści. W 1900 produkcję finansowali właściciele teatrzyków i bud jarmarcznych. W 1910 roku czynili to prywatni przedsiębiorcy
Na ziemiach polskich proces przemian gospodarczych przebiegał odmiennie.
Przedwojenny przemysł filmowy nigdy nie osiągnął fazy koncentracji charakterystycznej dla wielkich amerykańskich koncernów. Było to spowodowane specyfika polskiego kapitalizmu.
U progu niepodległości ziemie Rzeczpospolitej były kinematograficzną pustynią.
W odrodzonym nowym państwie cała nową branżę należało podporządkować nowo utworzonemu resortowi.
Urząd Filmowy powołany przy Legionach Polskich (1917) nie nadała się do nadzorowania cywilnych interesów przemysłu filmowego.
W 1918 powołano Ministerstwo Kultury i Sztuki.
Pierwszy akt prawny normujący działalność kinematografii pojawił się 7.II.1919 przy okazji regulowania spraw imprez i widowisk .Jednak dekrety nie asygnował Minister Kultury i Sztuki, lecz szef resortu Spraw Wewnętrznych.
Kulturze pozostawiono nie liczący się patronat nad filmem oświatowym
Konstytucja filmowa miała postać dekretu w przedmiocie przepisów o widowiskach, a jej treści nie wynika aby jej intencją był rozwój filmu.
Uzgodniono, że bez zgody MSW nie można ani rozpowszechniać filmów, ani zakładać i prowadzić kinoteatrów.
Na obszarach zaboru rosyjskiego - głosił dekret - publiczne produkowanie utworów z tekstem słownym oraz obrazów świetlnych podlega tymczasowym przepisom w czterech artykułach :
stanowił ,że na produkowanie publiczne potrzebna była zgoda urzędów do spraw prasowych.
uzależniał otwieranie „zakładów widowiskowych i rozrywkowych” od pozwolenia miejscowych państwowych urzędów administracyjnych
zastrzegał ,że dotychczasowi właściciele zakładów byli zobowiązani w przeciągu dwóch tygodni przedłużyć dotychczas posiadane zezwolenie władz okupacyjnych do zatwierdzenia obecnej administracji
głosił ,że przepisy dekretu nie odnoszą się do zakładów pod zarządem Ministerstwa Kultury i Sztuki (czyli filmy oświatowe)
Dokument ten był przez następne 15 lat podstawowym aktem prawnym normującym funkcjonowanie kinematografii
Kraj zniszczony był wojną, w tej sytuacji film służył jako środek umożliwiający masową agitację ideową.
Z tego narzędzia władze jednak korzystało krótko.
Na wezwania branżowe ,że „przy pomocy Rządu powinna powstać wielka wytwórnia filmowa „, odpowiadano patriotycznymi apelami o tworzeniu filmów pozytywnych w treści i narodowych w formie.
Wraz ze zmianami wyznaczników społeczno - ekonomicznych i prawnych zmniejszała się lub zwiększała liczba punktów wyświetlania filmów.
Bezpośrednio po wojnie było ich blisko 800, w 1924 w okresie poinflacyjnego osłabienia 424 sale, w następnych latach, w czasie ożywienia gospodarczego do roku 1929 przybywało po 70 kin rocznie.
Dopiero przełom filmu dźwiękowego spowodował załamanie tego trendu. W latach 1931 - 34 likwidowano po 20 kin rocznie. Lata następne przyniosły już ożywienie.
W 1938 działało 807 kin, w tym 18 niemych.
Fiskus państwowy i samorządowy borykający się z ciągłymi niedoborami budżetowymi traktował kasy kin jako niewyczerpalne źródło dochodów. Obciążenia podatkowe rosły z roku na rok.
W rezultacie spadku frekwencji i wpływów malała liczba kin.
W 1923 roku właściciele kin w Warszawie ogłosili strajk domagając się zmniejszenia co najmniej o połowę podatku od filmów krajowych. Żądanie spełniono w dwojaki sposób - po pierwsze uregulowano tymczasowo finanse komunalne, po drugie postarano się o lepsze formalno prawne uzasadnienie dodatkowych obciążeń
3. XII 1924 Sejm uchwalił ustawę o uzupełnieniu dekretu z 1919 roku „ w przedmiocie przepisów tymczasowych o widowiskach”
W latach dwudziestych kinematografia ze strony państwa miała wiele patronów. Sprawy X Muzy wchodziły zakres kompetencji 6 ministerstw : MSW, Skarbu, Wyznań Religijnych i Oświecenie Publicznego, Spraw Wojskowych, Kultury i Sztuki oraz przemysłu i Handlu.
Postulowano o skoncentrowanie spraw filmu w jednym konkretnym urzędzie.
W 1928 w MSW utworzono Centralne Biuro Filmowe. Do zadań Biura należało cenzurowanie filmów, sprawowanie nadzoru w porozumieniu z innymi resortami nad produkcja, eksportem, i importem filmów oraz współudział w rozstrzyganiu spraw opodatkowania ceł.
Widownia - niezależnie od biurokratycznych sformułowań i wbrew głosom krytyki preferowała filmy „zaczerpnięte z życia polskiego”
W 1929 na łamach gazety „Kino dla wszystkich” opublikowano ankietę której pytaniem było „dlaczego widzowie przedkładają filmy polskie nad każde inne”
Jedna z odpowiedzi „ Ależ właśnie dlatego, że są polskie, są nasze i dlatego chodzę, idę na każdy polski film, chociażby poprzedzany najgorszą opinią znajomych. Gdyż patrząc na najgorsze nawet wypociny reżyserskie i aktorskie nieudanego filmu polskiego, mam to negatywne zadowolenie, że widzę jak się filmów robić nie powinno” ( ;)
13. III. 1934 Sejm uchwalił ustawę o filmach i ich wyświetlaniu.
Poza ulgami podatkowymi ustawa przewidywała :
a) wydanie przez Radę Ministrów rozporządzeń regulujących przewóz filmów
b) zarezerwowanie w budżecie państwa dotacji na cele popierania krajowej wytwórczości filmowej, przy czym środki miano czerpać z opłat za wystawienie pozwoleń na publiczne wyświetlanie filmów zagranicznych
c) powołanie przez Radę Ministrów tzw. Rady Filmowej ciała doradczego w zakresie popierania krajowej wytwórczości filmowej i opieki nad filmem, jako czynnika służącego kulturze państwowej, społecznej i artystycznej.
Żadna z tych deklaracji nie doczekała się wprowadzenia w życie, to przynajmniej ustawa wyrażała werbalne poparcie dla rodzimej kinematografii