Nowiny Lekarskie 2008, 77, 4, 286 289
TOMASZ PIETRASZKIEWICZ, LUDMIA
A BORODULIN-NADZIEJA, EWA SALOMON
REAKCJE UKA
ADU KR
ŻENIA NA STRES PSYCHOEMOCJONALNY U NASTOLATKÓW
CIRCULATORY RESPONSES TO PSYCHOEMOTIONAL STRESS IN TEENAGERS
Katedra i Zakład Fizjologii
Akademia Medyczna we Wrocławiu
Kierownik: prof. dr hab. Ludmiła Borodulin-Nadzieja
Streszczenie
Wstęp. W typowych badaniach lekarskich oraz w testach przesiewowych ciśnienie tętnicze i tętno oznaczane są u nastolatków
w warunkach spoczynkowych. Oznaczanie powyższych parametrów w warunkach stresu (wysiłek fizyczny, obciążenie psychoemo-
cjonalne) pozwala na ocenę funkcjonowania układu krążenia w czasie obciążeń symulujących typową aktywność populacji w wieku
rozwojowym.
Celem pracy była ocena ciśnienia tętniczego i tętna w warunkach spoczynkowych i w czasie obciążenia psychoemocjonalnego
w grupie nastolatków z nadwagą i prawidłową masą ciała.
Metodyka. U 105 dzieci 14 16-letnich (40 z nadwagą i 65 z prawidłową masą ciała) wykonano trzykrotnie pomiar ciśnienia tętni-
czego i tętna: dwukrotny pomiar spoczynkowy oraz trzeci pomiar w trakcie wykonywania przez badanych jednominutowego elek-
tronicznego tapping testu.
Wyniki. Grupę chłopców z nadwagą cechowały statystycznie istotne wyższe wartości ciśnienia tętniczego w porównaniu do rówie-
śników z grupy kontrolnej. Różnice te uwidoczniły się zwłaszcza podczas pomiaru w warunkach obciążenia psychoemocjonalnego
(elektroniczny tapping test).
Wnioski. 1. Wykonywana próba stanowi wartościowy element badania przesiewowego młodzieży szkolnej, ukierunkowanego na
wykrywanie rekcji hipertensyjnych. 2. Wysokie wartości ciśnienia tętniczego u chłopców z nadwagą i otyłością wskazują na wzmo-
żoną aktywność układu współczulnego w tej grupie badanych.
SA
OWA KLUCZOWE: dzieci, układ krążenia, stres psychoemocjonalny.
Summary
Introduction. In typical physician`s health status examination blood pressure and pulse
measurements are performed while patient is at rest. Evaluation of the above mentioned parameters under psychoemotional stress
extends these examinations by providing data in physiologic setting more closely mimicking the typically active state of children.
The aim. Evaluation of blood pressure and heart rate at rest and under psychoemotional stress in the groups of teenagers (overweight
and control one).
Methods. The paper presents the results of blood pressure and pulse measurements at rest and during emotional stress (electronic
tapping test) in the groups of 14 16 years of age: 40 overweight (examined group) and 65 control ones.
Results. Our experiments showed that overweight children (especially boys) were predisposed to hypertensive reactions during
emotional stress.
Conclusions. We concluded that BP and heart rate measurements during experimental emotional stress might be useful in health
screening at schools. Hypertensive reactions during emotional stress in the group of overweight boys can be considered as a symptom
of sympathetic hyperactivity.
KEY WORDS: children, circulatory system, psychoemotional stress.
[3]. Czynniki stresowo-emocjonalne, prowadzÄ…ce do
Wstęp
przejściowego wzrostu aktywności układu współczulne-
Wiele czynników ryzyka chorób układu sercowo- go i zwyżek ciśnienia tętniczego mogą być z czasem
naczyniowego ma swoje korzenie w dzieciństwie. Doty- odpowiedzialne za utrwalenie reakcji adrenergicznej:
czy to między innymi nadwagi, hipercholesterolemii, następuje między innymi przebudowa ściany naczyń,
podwyższonych wartości ciśnienia tętniczego w bada- wzrost aregacji płytek krwi i upośledzenie funkcji śród-
niach przesiewowych oraz reakcji hipertensyjnych na błonka [4].
wysiłek i stres [1]. W badaniach prospektywnych kilka W typowych badaniach lekarskich oraz w testach
niezależnych zespołów wykazało, że nadmierne nasile- przesiewowych ciśnienie tętnicze i tętno oznaczane są
nie reakcji presyjnej na stres psychiczny może być po- u nastolatków w warunkach spoczynkowych (dwukrotny
mocne dla wyodrębnienia osób zagrożonych rozwojem pomiar), co jest zgodne z obowiązującą procedurą [5].
nadciśnienia tętniczego [2, 3]. Nadmierna reakcja pre- Oznaczanie powyższych parametrów w warunkach stresu
(wysiłek fizyczny, obciążenie psychoemocjonalne) pozwala
syjna na stres jest niezależnym czynnikiem ryzyka
utrwalenia nadciśnienia przy nadciśnieniu granicznym na ocenę funkcjonowania układu krążenia w czasie obcią-
Reakcje układu krążenia na stres psychoemocjonalny u nastolatków 287
żeń symulujących typową aktywność populacji w wieku grupy z nadwagą i otyłością 40 osób (21 dziewcząt i 19
rozwojowym i w związku z tym badanie takie jest obecnie chłopców). U wszystkich badanych wykonano dwukrotnie,
zalecane [6, 7], chociaż w realiach organizacyjnych naszej w warunkach spoczynkowych, pomiar ciśnienia tętniczego
medycyny szkolnej zalecenie takie jest nierealne. i tętna, a następnie pomiary te wykonano w czasie wyko-
Coraz częstsze występowanie nadwagi i otyłości u dzie- nywania przez dzieci próby psychotechnicznej (jednominu-
ci oraz stwierdzane w tej grupie wyższe wartości ciśnienia towy elektroniczny tapping test polegający na jak najszyb-
tętniczego i zaburzenia regulacji autonomicznej, sercowo- szym uderzaniu palcem wskazującym ręki dominującej
naczyniowej skłoniły nas do przeprowadzenia poszerzo- w przycisk aparatu). Próba ta, jak wynika z naszych wcze-
nych badań przesiewowych ukierunkowanych na wykrycie śniejszych obserwacji osób dorosłych, wyzwala silny stan
podwyższonego ciśnienia tętniczego u dzieci 14 16-letnich. napięcia psychoemocjonalnego. W analizie statystycznej
W badaniach tych, w uzupełnieniu do aktualnie zale- zastosowano test t-Studenta dla prób niepowiązanych (dla
canych w medycynie szkolnej procedur przesiewowych porównania wartości średnich u chłopców i dziewcząt
zalecających kilkukrotny spoczynkowy pomiar ciśnienia w grupie badanej i grupie kontrolnej) i dla prób powiąza-
tętniczego u dzieci kończących szkołę podstawową, nych (w porównaniach wewnątrzgrupowych).
wprowadziliśmy dodatkowy pomiar ciśnienia tętniczego
Wyniki
w czasie obciążenia badanych wysiłkiem psychoemo-
cjonalnym.
Wyniki naszych badań (tab. 1. i 2.) wykazały, że w wa-
runkach spoczynkowych oceniane parametry hemodyna-
Materiał i metody
miczne (ciśnienie tętnicze skurczowe, ciśnienie tętnicze
rozkurczowe, średnie ciśnienie tętnicze i częstość akcji
Badaniami objęto w sumie 105 dzieci (50 dziewcząt
serca) kształtowały się u wszystkich badanych podobnie,
i 55 chłopców) w wieku 14 16 lat. Wykonane pomiary
za wyjątkiem wartości ciśnienia tętniczego skurczowego
wzrostu i masy ciała były podstawą wyodrębnienia wśród
badanych dziewcząt i chłopców, w oparciu o przyjęte war- u chłopców z nadwagą i otyłością, która w drugim pomia-
tości odniesienia [8] dwóch podgrup: kontrolnej (wskaz
nik rze była istotnie wyższa niż w grupie kontrolnej (129,3 ą
Cole a < 110) i z nadwagą i otyłością (wskaz
nik Cole a >
15,9 vs. 120,5 Ä… 11,0; p < 0,05). Wyniki pierwszego i dru-
110). Liczebności tych grup wynosiły odpowiednio: dla giego pomiaru spoczynkowego w rozpatrywanych grupach
grupy kontrolnej 65 osób (29 dziewcząt, 36 chłopców), dla były zbliżone (różnice wartości średnich nieistotne statys-
Tab. 1. Wartości średnie mierzonych cech u chłopców z grupy badanej i grupy kontrolnej
Table 1. The mean values of blood pressure and heart rate in the investigated groups of boys
Chłopcy  grupa badana Chłopcy  grupa kontrolna
(nadwaga i otyłość)
n = 19 n = 36
Istotność
Badana cecha:“! X Ä… SD Min - max X Ä… SD Min - max
statyst.
I pomiar spoczynkowy:
C.S. (mm Hg) 128,3 Ä… 15,1 89 152 124,9 Ä… 11,6 93 146
C.R. (mm Hg) 78,9 Ä… 8,7 71 98 76,4 Ä… 9,4 61 95
C.M. (mm Hg) 95,4 Ä… 9,3 77 116 92,6 Ä… 9,0 77 111
Tętno (ud./min) 77,5 ą 14,3 57 111 75,8 ą 12,3 52 90
II pomiar spoczynkowy:
C.S. (mm Hg) 129,3 Ä… 15,9 96 158 120,5 Ä… 11,0 94 140 p < 0,05
C.R. (mm Hg) 76,3 Ä… 9,1 64 103 71,8 Ä… 8,6 63 92
C.M. (mm Hg) 94,0 Ä… 10,5 75 121 88,0 Ä… 8,1 76 104
Tętno (ud./min) 79,7 ą 14,0 51 103 77,4 ą 14,3 53 109
Tapping test:
C.S. (mm Hg) 156,2 Ä… 25,2 127 205 136,8 Ä… 23,4 70 196 p < 0,01
C.R. (mm Hg) 87,3 Ä… 21,4 71 139 77,4 Ä… 21,0 41 118
C.M. (mm Hg) 110,2 Ä… 19,1 88 160 97,3 Ä… 19,5 54 132 p < 0,05
Tętno. (ud/min) 110,6 ą 28,1 73 175 109,3 ą 23,2 71 146
% H.R. max 55,3 Ä… 14,1 31 68 55,2 Ä… 11,3 39 78
Legenda: C.S.  ciśnienie skurczowe, C.R.  ciśnienie rozkurczowe, C.M.  ciśnienie średnie, % HR max  odsetek maksymalnej dopuszczalnej częstości
akcji serca
Abbreviations: CS  systolic blood pressure, CR  diastolic blood pressure, CM  mean blood pressure, Tętno  heart rate, % HR max  % of maximal
heart rate
288 Tomasz Pietraszkiewicz i inni
Tab. 2. Wartości średnie mierzonych cech u dziewcząt z grupy badanej i grupy kontrolnej
Table 2. The mean values of blood pressure and heart rate in the investigated groups of girls
Dziewczęta  grupa badana Dziewczęta  grupa
(nadwaga i otyłość) kontrolna
n = 21 n = 29
Badana cecha X Ä… SD Min - max X Ä… SD Min - max
I pomiar spoczynkowy:
C.S. (mm Hg) 119,0 Ä… 9,8 105  140 127,7 Ä… 17,6 76  179
C.R. (mm Hg) 75,2 Ä… 12,0 67  104 79,2 Ä… 15,6 60  132
C.M (mm Hg) 89,8 Ä… 10,6 72  113 95,1 Ä… 16,0 74  148
Tętno (ud./min) 76,0 ą 12,1 57  103 80,4 ą 14,2 54  121
II pomiar spoczynkowy:
C.S. (mm Hg) 113,2 Ä… 7,8 99  127 112,7 Ä… 8,4 98  128
C.R. (mm Hg) 72,3 Ä… 7,3 61  92 72,8 Ä… 7,5 63  92
C.M (mm Hg) 85,8 Ä… 6,7 75  104 85,9 Ä… 6,6 74  95
Tętno (ud./min) 74,7 ą 11,5 54  92 79,9 ą 13,8 51  112
Tapping test:
C.S. (mm Hg) 141,2 Ä… 24,9 91  200 130,4 Ä… 15,9 87  161
C.R. (mm Hg) 82,7 Ä… 10,5 53  153 82,2 Ä… 12,6 49  107
C.M (mm Hg) 101,2 Ä… 26,0 53  153 99,7 Ä… 11,6 76  119
Tętno (ud./min) 116,3 ą 26,7 51  167 118,3 ą 20,3 71  146
% H.R.max 58,1 Ä… 13,4 44  77 59,3 Ä… 10,1 36  73
Legenda: C.S.  ciśnienie skurczowe, C.R.  ciśnienie rozkurczowe, C.M.  ciśnienie średnie, % H.R.max  odsetek maksymalnej dopuszczalnej
częstości akcji serca.
Abbreviations: C.S.  systolic blood pressure, CR  diastolic blood pressure, CM  mean blood pressure, Tętno  heart rate, %H.R. max  % of
maximal heart rate
tycznie), chociaż warto zwrócić uwagę na nieco odmien- opisujących przyczyny wzrostu napięcia układu współczul-
ną tendencję w grupie chłopców z nadwagą i otyłością, nego można przypuszczać, że do obserwowanych różnic
gdzie w odróżnieniu od pozostałych grup nie zaobser- przyczynić się mogły zarówno płeć męska, jak i fakt wystę-
wowano spadku ciśnienia tętniczego skurczowego. W po- powania otyłości [10, 11, 12].
miarze wykonanym w czasie wykonywania tapping testu W czasie obciążenia psychoemocjonalnego w indywi-
u wszystkich badanych stwierdzono istotny w stosunku dualnych pomiarach obserwowano u badanych dzieci war-
do wartości spoczynkowych z drugiego pomiaru wzrost tości ciśnienia tętniczego rzędu 200/150, a tętna 175/min,
ciśnienia tętniczego i tętna (p < 0,001 w porównaniach co świadczy, że wykonywana próba wyzwala silne pobu-
wewnątrzgrupowych). W dalszej analizie wykazano, że dzenie układu współczulnego. Wobec realnego zagrożenia
w czasie wykonywania tapping testu wartości ciśnienia młodzieży  chorobą komputerowo-telewizyjną spostrze-
tętniczego skurczowego i średniego były istotnie wyższe żenie to jest istotne, ponieważ obrazuje zmiany czynno-
u chłopców z nadwagą i otyłością niż u ich rówieśników ściowe wyzwalane w młodym organizmie w czasie gier
z grupy kontrolnej. komputerowych itp. Porównanie wartości średnich mierzo-
nych cech w tym etapie badań wykazało, że chłopcy z nad-
Omówienie wyników i dyskusja
wagą i otyłością mieli istotnie wyższe wartości ciśnienia
skurczowego i średniego niż ich rówieśnicy z grupy kontro-
Z analizy uzyskanych wyników wynika, że jeśli po-
lnej. Wskazuje to na wzmożoną aktywność współczulną
przestać by na krótkiej przesiewowej obserwacji (pierwszy
w tej grupie badanych, a w konsekwencji na potencjalnie
spoczynkowy pomiar ciśnienia i tętna) nasunąłby się banal-
większe ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia u tych
ny wniosek, że ocenianie parametry hemodynamiczne
ludzi w wieku dojrzałym.
zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt w grupie badanej
i grupie kontrolnej nie różniły się istotnie. W dalszych
Wnioski
etapach obserwacji wykazano jednak, że chłopców z nad-
wagą i otyłością cechuje nieco odmienna niż ich rówieśni- 1. Wykonywana próba stanowi wartościowy element
ków z grupy kontrolnej dynamika reakcji układu sercowo- badania przesiewowego młodzieży szkolnej, ukierunko-
naczyniowego, przejawiająca się wzmożonym napięciem wanego na wykrywanie rekcji hipertensyjnych.
układu współczulnego. W świetle danych z piśmiennictwa
Reakcje układu krążenia na stres psychoemocjonalny u nastolatków 289
7. Leontieva L.V.: State of the art diagnosis, treatment and pre-
2. Wysokie wartości ciśnienia tętniczego u chłopców
vention of arterial hypertension in children and adolescents.
z nadwagą i otyłością wskazują na wzmożoną aktywność
Ros. Vestn. Perinatol. Pediatr., 2002, 1, 38-45.
układu współczulnego w tej grupie badanych.
8. Spodaryk M.: Podstawy leczenia żywieniowego u dzieci.
Wyd. U.J. Kraków 2001.
Piśmiennictwo
9. Shoemaker J.K., Hogeman C.S., Khan M..: Gender affects
sympathetic and hemodynamic response to postural stress.
1. Gaciong Z.: Nadciśnienie tętnicze u osób młodych. Lekarz,
Am. J. Physiol. Heart. Circ. Physiol., 2001, 281, 2028-2035.
1999, 2, 8-13.
10. Yakinci C., Mungen B., Karabiber H. i wsp.: Autonomic
2. Bedi M., Varskney V.P., Babbar R.: Role of cardiovascular
nervous system in obese children. Brain Dev., 2000, 22, 151-
reactivity to mental stress in predicting future hypertension.
153.
Cli. Exp. Hypertens., 2000, 22(1), 1-22.
11. Zachorska-Markiewicz B., Mizia Stec K. i wsp.: Tilt table
3. Schroeder K.E., Narkiewicz K., Kato M. i wsp.: Personality
testing in obesity. Int .J. Cardiol., 2003, 88(1), 43-48.
type and neural circulatory control. Hypertension, 2000, 36,
830-833.
4. Kaczyńska A., Gaciong Z.: Stres psychiczny a nadciśnienie
tętnicze. Nadciśn. Tętn., 2003, 7(1), 45-50. Adres do korespondencji:
prof. dr hab. Ludmiła Borodulin-Nadzieja
5. Woynarowska B.: Profilaktyka w pediatrii. Biblioteka
Katedra i Zakład Fizjologii AM
Pediatry 29. PZWL Warszawa 1999.
ul. Chałubińskiego 10
6. Kimball T.R.: Pediatric stress echocardiography. Pediatr.
50-368 Wrocław
Cardiol., 2002, 23(3), 347-357.