mady by woj

1

Wykład 13

Histofizjologia układu płciowego żeńskiego

SKŁADA SIĘ Z:

- parzystych jajników i jajowodów
- macicy
- pochwy
- zewnętrznych narządów płciowych
- parzystych gruczołów piersiowych

Miejsce produkcji gamety żeńskiej (makrogamety)

JAJNIK
Jajniki przykryte są warstwą komórek sześciennych – tzw. nabłonek płciowy. Poniżej zaś błoną białawą - tkanka
łączna włóknista

W jajniku wyróżniamy
- część korową – z pęcherzykami jajnikowymi
- część rdzenną (wraz z wnęka) – z układem nerwowym i krwionośnym

PĘCHERZYKI JAJNIKOWE
1. Pęcherzyk jajnikowy zawiązkowy

•

posiada jedną warstwę komórek pęcherzykowych.

•

leży tuż pod błoną białawą

•

oocyt otoczony jest jedną warstwą komórek pęcherzykowych (komórki płaskie)

2. Pęcherzyk jajnikowy pierwotny

•

rozwija się z pęcherzyka jajnikowego związkowego

•

jest otoczony jedną warstwą sześciennych komórek pęcherzykowych otaczających oocyta.

•

komórki te zaczynają wytwarzać osłonkę przezroczystą w postaci nieregularnych kępek na powierzchni
owocytu.

3. Pęcherzyk jajnikowy bezjamisty

•

rozwija się z pęcherzyka jajnikowego pierwotnego przez proliferację komórek pęcherzykowych

•

składa się z kilku pokładów komórek pęcherzykowych - są to komórki warstwy ziarnistej

•

otoczony jest 2 warstwami komórek zrębowych:

•

warstwa wewnętrzna - komórkowa (theca interna)

•

warstwa zewnętrzna - włóknista (theca externa)

4. Pęcherzyk jajnikowy jamisty (wtórny)

•

płyn pęcherzykowy zaczyna gromadzić się w przestrzeniach między komórkami warstwy ziarnistej.
Przestrzenie te łączą się dając dużą jamę (antrum)

•

powstanie wtórnego pęcherzyka jest uzależnione od FSH, który pobudza komórki warstwy ziarnistej:

•

do przemiany androgenów (wyprodukowanych przez komórki wewnętrznej warstwy osłonki)
w estrogeny

•

do produkcji receptorów dla LH

•

cienkie wypustki komórek warstwy ziarnistej rozciągają się do osłonki przezroczystej

•

komórki warstwy ziarnistej łączą się ze sobą połączeniami typu neksus. Tym rodzajem połączenia
kontaktują się też z błoną komórkową owocyta.

5. Pęcherzyk jajnikowy dojrzały

•

to ten, który będzie jajeczkował

•

mierzy w przybliżeniu 2,5 cm i jest widoczny na powierzchni jajnika jako wybrzuszenie

•

oocyt II rzędu leży w pęcherzyku mimośrodkowo, na małym wzgórku jajonośnym zbudowanym
z komórek warstwy ziarnistej - jest to tzw. Cumulus oophorus. Komórki warstwy ziarnistej otaczają
warstwę zwaną osłonką przezroczystą (zona pellucida). Część z nich leżące nad osłonką przezroczystą
tworzą wieniec promienisty (corona radiata). Pozostałe komórki warstwy ziarnistej ograniczają jamę.

•

androgeny są produkowane przez komórki osłonki wewnętrznej (theca folliculi interna) i przeniesione

mady by woj

2

do komórek warstwy ziarnistej są przemieniane w estrogeny.

•

osłonka zewnętrzna (theca folliculi externa) jest zbudowana z włókien kolagenowych i fibrocytów,
zawiera też pojedyncze komórki mięśniowe oraz wiele naczyń krwionośnych, które dostarczają
pożywienia dla całej osłonki pęcherzyka.

FOLIKULOGENEZA
Ze 100 pęcherzyków zaczynających wzrost i osiągających średnicę od 1 do 4 mm „rekrutowana” jest jako pula
ok. 50 pęcherzyków, z których tylko 10-25 pęcherzyków „wybieranych” jest do owulacji, natomiast pozostałe
ulegają atrezji. FSH jest kluczowym regulatorem „rekrutacji”. Rekrutacja zapoczątkowana jest
najprawdopodobniej poowulacyjnym wzrostem stężenia FSH we krwi. Pod wpływem FSH część pęcherzyków
wzrasta, ale począwszy od 15 dnia cyklu nasila się też atrezja małych i średnich pęcherzyków. Między 18. a 19.
dniem cyklu następuje selekcja dojrzałych pęcherzyków, osiągających stadium owulacyjne, natomiast pozostałe
pęcherzyki z tej puli ulegają atrezji. Warunkiem osiągnięcia przez pęcherzyk dojrzałości owulacyjnej jest
wykształcenie odpowiedniej ilości receptorów FSH. Ich obecność zapewnia aktywację zespołu aromataz,
enzymów przekształcających testosteron w estradiol. Dzięki temu wzmaga się sekrecja estradiolu,
a w komórkach ziarnistych wzrasta ilość receptorów dla LH. Dopiero w tak przygotowanym pęcherzyku
zachodzą zmiany prowadzące do owulacji. Estradiol (17beta-estradiol) odgrywa istotną rolę w folikulogenezie
ssaków. U większości gatunków wzrost syntezy i uwalnianie tego hormonu bezpośrednio poprzedza
przedowulacyjną falę gonadotropin i koordynuje czynność jajników.
Wzrost pęcherzyka i steroidogeneza kontrolowane są przez wzajemne oddziaływanie insulinopodobnych
czynników wzrostu (IGF-I) i gonadotropin. Dużą uwagę przywiązuje się również do hormonów metabolicznych
(insuliny, glukokorykoidów, leptyny, hormonów tarczycy, hormonu wzrostu), które wpływają na czynność
pęcherzykową poprzez oddziaływanie na oś podwzgórzowo-przysadkową bądź działając bezpośrednio na
poziomie jajnika. Hormony tarczycy synergistycznie z FSH wpływają na funkcję komórek ziarnistych poprzez
stymulację powstawania receptorów LH/CG (luteinizing hormone/chorionic gonadotropin) i różnicowanie
morfologiczne komórek.
Hormony tarczycy wraz z FSH mogą być ważnymi inhibitorami apoptozy.

ATRESIA PĘCHERZYKA JAJNIKOWEGO charakteryzuje się:

•

śmiercią" komórek warstwy ziarnistej - widoczne pojedyncze komórki w jamie pęcherzyka

•

ubytek komórek wieńca promienistego

•

oocyt wolno „pływający" w jamie pęcherzyka.

JAK DOCHODZI DO WYDOSTANIA SIĘ PĘCHERZYKA Z JAJNIK DO JAJOWODU?
Rozrost pęcherzyka powoduje ucisk na naczynia w rejonie błony białawej i powoduje niedokrwienie tego
miejsca, czego efektem jest martwica i wydostanie się pęcherzyka.

OWULACJA

•

owocyt rozpoczynający drugi podział mejotyczny wydostaje się z jajnika wraz z licznymi komórkami
wzgórka jajonośnego

•

komórki ziarniste pozostają we wnętrzu zapadniętego pęcherzyka i przekształcają się w komórki
luteinowe

CIAŁKO ŻÓLTE

•

powstaje z ciałka krwotocznego

•

zawiera komórki luteinowe ziarniste (zmodyfikowane komórki warstwy ziarnistej) i komórki
paraluteinowe (zmodyfikowane komórki osłonki wewnętrznej)

•

jest bogato unaczynione

•

ma duże nagromadzenie lipidów

•

nie zrośnięta część jamy wypełniona jest włóknikiem.

•

aktywność hormonalna jest uzależniona od LH.

Komórki luteinowe ziarniste (GL):

•

wywodzą się z komórek warstwy ziarnistej

•

budowa

•

są duże (30 um średnicy);

•

słabo barwliwa cytoplazma;

mady by woj

3

•

posiadają silnie rozwiniętą zarówno gładką jak i szorstką siateczkę śródplazmatyczną;

•

duża liczba mitochondriów;

•

dobrze rozwinięty aparat Golgiego;

•

liczne krople tłuszczu

•

funkcje

•

komórki luteinowe ziarniste produkują progesteron i przemieniają androgeny (wytworzone
przez komórki paraluteinowe) do estrogenów.

Komórki paraluteinowe (TL):

•

powstają z komórek osłonki wewnętrznej

•

komórki małe (średnica 15um)

•

leżą głównie na obwodzie ciałka żółtego

•

komórki paraluteinowe produkują progesteron i androgeny i małe ilości estrogenu.

CIAŁKO BIAŁAWE
Z powodu braku gonadotropiny łożyskowej (hCG) z kosmówki implantowanego zarodka, ciałko żółte ulega
inwolucji > staje się ciałkiem białawym (Corpus albicans)
Ponadto w wyniku braku progesteronu pojawia się krwawienie miesiączkowe.

KOMÓRKI WNĘKOWE

•

posiadają słabo zaznaczone granice międzykomórkowe, piankowatą – kwasochłonną cytoplazmę
i brązowe ziarna barwnika – lipofuscyny

•

produkują androgeny - testosteron

JAJNIK – KOMÓRKI PRODUKUJĄCE HORMONY

1.

Komórki warstwy ziarnistej pęcherzyka jajnikowego produkują estrogeny

2.

Komórki luteinowe ziarniste ciałka żółtego produkują progesteron i przemieniają androgeny
(wytworzone przez komórki paraluteinowe) w estrogeny

3.

Komórki paraluteinowe ciałka żółtego produkują progesteron, androgeny i małe ilości estrogenu

4.

Komórki wnękowe jajnika produkują androgeny

TRANSPORT OOCYTA PODCZAS OWULACJI
Oocyt II rzędu w stadium metafazy 2-go podziału po wydostaniu się z pęcherzyka jest niesiony strumieniem
płynu pęcherzykowego oraz płynu otrzewnego powstałego w wyniku ruchów strzępków jajowodu nad
pękniętym pęcherzykiem
W przejściu oocyta do bańki jajowodu i dalej pomagają migawki komórek nabłonka jajowodu i skurcze warstwy
mięśniowej.

JAJOWÓD

•

są parzystymi przewodami o długości około 10-15 cm i średnicy 6-8 mm

•

jeden ich koniec otwiera się do jamy otrzewnowej blisko jajnika a drugi koniec otwiera się do
szczytowej bocznej części jamy macicznej

•

światło jajowodów jest nieregularne (tzw. labirynt jajowodu) – najbardziej pofałdowany na początku
drogi - co nieraz prowadzi do ciąży pozamacicznej jajowodowej

BUDOWA JAJOWODU

•

składa się z 4 części: lejka, bańki cieśni i części macicznej

•

ściana składa się z:

•

błona śluzowa

•

nabłonek

jednowarstwowy

walcowaty

z

komórkami

migawkowymi

i bezmigawkowymi blaszka właściwa błony śluzowej

•

błona mięśniowa

•

2 warstwy bardzo cienkie, okrężne i spiralne

•

błona surowicza

•

warstwa tkanki łącznej

•

nabłonek mezodermalny jednowarstwowy plaski (mesothelium)

mady by woj

4

JAJOWÓD - NABŁONEK

Wygląd nabłonka jajowodu zmienia się i jest współzależny z okresami cyklu; np. nabłonek jest wyższy

w fazie wzrostu niż w fazie wydzielniczej, a względna liczba komórek urzęsionych wzrasta w fazie wydzielniczej.
W ciąży nabłonek jest niski i liczba komórek wydzielniczych wzrasta.

MACICA

•

składa się z 4 części: trzonu, cieśni, szyjki i części pochwowej

•

ściana składa się z;

1.

błona śluzowa:

•

nabłonek jednowarstwowy cylindryczny z komórkami migawkowymi i bezmigawkowymi,
miejscami wytwarza gruczoły śluzowe

•

blaszka właściwa błony śluzowej

•

warstwa czynnościowa

•

warstwa zbita (tuż pod nabłonkiem)

•

warstwa gąbczasta

•

warstwa podstawna

2.

błona mięśniowa:

•

warstwa podśluzówkowa (podłużna, cienka)

•

warstwa naczyniowa (okrężna z dużą liczbą naczyń)

•

warstwa nadnaczyniowa (cienka z włóknami podłużnymi i okrężnymi)

3.

błona surowicza: warstwy tkanki łącznej pokrytej jednowarstwowym nabłonkiem płaskim
(meothelium)

O błonie surowiczej mówimy tam gdzie jest kreska. Gdy nie ma kreski mówimy o błonie zewnętrznej lub
przydance.

MACICA - ZMIANY W GRUCZOŁACH I KOMÓRKACH GRUCZOŁOWYCH W CZASIE CYKLU MIESIĄCZKOWEGO

1.

w fazie wzrostu gruczoły są proste, a komórki nie wykazują żadnej czynności wydzielniczej

2.

na początku fazy wydzielniczej gruczoły zaczynają się skręcać, a ich komórki (tzw. doczesnowe) gromadzą
glikogen w części dolnej komórki

3.

pod koniec fazy wydzielniczej gruczoły są spiralnie skręcone i ich komórki wykazują znaczną działalność
sekrecyjną (wydzielina zbiera się w części wierzchołkowej).

mady by woj

5

POCHWA

•

łącznotkankowo-mięśniowy kanał rozciągający się od przedsionka do macicy - u dojrzałej kobiety ma
ona długość 7-9 cm i z normalną macicą w przodozgięciu tworzy kąt ponad 90°

•

w ścianie pochwy są 4 następujące warstwy

•

nabłonek wielowarstwowy płaski (ektodermalny! W przełyku jest nabłonek wielowarstwowy
płaski - endodermalny! Zaś typowy nabłonek jednowarstwowy cylindryczny znajduje się
w przewężeniach przełyku)

•

błona śluzowa bogata we włókna elastyczne i w naczynia o cienkich ścianach, głównie żyły i żyłki

•

warstwa włóknisto-mięśniowa

•

warstwa mięśni gładkich okrężna

•

warstwa mięśni gładkich podłużna (przy dolnym końcu warstwa ta zawiera także włókna
mięśniowe szkieletowe, znajdowane głównie wokół ujścia pochwy na wysokości błony
dziewiczej

•

przydanka, tkanka łączna zawierająca liczne grube włókna elastyczne, duże naczynia krwionośne,
nerwy i skupienia komórek zwojowych,

•

bogata siatka włókien elastycznych w ścianie pochwy zapewnia jej elastyczność umożliwiającą
olbrzymie jej czasowe rozciągnięcie koniecznie podczas porodu

•

splot podśluzówkowy cienkościennych naczyń krwionośnych jest uważany za źródło dyfuzji wodnistego
płynu poprzez nabłonek do płynu pochwowego

•

ściana przednia pochwy kontaktuje się ze ścianą tylną

•

przed okresem dojrzewania nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący jest cienki i do takiego
stanu powraca po menopauzie, lecz podczas okresu reprodukcyjnego odpowiada na działanie
estrogenów i grubieje

•

komórki warstwy podstawowej i parabazalnej przejawiają wzmożoną aktywność mitotyczną,
a komórki bardziej powierzchowne stają się nie tylko liczniejsze, ale i zwiększają swoje rozmiary
i magazynują w cytoplazmie glikogen i trochę lipidów

•

rozkład glikogenu przez saprofityczne laktobakterie jamy pochwy powoduje wytwarzanie kwasu
mlekowego i w jego wyniku kwaśne pH. Ogranicza to florę bakteryjną do saprofitów i powstrzymuje
inwazję patogenów bakteryjnych i grzybów takich jak Candida albicans, które są przyczyną
„pleśniawki” pochwowej.

INDEKSY WYMAZÓW Z POCHWY
Śledzenie zmienności rozmazów nabłonka pochwy ma ważne znaczenie diagnostyczne. W związku z tym
wprowadzono szereg indeksów, ułatwiających ocenę tej zmienności tak w cyklu prawidłowym, jak i w stanach
patologicznych. Z indeksów tych najważniejsze znaczenie mają:

1.

indeks dojrzałości (maturation index) - procentowy stosunek występowania w rozmazie pochwowym
komórek warstwy superficjalnej do komórek warstwy intermedialnej i parabazalnej

2.

indeks eozynofilny (eosynophilic index) - procentowe określenie występowania komórek z cytoplazmą
eozynofilną do komórek z cytoplazmą cyanofilną.

3.

indeks kariopyknotyczny (karyopyknotic index) - procentowy stosunek komórek warstwy
superficjalnej i intermedialnej ustalony nie według barwliwości cytoplazmy, lecz według stanu jądra
komórkowego. Za jądro pyknotyczne uważamy te jądra komórkowe, których średnica jest mniejsza od
6 pm.

4.

Indeks zwijania się brzegów cytoplazmy (folded cell index) - stosunek procentowy komórek
posiadających tę cechę do komórek tej cechy nie posiadających niezależnie od barwliwości
cytoplazmy, jak i pyknotyczności jąder komórkowych.

5.

Indeks skupiania się komórek (crowded cell index) - ocenia częstość występowania ich w zespołach
zwartych. Za skupioną grupę komórek uważamy ścisłe ułożenie się przynajmniej 4 komórek
nabłonkowych.

Wymazy pochwowe:

•

rozmaz pochwowy pobrany między pierwszym a czwartym dniem cyklu zawiera komórki nabłonkowe,
z których połowa jest wyraźnie kwasochłonna (eozynofilna), a reszta zasadochłonna (cyanofilna). Obok
tego występują w rozmazie liczne krwinki białe, głównie leukocyty specjalne i krwinki czerwone.

•

między piątym a jedenastym dniem cyklu rozmaz pochwowy jest zmieniony, gdyż prawie wszystkie
komórki nabłonkowe barwią się kwasochłonnie, a w rozmazie brak całkowicie krwinek czerwonych,

mady by woj

6

a w końcu i białych.

•

między dwunastym a czternastym dniem cyklu zawiera komórki nabłonka pochwowego, których
cytoplazmą jest całkowicie kwasochłonna i ma ziarna keratohialiny. W rozmazie z tego okresu brak jest
zupełnie innych elementów morfotycznych

•

między piętnastym a siedemnastym dniem cyklu liczne są komórki nabłonka kwasochłonne o
brzegach pofałdowanych. Obok tych komórek pojawiają się nieliczne leukocyty

•

między osiemnastym a dwudziestym ósmym dniem cyklu obraz rozmazu ulega zmianie, gdyż
ponownie spada liczba, komórek kwasochłonnych nabłonka na korzyść elementów zasadochłonnych,
przy czym coraz liczniej występują leukocyty.

WYDZIELINA Z POCHWY zawiera:

•

wydzielina gruczołów szyjki macicy w ilości 1-2ml

•

złuszczone komórki górnych warstw nabłonka zawierające różne ilości glikogenu

•

leukocyty (głównie neutrofile), ich liczba jest różna, w zależności od fazy cyklu miesiączkowego

•

pod wpływem enzymów granulocytów i bakterii (pałeczki Dóderleina) z glikogenu powstaje kwas
mlekowy, powodujący kwaśny odczyn pochwy (pH 3,8-4,0).

GLIKOGEN W NABŁONKU POCHWY

•

w najgłębszych warstwach jego ilość jest znikoma lub jest go brak

•

w fazie pęcherzykowej zawartość glikogenu wzrasta osiągając maksimum poziomu przed owulacją.

WARGI WIĘKSZE I MNIEJSZE
Wargi większe – skóra owłosiona z licznymi gruczołami potowymi
Wargi mniejsze – skóra nieowłosiona

GRUCZOŁ PIERSIOWY

•

każdy! płacik ma swój przewód uchodzący na brodawce piersiowej

•

komórki wydzielnicze wydzielają apokrynowo – tłuszcze oraz merokrynowo - laktozę i białka

Zmiany w gruczole piersiowym:

•

u kobiet nie będących w ciąży gruczoł nie wydziela, a system przewodów wyprowadzających jest
nieaktywny

•

podczas ciąży następuje rozrost pęcherzyków, a przewody „przygotowują się" do wydzielania mleka

•

w okresie laktacji pęcherzyki i przewody są w pełni aktywne.

Brodawka piersiowa:
- zawiera tkankę łączną włóknistą zbitą zawierającą komórki mięśniowe gładkie wytwarzające zwieracz
- znajduje się tu zatoka mleczna, do której uchodzą poszczególne przewody
- brodawka pokryta jest skórą zawierającą znaczną ilość melaniny (ilość jej zwiększa się podczas ciąży)
- wokół ujścia gruczołu znajdują się tzw. gruczoły otoczkowe - Montgomerego.

CHOROBY UKŁADU PŁCIOWEGO ŻEŃSKIEGO
Rak szyjki macicy

•

nabłonek zatracił regularną warstwowość, ma wysoki indeks jądrowo-cytoplazmatyczny (stosunek
powierzchni jądra do cytoplazmy) i wykazuje wzmożoną, aktywność mitotyczną

•

niektóre atypowe komórki nabłonka przerwały błonę podstawną i wtargnęły w głąb szyjki (tzw. rak
inwazyjny).

Częstymi miejscami nowotworów są zetknięcia się elementów z różnych listków zarodkowych np.

•

rak szyjki macicy – pochwa (ektodermalna), a macica (mezodermalna)

•

rak krtani

•

rak żołądka

Myoma - mięśniaki macicy:

•

rozrosty miejscowe tkanki mięśniowej

•

łagodne histopatologicznie,

mady by woj

7

•

złośliwe klinicznie – w czasie rozorstu rozpycha macicę powodując że jej mięśniówka w pewnych
miejscach jest cienka i w czasie porodu może spowodować jej pęknięcie

•

mięśniaki są uwarunkowane hormonalnie i powiększają się progresywnie aż do menopauzy. Po tym
czasie ulegają regresji

.
Choroby jajowodu:
1.

Jajowodowa ciąża pozamaciczna - kosmki łożyska rozwijają się w świetle jajowodu. Trofoblast nacieka

ścianę jajowodu powodując krwawienie.
2.

Zmiany zapalne jajowodu - nacieczenie neutrofilami fałdów i mięśniówki jajowodu. W świetle jajowodu

widoczna treść ropna.

Zaburzenia czynnościowe błony śluzowej macicy:

•

torbiel jamy śluzowej – widoczne znacznego stopnia rozszerzenie gruczołu endometrium.

•

atypowy rozrost błony śluzowej - dezorganizacja i rozrost gruczołów błony śluzowej macicy.

Adenocarcinoma (gruczolakorak)
Poszerzone gruczoły z atypowymi komórkami (czyli z jądrami pyknotycznymi lub rozrośniętymi – zaburzony
indeks jądrowo-cytoplazmatyczny).

Endometrioza
Stan, w którym utkanie błony śluzowej macicy znajduje się poza jamą macicy (w otrzewnej ściennej lub błonie
surowiczej narządów jamy brzusznej)
Wiąże się to z przemieszczaniem się komórek endometrium podczas krwawienia miesiączkowego
Choroba ta prowadzi często do bezpłodności, ponieważ jajniki i jajowody stają się zdeformowane i wypełnione
utkaniem bliznowatym.

Rak gruczołu piersiowego:

1.

może powstać z nabłonka przewodów wyprowadzających albo końcowych odcinków wydzielniczych

2.

jeśli rak piersi nie jest leczony wcześnie, szybko dochodzi do przerzutów komórek guza drogą naczyń
limfatycznych do węzłów dołu pachowego lub przez krwiobieg do płuc, do kości i mózgu

3.

wczesne wykrywanie poprzez samokontrolę piersi, mammografię albo USG redukuje znacznie
śmiertelność związaną z powodu tej choroby

4.

brak albo mutacja genu BRCA1 jest ściśle związane z powstawaniem raka piersi.

5.

cytofizjologiczne badanie metodą FNA (cienkoigłowa punkcja) jest przydatną techniką dla diagnozy
zmian gruczołu piersiowego