Czary i stosy w Polsce

Autor: Joanna Żak-Bucholc

"...Oskarżonego wprowadza się do izby tortur,

gdzie najprzewielebniejszy biskup i

czcigodny ojciec inkwizytor jeszcze raz go zapytują.

Jeśli się nie przyzna, rozbiera się go i rozpoczyna tortury".

Tomasz Menghini

"Praktyka urzędu Świętej Inkwizycji, czyli Święty Arsenał"

dzieło dedykowane papieżowi Innocentemu XII, byłemu inkwizytorowi

i nuncjuszowi w Polsce, .

Wiele razy już stwierdzano, że Polska ustrzegła się szaleństwa polowań na czarownice, i

biorąc pod uwagę to, co działo się w Europie Zachodniej - na pewno nasz kraj wyróżniał się

pozytywnie. Ani procesów nie było tu dużo, ani inkwizycja w Polsce (faktycznie zniesiona w

1572 r.) i jej ramię, czyli dominikanie (sprowadzeni do Polski przez biskupa krakowskiego Iwo

Odrowąża w roku 1222), nie wykazywała się takim "zębem" jak w innych krajach.

Ale są opinie badaczy europejskich stwierdzających co następuje: "Najostrzejszy przebieg

miały polowania na czarownice odbywające się na terenach Niemiec, Szwajcarii, Francji, Polski

i Szkocji (...)." (cytat z H. Ellerbe, op. cit., powołującej się na: Levack, "The Witch-Hunt in Early

Modern Europe", s. 105).

Przy niepewnych i dość ostrożnych obliczeniach określa się liczbę ofiar na terenach

Rzeczpospolitej na kilka tysięcy ! Podstawowe opracowanie tej materii należy do Bohdana

Baranowskiego (Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku, 1952). Autor oszacował

liczbę ofiar polowania na czarownic w Polsce na ok. 10 tysięcy. W FiMukazał się artykuł

sugerujący, że spalonych w Polsce czarownic mogło być nawet 30 tysięcy, niektórzy szacują ich

liczbę jeszcze wyżej. Sądzimy jednak, że te przypuszczenia dokonane zostały na wyrost. W

artykule z Focusa nr 2/2001 autorka, piszącą dośc prokościelnie poprzez minimalizowanie

znaczenia tych zbrodni, oszacowała jednak liczbę ofiar w Polsce na 15 tysięcy

Prześledźmy ślady nietolerancji, a nawet zbrodni, tylko na podstawie źródeł dotyczących

jednej diecezji - kaliskiej i tylko na przestrzeni 80 lat. Właśnie w aktach miejskich może

znajdować się jeszcze wiele tajemnic i nieznanych szerzej faktów oraz nazwisk ofiar.

I tak:

1542 r. - ekscesy antyżydowskie w Kaliszu, profanacja synagogi i pism Tory,

1561 r. - król Zygmunt August nakazał władzom miejskim oddawać pod sąd kościelny

wszystkich innowierców,

1574 r. - biskup Stanisław Karnkowski sprowadza jezuitów do Kalisza i Poznania w celu

walki z innowiercami w Wielkopolsce,

1580 r. - pierwsze w Kaliszu procesy o czary (Barbara z Radomia skazana na spalenie),

1584 r. - pewną kobietę oskarżono o czary i wygnano z miasta,

1587 r. - procesy o czary (brak szczegółów),

1616 r. - spalenie znachorki Reginy ze Stawiszyna,

1620 r. - szantaż wobec pewnego mieszczanina, że jeśli w ciągu 2 tygodni nie przejdzie z

protestantyzmu na katolicyzm zostanie wygnany z miasta.

Kalisz, jak wiele miast miał też własnego "twórcę" antysemickich pisemek - był nim

Sebastian Sleszkowski, wspomniany przez nas nadworny lekarz Zygmunta III, zabraniający

leczyć się u żydowskich lekarzy. (Dane opr. na podstawie stron internetowych miasta Kalisza).

Wiele podobnych zapisów można odnaleźć w aktach innych miast. Na przykład Opalenica:

1652 r. opalenicki sąd miejski uznał Maruszę Staszkową z Jastrzębnik za czarownicę i

skazał na spalenie na stosie;

1660 r. to kolejne procesy czarownic; spalone na stosie zostają: Ewa Kałuszyna, Dorota

Mielkowa, Jadwiga Rybaczka, Katarzyna Moskwina, Agnieszka Odrobina.

Eskalacja polskich procesów o czary przypada na XVII w., wiek kontrreformacji.

W samej Wielkopolsce i w okolicach stosy płonęły w Rydzynie, Tomyślu, Bedlewie,

Opalenicy, Srocku, Trzemesznie, Witkowie, Wągrowcu, Poznaniu, Zbąszyniu. W aktach

miejskich tego ostatniego miasta zachował się np. taki opis relacjonujący przebieg procesu o

czary: w 1681 roku odbyło się w tu posiedzenie sądu, w trakcie którego kilkunastu osobom,

miedzy innymi Krystynie Flanderce ze Starej Kramnicy i Jadwidze Ciemnej z Pierszyna

zarzucano udział w sabacie czarownic na Łysej Górze, jak również to "że przyczynili narodowi

wiele szkód w bydle i koniach oraz za pomocą czarów swoich robili żywe koniki polne z

koniczyny" (sic! Tak jest w aktach). Jak uwierzyć w to, że wierzono w to ?!

[Dane te dotyczące wyłącznie Wielkopolski podaje R. Borowczak w Głosie Wielkopolskim

z 18 kwietnia 1997 r.] Ucieleśnienie polskiego katolicyzmu ksiądz Chmielowski z całą powagą

pisze, że: "czarownice wyrzekają się wiary, Chrystusa Pana (...), czarta za pana obierając".

Powszechnie wierzono w sabaty czarownic, i jeszcze dziś każdy wie co to takiego Łysa Góra.

Wyżej mowa była o szkodach w koniach i bydle - bo też czarownice spełniały (jak zresztą i

inne prześladowane mniejszości, np. Żydzi) rolę "kozła ofiarnego" albo w mniej dramatycznej

formie "tematu zastępczego". Zginęły konie - ktoś musi być winny. Gniew ludzi spowodowany

jakimiś traumatycznymi wydarzeniami kumulowano i obracano na wybrane ofiary. Takie, które

były w zasięgu ręki, bezbronne, idealne jako obiekt służący do wyładowania gniewu, frustracji,

wątpliwości. Inaczej może trzeba by ludowi tłumaczyć dlaczego dobry Bóg dopuszcza do takich

wydarzeń i dlaczego kapłani, choć tak bliscy sfery boskiej, są bezradni wraz ze swym

splendorem, bogactwem i nadzwyczajnymi rzekomo prerogatywami... Kropidła nie pomagały

jakoś wobec choroby bydła. Nic zatem dziwnego, że właśnie w ciężkich czasach we Lwowie,

gdy w roku 1651 wybuchła epidemia, rozpętały się procesy i zapłonęły stosy.

Swoistą zemstę na Kościele, choć może wcale nieświadomie wywarły kobiety oskarżone o

czary podczas procesu w Nysie na Śląsku (nie należącym wtedy do Polski), gdzie podczas tortur

piętnastu "czarownic" padło pewne zeznanie, które dodaje sytuacji swoistej tragicznej pikanterii -

kobiety wskazały bowiem na ...biskupa jako najpotężniejszego czarownika !

Lud, choć to jego sfery dotykał najczęściej koszmar stosu, trzymany w ciemnocie i

podżegany przez księże kazania, a także głodny rozrywki, jaką było oglądanie kaźni, wprost nie

znosił sytuacji, gdy sąd uniewinniał oskarżonych o czary. W takich sytuacjach nieraz dochodziło

do linczów. Na takim właśnie tle doszło w Gnieźnie do zamieszek w roku 1690.

Nasilenie procesów nastąpiło, gdy w kraju w roku 1614 ukazało się tłumaczenie słynnego

dzieła "Młot na czarownice", dokonane przez Stanisława Ząbkowica z Krakowa. Tłumaczenie to

było szeroko znane, a księża chętnie się nim posługiwali w kazaniach. Nie brak było i dzieł

oryginalnych, nie przekładów. W roku 1595 wyszła w Krakowie książka: "Pogrom,

czarnoksięskie błędy, latawców zdrady i alchemickie fałsze, jak rozprasza Stanisław z Gór

Poklatecki". Innym dziełem była np. "Czarownica powołana, albo krótka nauka i przestroga ze

strony czarownic" ogłoszone w Poznaniu 1639 roku.

Forma dochodzenia sądowego o czary przyszła do Polski z Niemiec. Świadczy o tym

tożsamość procedury sądowej opartej na prawie magdeburskim, a w szczególności na tzw.

Zwierciadle saskim. Postępowanie z posądzaną o czary mogło wyglądać tak: rzekoma

czarownica sadzana była na specjalnej tzw. ławie tortur, aby nie dotykała podłogi lub ziemi

stopami. Do tortur oskarżona lub oskarżony byli przez kata rozbierani prawie do naga, "wszakże

wstyd przyrodzony mając nakryty" (ach, ta delikatność obyczajów !). Wierzono, że diabeł może

zagnieździć się we włosach posądzonej o czary, więc golono je i to bez użycia mydła, aby

przydać rzekomej czarownicy więcej cierpień. Wreszcie następował etap właściwy, ale nie

można o tym pisać bez wzdragania się, zatem poniechamy opisu - chyba wszyscy wiedzą jak

wyglądały inkwizycyjne tortury. Należy też dodać, że narzędzia tortur nosiły nierzadko

bogobojne napisy, i nie omieszkano często polewać je święconą wodą. To się nazywa moralność

!

Sprawami o czary jako problemem karnym zajął się sejm Rzeczpospolitej w 1543 roku,

oddając te sprawy pod jurysdykcję duchowieństwa. Ale w razie czyjejkolwiek szkody

wynikającej z czarów, sądy świeckie miały prawo mieszania się do rozpoznawania przestępstwa.

Skutkiem tego sprawy o czary przeszły praktycznie do sadów świeckich miejskich. Statut

litewski oddawał je pod jurysdykcje starostów. To prawo obowiązywało aż do konstytucji

sejmowej z roku 1776.

W Polsce o czary oskarżano prawie wyłącznie kobiety chłopskiego i mieszczańskiego

pochodzenia, często znachorki i zielarki, na szlachcianki nie śmiano nastawać. Po wojnie

trzydziestoletniej i w klimacie kontrreformacji także u nas nastąpiło nasilenie prześladowań

heretyków i rzekomych czarownic.

Jeden z ostatnich procesów o czary odbywał się w 1775 r. (w Doruchowie k. Wielunia).

Tam kilkanaście kobiet poddano próbom wody, a potem umieszczono w beczkach mających

specjalne otwory na głowę. Oczywiście okrucieństwo okraszono religijnymi hasłami - na

beczkach kryjących storturowane ciała tych kobiet umieszczano bogobojne napisy. W końcu

kobiety spalono. A jeśli któraś z nich miała córkę, nie omieszkano na wszelki wypadek jej

wychłostać. Sprawa w Doruchowie poruszyła opinię szlachecką, sejm podjął stosowne uchwały,

ale jeszcze i to nie zakończyło definitywnie procesów o czary, które odbyły się jeszcze w

Zagościu i Żywcu. Ciekawostki

SABAT CZAROWNIC W SŁUPSKU Sabatem czarownic uczczono w niedzielę 300.

rocznicę spalenia na stosie najsłynniejszej słupskiej czarownicy Triny Papisten. W niedzielne

południe na słupskim Starym Rynku zebrało się kilkanaście wiedźm, czarownic oraz

czarnoksiężników. Na rynek przybyło także kilkuset słupszczan, którzy - jak twierdzą - czują w

sobie magiczną moc. Każda czarownica wpisała się na sabatową listę. "Chyba każdy czuje w

sobie coś niezwykłego, tutaj można śmiało to zaprezentować. Ja wcieliłam się w postać

czarownicy Beatrycze i czuje się w tej roli super" - powiedziała 19-letnia Anita. Chwilę później

orszak wiedźm i czarownic wyruszył ze Starego Rynku w kierunku pobliskiej Baszty Czarownic

oraz Zamku Książąt Pomorskich, gdzie odbywał się Jarmark Gryfitów. Tam czarownice

odtańczyły demoniczny taniec oraz demonstrowały magiczne techniki m.in. wróżenie z kart,

rozdawały amulety, eliksiry oraz jabłka mądrości. Punktem kulminacyjnym sabatu było spalenie

miotły. "To symbol złej magii, dlatego ją palimy" - twierdzili organizatorzy. Impreza poświęcona

była pamięci Trina Papisten, czyli Katarzyny Zimmermann. Według legendy, Trina Papisten

przybyła w okolice Słupska wraz z pierwszym mężem kowalem Martinem Nipkowem, który

zaraz po przyjeździe zmarł. Bardzo szybko ponownie wyszła za maż za rzeźnika Andreasa

Zimmermanna. Pomagała mężowi w prowadzeniu interesów i dzięki niej firma stała się jedną z

najprężniejszych w Słupsku. Podobno inni słupscy sklepikarze czując zagrożenie ze strony

obrotnej Katarzyny posądzili ją o czary. Katarzynę oskarżono o konszachty z szatanem. 30

sierpnia 1701 roku Katarzyna Zimmermann spłonęła na stosie. [PAP, 13.08.01] Patrz też:

· W Internecie można znaleźć pracę Małgorzaty Pilaszek (Uniwersytet Warszawski)

podważającą metody badawcze Baranowskiego. Pilaszek sugeruje, że spalonych

czarownic było mniej niż 5 tysięcy. Czytając ową rozprawę ma się jednak wrażenie,

ż

e autorka postawiła sobie za cel zdeprecjonowanie tego zjawiska do minimum.

· http://polityka.onet.pl/artykul.asp?DB=162&ITEM=1063152&MP=1 - Janusz

Tazbir, Polityka, nr 37/2001

· "Żyd jako czarownica i czarownica jako Żyd w polskich i obcych źródłach

etnograficznych, czyli jak czytać protokoły przesłuchań", Joanna Tokarska-Bakir, Res

Publica Nowa, nr 8 (sierpień) 2001, s. 3