Spistreści

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła

.3

Paweł-Apostołnarodów

..3

PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła

.4

ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła

.5

WstępdoListudoFilemona(B.P.)

6

Okolicznościpowstania

.6

Treśćiteologia

.7

WstępdoListudoFilemona(P.K.)

8

Flm1

.9

Adres

.9

Uznaniedlaadresata

.10

ProśbaoprzebaczeniedlaOnezyma

.11

Poleceniaipozdrowienia

.14

ListdoFilemona

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła

Paweł-Apostołnarodów

PonawróceniuPawełcałesweżyciepoświęciłnagorliwąsłużbę

Chrystusowi,dlategobezprzesadymożnagonazwaćnajwiększymmisjonarzem
Kościoła:dlaChrystusazdołałprzemierzyćprawiepołowęterytoriówCesarstwa
Rzymskiego,leżącychnadMorzemŚródziemnym,pokonującpieszo
przynajmniej16000km.Trzebaprzytymprzyznać,żetowłaśniedziękijego
niezłomnejpostawieapostolskiejiumysłowiotwartemunakulturępogańską
zawdzięczamyfakt,żechrześcijaństwoswymzasięgiemobjęłoAzjęMniejsząi
Grecję.Pozałożeniuwspólnotywdanejmiejscowościzazwyczajprzezjakiś
czaspozostawałwniej,nauczająciumacniającwwierze.Jednakżenawetpojej
opuszczeniunieprzestawałtroszczyćsięojejżycieduchoweimoralne.Kiedy
wniektórychwspólnotachpojawiałysięwiększeproblemydogmatyczne,
moralnelubdyscyplinarne,wiernizwracalisiędoniegozprośbąopomoc,
traktującgotymsamymjakoswegonajwyższegoprzełożonegoijakoautorytet.
Pozostajączdala,Pawełprzesyłałwformierozbudowanychlistówswoje
napomnieniaiodpowiedzinapytania.Wjegodzielemisyjnymlistyteodegrały
zatemwielkąrolę,azawartewnichrozstrzygnięciawielukwestiidodzisiaj
stanowiąfundamentnauczaniaKościoła.

PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła

ListyPawłowesąodpowiedziąnakonkretneproblemypowstałewdanym

Kościele.Wwiększościniesąlistamiprywatnymi,leczpismamiurzędowymi,
przeznaczonymidopublicznegoodczytaniawdanejwspólnocie.Czasemnawet
samapostołpragnął,bywspólnotywymieniłymiędzysobąlistyizapoznałysię
ztreściąpouczeńskierowanychdoinnejwspólnoty(Kol4,16).ListyPawłowe
sąnajstarszymiznanyminamtekstamipierwotnegochrześcijaństwa(pierwszez
nich-ListydoTesaloniczan-powstałyjuż20latpoZmartwychwstaniu
Chrystusa).WielkiautorytetApostołaNarodówsprawił,żeposzczególne
wspólnotystarałysięsprowadzaćjegopismazinnychwspólnot,przepisywałyje
iprzechowywałyjakowykładwiaryimoralności.Mimotokilkajegolistów
zaginęło.WKol4,16PawełwspominaoUściedobraciwLaodycei,któregonie
znamy.W1Kor5,9powołujesięnajakiśwcześniejszylistdoKoryntian,który
niezachowałsię,a2Kor7,8sugeruje,żepoliścieznanymnamjakoPierwszy
ListdoKoryntiannapisałjeszczejeden.JużDrugiListśw.Piotrawspominao
zbiorzelistównaszegobrataPawła(2P3,15).Tzw.KanonMuratoriego
(powstałok.200r.)wymieniawszystkielistyPawła,wliczbie13,zaliczającje
dozbioruKsiągŚwiętych.WkanonietymniemajednakListudo
Hebrajczyków.Późniejszepapirusyikodeksymająwwiększości14listów,
wśródktórychfigurujetakżeListdoHebrajczyków.Poszczególnepismazostały
umieszczonewkanoniewedługichwielkości:odlistunajdłuższegodo
najkrótszego.

ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła

Listzeswejnaturyjestzawszeskierowanydokonkretnegoadresata,którym

możebyćnp.jednostka,grupa,wspólnotalubmieszkańcyjakiegośmiasta.
Różnisiętymodrozprawyfilozoficznejlubteologicznej,napisanejwformie
listu,którachoćpodajewewstępieadresata(najczęściejfikcyjnego),tojednak
zeswojegozałożeniajestdziełemliterackimprzeznaczonymdoszerszegogrona
czytelników(takicharaktermożemiećListdoEfezjaniListdoHebrajczyków).
Ówczesnelistymiałyściśleokreślonąstrukturę:1)nadawcaiadresatze
wstępnympozdrowieniem;2)treść;3)zakończenieipozdrowieniekońcowe.
Podającnadawcęiadresata,Pawełstosujeformęwschodnią,gdziepierwsze
zdaniejestw3osobie,natomiastdrugiezdaniew1osobie[np.Paweł...do
KościołaBożegowKoryncie...ŁaskawamipokójodBogaOjcanaszego(1Kor
1,1-3)].Zakończenielistuzawierałozazwyczajpozdrowienieikońcowe
życzenia,któreuPawłanieograniczająsiętylkodozdawkowego:
„Pozdrawiam!”,leczprzybierająrozbudowanąformęliturgiczną.

PodwzględemliterackimlistyapostołaPawłasąbardzozróżnicowane.Nie

służątylkoprzekazowiinformacjiiniesątylkoodpowiedziąnapytania
adresatów.Znajdująsięwnichczęścidoktrynalne,parenetyczne(zachęty,
napomnienia,przestrogiirady),wspomnienia,wyznaniaosobiste,apologie
(mowyobrończe),modlitwy,dziękczynienia,hymny,diatryby(ostrekrytyki),
wizjeapokaliptyczne,doksologie(krótkieformułykuchwaleBoga)iinne.
Zawartewnichbogactwogatunkówliterackichsprawia,żewcałejliteraturze
greckiejlistytestanowiąprawdziwyewenement.UżywanyprzezPawłajęzyk
możnaumiejscowićmiędzyliterackimjęzykiemgreckimastosowanymnaco
dzieńjęzykiemkoine.

PrzypisaniulistówPawełkorzystałzpomocysekretarza.WRz16,22

dowiadujemysię,żelisttenpoddyktandoPawłapisałTercjusz,Rzymianinz
Koryntu.PrzyzakończeniulistusamPawełdopisujejedyniekilkasłówalbo
tylkostawiaswójpodpis,któregozadaniembyłouwiarygodnieniepisma(1Kor
16,21;Ga6,11;Kol4,18;2Tes3,17).Ponieważlistybyłydyktowane,dajesięw
nichwyczućszczególnystylmówcy,któryczasempoprawiato,coprzedchwilą
niezbytdokładniepowiedział(1Kor1,16),albonagleurywazdaniewpołowiei
zaczynazupełnienowąmyśl(np.Rz5,12n;1Kor9,15).Pawełczęstoodwołuje
siędoST.NajczęściejnawiązujedoróżnychtekstówSTnazasadziealuzjilub
swobodnegokorzystaniaztekstówbiblijnych.Wszędzieposługujesię
Septuagintą(greckiprzekładST),leczbardzorzadkocytujecałefragmenty
dosłownie.Prawdopodobnieprzytaczatekstyzpamięci,zmieniającjeniekiedyi

dostosowującdowłasnejmyśli.Niekiedyteżspisujemodlitwy,pieśniihymny,
któreutworzylichrześcijanienaużytekliturgiczny(np.Flp2,6-11;Kol1,13-20).
Znamiennymtekstem,któryPawełprzejmujeztradycji,jestustanowienie
Eucharystii(1Kor11,23-25).

WstępdoListudoFilemona(B.P.)

Okolicznościpowstania

Napodstawietytułumożnawnioskować,żelisttenzostałnapisanydo

jakiegośzamożnegochrześcijaninawKolosach,noszącegoimięFilemon.
OkazjądopowstanialistubyłoodesłanieFilemonowijegoniewolnikaOnezyma,
któryzbliżejnieznanychnampowodówopuściłdomswojegopana.Podczas
pobytupozadomemFilemonaOnezymprzyjąłchrzestizostałwłączonydo
wspólnotywierzącychwChrystusa.

ListdoFilemonajestściślepowiązanyzListemdoKolosan.Obapismasą

wysłanedotejsamejwspólnoty;zawierająpozdrowieniadlatychsamychosób;
mówiąopodobnychokolicznościachzwiązanychzpobytemPawławwięzieniu
(Kol4,3;Flm1).ZtegowzględuprzyjęcielubodrzuceniePawłowegoautorstwa
jednegolistu(zob.WprowadzeniedoListudoKolosan)rzutujenaopinię
dotyczącądrugiego.Konsekwentnieczasimiejscepowstaniajednegopisma
dotycząrównieżdrugiego.WedługrozpowszechnionejtradycjiKościoła,Listdo
KolosaniListdoFilemonapowstałypodczaspierwszegouwięzieniaPawław
Rzymiewlatach59-61.Pojawiająsięjednakopinie,żemogłotonastąpić
wcześniej,tj.podczasbardzodynamicznejdziałalnościapostoławEfezie(52-
54).WtedywłaśniewKolosachpowstaławspólnotachrześcijańska.Miasto
należałodorzymskiejprowincjiAzji,którejstolicąbyłEfez,ibyłoodniego
oddaloneok.120km.WmomenciepisaniatychlistówKolosypookresieswojej
świetności,znieznanychbliżejpowodów,straciłycałkowicienaznaczeniu.

Treśćiteologia

ListdoFilemonaswojąformąprzypominaprywatnąkorespondencję,typową

dlaokresu,wktórympowstał.Tematwnimporuszanydotyczywłaściwiejednej
sprawy-ucieczkiipowrotuzbiegłegoniewolnika-przezcopismotonależydo
najkrótszychwNT.Bardziejuważnaanalizapozwalajednakstwierdzić,żetreść
listuodnosisiędoproblemuogólnospołecznegoibezpośredniodotyczyżycia
wspólnotchrześcijańskichkażdegoczasu.WartośćListudoFilemonajest
podwójna.Popierwszestanowionwyjątkoweźródłopoznaniaosobowości
Pawła,któraodsłaniasięwsposobie,wjakirozwiązujeonproblemzbiega.
Działaniaapostołaujawniająjegoniezwykłąwrażliwość,subtelnośćuczućoraz
taktpasterski.

Drugąistotnąsprawąjestukazaniewliścierelacjimiędzyrodzącymsię

chrześcijaństwemazjawiskiemniewolnictwa.Pawełrespektujeistniejącą
instytucjęniewolnictwainieuważachrześcijaństwazaruchrewolucyjny,
któregocelemjestdokonywaniezewnętrznychprzemianspołecznych.Według
apostoła,jeślidokonająsięjakieśtrwałezmianywsprawachspołecznych,to
tylkonadrodzeprzemienianiatychstrukturBożąmiłością.

WstępdoListudoFilemona(P.K.)

TonajkrótszepismoPawłowejestlistempolecającymocharakterzeraczej

prywatnym.Zawieraonprośbęoto,byjegoadresatFilemon,zamożny
Kolosanin(por.Flm2;Kol4,7–9.17),przyjąłzpowrotemzbiegłegoswego
niewolnika,oddawcętegopisma.Jestonjużchrześcijaninem.Nawróciłgo
mianowicieiochrzciłśw.Paweł,przebywającwrzymskimwięzieniuwlatach
61–63.Byłatocustodiamilitaris,októrejpisząDz28,30n.NiewolnikOnezym
wprawdzieoddawałApostołowicenneusługi,którychonjakowięzień
potrzebował,aleobydwajdoszlidowniosku,żemusisięstaćzadość
sprawiedliwości:zbiegpowinienwrócićdoswegopana.Wówczesnejjednak
sytuacjispołecznejniebyłatosprawałatwadoprzeprowadzeniazewzględuna
samegouciekiniera.Zbiegłychniewolnikówtraktowanobardzosurowo.Wrazie
ichschwytaniawypalanoimnaczolepiętno–literęF(=fugitivus)poinicjale
imienia.Człowiektaknapiętnowanytraciłwszelkąmożliwośćucieczki.Do
śmierciteżnosiłżelaznąobręcznaszyi.ByuchronićwięcbiednegoOnezyma
odwszystkichtychokrucieństw,piszeApostołlistdojegowłaściciela,a
OnezymsammazawieźćgoFilemonowi.Ztonulistuprzebijaprzekonanie
Pawła,żeadresatnieodmówijegoprośbie.

Mimojednakgłównieprywatnegocharakterukrótkitenlistjestpismem

prawdziwieapostolskim.Dowodzitegowspomnianyjużautorytatywnysposób
wypowiedzipiszącego,którywprawdzieprosiwimięmiłości,alezarazem
świadomjestswegoprawarozkazywaniawimięposłuszeństwa.

ListdoFilemonaważnyjestzdwóchwzględów.Jestonprzedewszystkim

cennymźródłemdobiografiiśw.Pawła,zwłaszczajakoprzyczynek
psychologiczny.Dlaniespecjalistówbodajjeszczeważniejszewtymliściejest
pośredniestwierdzeniefaktycznejrolichrześcijaństwawimperiumrzymskim.
ŚwiętyPawełwtymliściewprawdzienieporuszawcaleteoretycznejstrony
zagadnieniahaniebnejinstytucjiniewolnictwa,alepraktycznieingerujewjeden
poszczególnywypadekzdziedzinystosunkupanadoniewolnika.Aingerując
odwołujesiędozasadnowejreligii.Takiteżjestgłówniesensumieszczenia
przezKościółtegokrótkiegolistuwkanonieNT.Chrześcijaństwobynajmniej
nierozpoczęłoodrazubezpośredniejwalkizniewolnictwem,gdyżgroziłobyto
natychmiastowymzałamaniemsięgospodarkiimperium,opartejgłówniena
fizycznejpracyniewolników.Naichbarkachspoczywaławówczasrównowaga
ekonomicznamocarstwarzymskiego.Niewydającdoraźnejwalkiinstytucji
niewolnictwa,jaktegopróbowałniefortunnieSpartakus,pierwotne
chrześcijaństwoprzeprowadziłotękampaniępowoli,askutecznie,bozapomocą

zasadynowegobraterstwawChrystusie(w.16).

Flm1

Adres

1

Paweł,więzieńChrystusaJezusa,iTymoteusz,brat,do

Filemona,umiłowanegonaszegowspółpracownika,

2

doApfii,siostry,

donaszegotowarzyszabroni,Archipa,idoKościoła[gromadzącego]
sięwtwymdomu.

2do...siostry.Warianty:„naszejumiłowanej”albo„naszejsiostryumiłowanej”.

3

ŁaskawamipokójodBoga,Ojcanaszego,iPanaJezusa

Chrystusa.

1–3.

PrzyzachowaniustałegowlistachPawłowychformularzawystępujetunowość:wymieniasięjakoadresatówtrzyosobyprywatne.PozagłównymadresatemFilemonem(zob.wstęp)

pozdrawiaApostołrównieżchrześcijankę–jakświadczytytułsiostra–Apfię,zapewnemałżonkęFilemona,zainteresowanąjakomaterfamiliaswsprawiezbiegłegoniewolnika,orazArchipa,
prawdopodobniesynawymienionejpary.PiszeonimKol4,17.SądzącztejinformacjiiznazwywspółtowarzyszbroniArchipzajmowałjakieśstanowiskowmiejscowymKościele–diakonaczy
„nauczyciela”,jakprzypuszczająkomentatorzy.Apostołpozdrawianietylkorodzinę,doktórejkierujeswojąoryginalnąprośbę,alerównieżitychwiernychKościoławKolosach,którzygromadzilisię
naliturgięwdomuzamożnegoFilemona.Osensiepozdrowienia–zob.komentarzdoFlp1,2.

1-3.NatematKościołówdomowych,zob.komentarzdoDz12,12iRz16,5,Zamożniwłaścicieledomów,wktórychspotykalisięczłonkowiestarożytnychwspólnotreligijnych,zajmowali

zwyklezaszczytnąpozycjęjakoichpatroni,Starożytnipisarzeokreślalidomniewkategoriachzwiązkówkrwi,leczpanującychwnimstosunkówhierarchicznegopodporządkowania:wolnymężczyzna
ijegożona,dzieciiniewolnicy(chociażjedynieludziemającyznacznedochodymoglisobiepozwolićnaniewolników).AdresacilistumieszkaliweFrygii(por,Kol4,17).(Zatakąlokalizacją
przemawiająbardziejprzekonująceświadectwaniżsametylkoimionawymienianychwnimpostaci.ChociażfrygijskieimięApfiabyłoznaczniebardziejpopularneodimieniaFilemon,pojawiałosię
jednaktakżewinnychmiejscach,np.wPalestynie.)

Uznaniedlaadresata

4

DziękujęBogumojemuzawsze,ilekroćwspominamcięw

moichmodlitwach,

4.Pawełmodliłsięookreślonyporachdnia,cobyłotypowąpraktykąpobożnychŻydów(przypuszczalnieapostołspędzałnamodlitwieconajmniejdwiegodzinydziennie);zob.komentarz

doRz1,10.Dziękczynieniejesttradycyjnymelementemstarożytnychlistów,Pawełpostępujetutaj(ww.4-7)zgodniezówczesnymzwyczajem,umieszczającdziękczynieniewramachexordium.Takie
exordiapowszechniestosowanowmowachocharakterzepochwalnym,byzdobyćsobieprzychylnośćsłuchaczy.

5

słyszącotwojejmiłościiwierze,jakążywiszwzględemPana

Jezusaidlawszystkichświętych.

6

Obytwójudziałwwierzeokazał

siętwórczywgłębszympoznaniuwszelkiegodobregoczynu,[jaki
jestdospełnienia]wśródwasdlaChrystusa.

6BJ:„Obytawiarauczyniładziałającymswegoduchawzajemnejpomocy,wpełnioświecającciebiecodowszelkiegodobra,którejesteśmywstaniewypełnićdlaChrystusa”.„Duch

wzajemnejpomocy”,tzn.poczuciewspólnotyzChrystusemizbraćmiwChrystusie(por.1Kor1,9+),jakiewiaraustanawiawsercuwiernego.Odtejwiaryprzenikniętejmiłością(w.5;por.Ga5,6+)
Pawełoczekujepraktycznegoukierunkowaniażyciamoralnegoidobroczynnego.—„uczyniładziałającym”.Wariant(Wulgata):„uczyniławidocznymi”.

—wśródwas.BJ:„wnaszejmocy”.Wariant(Wulgata):„wwaszejmocy”.

4–6.

Zwyczajowewlistachśw.PawładziękczynienieizapewnienieopamięciwmodlitwachłączysiętutajzwyrażeniemuznaniadlaFilemonazpowodujegokierowanejwiarączynnej

miłościbliźniego,naktórąApostołliczyitymrazem,gdyprzedstawiaswojąprośbęwsprawiezbiegłegoOnezyma.Towyrażenieuznaniastanowiswoistącaptatiobenevolentiaeadresata.Miłujeon
PanaJezusaiwszystkichświętych,tzn.chrześcijan(zob.Rz1,7).MamytuznamiennedlaPawłasolidarneujęcieGłowyiczłonkówCiała,objętychjednąnadprzyrodzonąmiłością.Miłującwszystkich,
Filemonznajdziemiejscewsercutakżedlabiednegozbiega,atymsamymudowodni,żejegowiarajestczynnaprzezmiłość(por.Ga5,6)iżemasubtelnewyczucietego,gdziemożnauczynićcoś
dobregowimięChrystusa.

5-6.Terminprzetłumaczonyjako„udział”byłczęstoużywanynaoznaczeniespółkihandlowejlubwspólnotydóbr(zob.w.7).FilemonzachowujesięwobecKościołajakojegopatron(w.

2).

7

Bracie,doznałemwielkiejradościipociechyzpowodutwojej

miłości,jakożesercaświętychotrzymałyodciebiepokrzepienie.

7.

Serdecznytonwprowadzasłowobracie,którejestjakuściskręki,jakspojrzeniewoczy.WystępujewzdaniuprzypominającymFilemonowijakiśniedawnyobjawjegodobrocidla

współwyznawców,jakiśczyntrwaływskutkach.Złożyłysięnaniegonietylkozasiłekmaterialny,ale–coważniejsze–„pokrzepienieserc”.

7.Gościnnośćbyłauważanazajednązgłównychcnótwstarożytnymświeciegrecko-rzymskim,szczególniewjudaizmie.Zamożnigospodarzeczęstogościlitych,którzyznajdowalisię

niżejodnichnadrabiniespołecznej,czasamiinnychczłonkówwłasnejgrupyreligijnej,zapraszającichdoswojegodomuiczęstującposiłkiem.Filemoniinnizamożnichrześcijaniebyligospodarzami
podczasposiłkówpodawanychwichKościołachdomowych.Wzmiankaoprzyjaźniłączącejautoraiadresatabyłapowszechnymrysemstarożytnychlistów.Odgrywałotoszczególnąrolęwlistach
przyjacielskichlubwówczas,gdyautorzamierzałpoprosićadresataowyświadczeniełaski.

ProśbaoprzebaczeniedlaOnezyma

8

Przeto,choćzcałąswobodąmogęwChrystusienakładaćna

ciebieobowiązek,

8.

Nawiązującbezpośredniodotegofaktu,Apostołprzechodzidozasadniczegotematuswegolistu–doprośbyodarowaniewinyzbiegłemuOnezymowi.Aprośbatajestwyrażona

wytwornymstylem,gdyżzawierajakby5strofdwuwierszowychwproziezbliżonejdorytmicznejioperujetakimiśrodkami,jakgrasłówisugestywneobrazy.Dochodziwniejrównieżdogłosubardzo
wymownagrauczuć.

8.ChociażFilemonzajmowałwysokąpozycjęspołeczną-nacoszczególniezwracanouwagęwtamtejkulturze-uznawałwyższąpozycjęduchowąPawłapodwzględemwiary.Starożytni

filozofowiebyliczęstosponsorowaniprzezludzizamożnych,wygłaszalimowywczasiewydawanychprzeznichucztlubtrudnilisięnauczaniem.Pawełprzypisujesobiejednakpozycjęwyższąodtej,
jakąprzyznanobyzwyczajnemufilozofowi.Filozofowiemoglibyćklientamizamożnychpatronów,Pawełdajejednakdozrozumienia,żetoonjestduchowympatronemFilemona.Filozofowie
posługiwalisięwyrażeniem„nakładaćobowiązek”jakokryteriumsądówetycznych.

9

tojednakraczejproszęwimięmiłości,botakijużjestem.Ja,

staryPaweł,aterazjeszczewięzieńChrystusaJezusa–

9.

NadniewątpliweprawoApostołprzekładamiłość–apelujedosercaFilemona.Ukazujewięcsiebienieobleczonegowautorytet,leczbudzącegowspółczucie.Jeststary,jestnadto

więźniemChrystusaJezusa.Pawełmawtedyponad55lat,alewyglądazapewneowielestarzejpoprzebyciutylulattrudu,aostatnioiponiewierki.Niewładczyrządcadusz,leczmęczennikzwracasię
zprośbąomiłośćwielkodusznąwzględemwinowajcy.

9.Starożytniretorzy(ludziespecjalizującysięwpublicznymprzemawianiu)podczasprowadzeniasporuczęstomawiali:„Mógłbymciotymprzypomnieć,lecztegonieuczynię”,tym

samymprzypominali,ajednocześnieudawali,iżtegonieczynią.Ponieważszacunekdla„starości”odgrywałważnąrolęwkulturze,wktórejżyłFilemon,Pawełodwołujesiędoswojegowieku.
(Zgodniezjednązestarożytnychdefinicji,termin,któregoPawełtutajużywa[„stary”],byłstosowanywodniesieniudoludziwwiekuodczterdziestudziewięciudopięćdziesięciusześciulat;pisarze
NowegoTestamentustosowaligojednakzwyklewsposóbswobodnywodniesieniudokażdego,ktoniebyłjuż„młody”.NapodstawieinnychświadectwNowegoTestamentuPawełliczyłwówczas
okołopięćdziesięciusiedmiulat,byćmożebyłopięćlatmłodszylubstarszy).Wzajemnaprzyjaźństanowiłaczęstopodstawędoprzedstawieniaprośby.Przyjacielebylispołeczniezobligowanido
świadczeniasobiewzajemnejżyczliwości.

10

proszęcięzamoimdzieckiem,zatym,któregozrodziłemw

kajdanach,zaOnezymem.

10któregozrodziłemwkajdanach.Chodzionawróceniego(por.1Kor4,15;Ga4,19).
10.Nauczycielestarożytniczęstonazywaliuczniów„synami”.ProśbaPawłasprowadzasiędotego,żeniemożnazniewalaćsynawłasnegoduchowegopatrona.Odwoływaniesiędoemocji

byłonieodzownymelementemstarożytnejargumentacji.

11

Niegdyśdlaciebienieużyteczny,terazwłaśnieidlaciebie,idla

mniestałsięonbardzoużyteczny.

11stałsięonbardzoużyteczny.GrasłówodnośniedoimieniaOnezym,coznaczy„użyteczny”.Por.Flp4,3.
11.PawełposługujesiętutajgrąsłówopartąnaimieniuOnezyma,któreznaczy„użyteczny”.Zoczywistychpowodówbyłotoczęsteimięwśródniewolników.Wstarożytnościwyrażano

powszechniepogląd,żeniewolnicy-takżeniewolnicyzFrygii-sąleniwiiniezdyscyplinowani.

12

Jegociodsyłam;tyzaśjego,tojestsercemoje,przyjmijdo

domu.

12tyzaśjego,tojestsercemoje,przyjmij.ZaWulg.Grec:„aon,tojestmojeserce”.

10–12.

Ciepło,jakprzystoiteoretykowiiwzorowiojcostwaduchowego,mówionodzieckuOnezymie.Nieznamyokoliczności,wjakichdoszłodofaktu„zrodzenia”gowkajdanach.

Wiadomo,żedoRzymu,najludniejszejwówczasmetropoliiświata,chętniezbiegaliwszyscyściganiprzezprawownadzieiłatwiejszegoukryciasięwśródlicznychjegomieszkańców.APawłacustodia
militaris–aresztdośćłagodny–dawałasposobnośćdowieluosobistychkontaktówapostolskich.Chrzestzbiegabyłnajważniejsząmetamorfozą,doktórejterazodwołujesięApostoł,posługującsięgrą
słówipojęć.TypowejaknaniewolnikaimięOnesimosznaczy„użyteczny”.Przezucieczkęodpanastałsięondlaniego„nieużyteczny”,aleochrzczonystajesiębardzoużytecznytakdlaFilemona
(kurtuazyjnewysunięcienapierwszemiejsceadresata!),jakidlasamegoPawła–itopodniejednymwzględem.OdsyłagoterazApostołzprośbąoprzyjęciewtakisposób,jakbytopowracałsam
Paweł,któryprzecieżkochaFilemona.NiechwięcFilemonznówgoprzygarnie(por.użycietegosamegoczasownikawRz14,1.3;15,7).

13

Zamierzałemgotrzymaćprzysobie,abyzamiastciebieoddawał

miusługiwkajdanach,[którenoszędla]Ewangelii.

14

Jednakże

postanowiłemnieczynićniczegobeztwojejzgody,abydobrytwój
czynbyłniejakbyzmusu,alezdobrejwoli.

13–14.

Nowymargumentemprzemawiającymzaserdecznympotraktowaniembyłegozbiegajesttaokoliczność,żePaweł,jakowięzień,miałprawozatrzymaćgoprzysobiewcelu

pełnienianiezbędnychwtejsytuacjiusług.Niechcejednakstawiaćwłaścicielawobecfaktudokonanego.NiechraczejFilemondocenitęofiaręizabezinteresowneodesłaniemucennegopomocnika
odwzajemnisięwsposóbrównieszlachetny.RewanżFilemonamusibyćzupełniedobrowolny(por.2Kor9,7;1P5,2).

12-14.Niewolnicybyliczasamiwyzwalaniprzezswoichpanów,byzostaćoddaninasłużbęwświątynijakiegośboga.PawełprositutajFilemona,bywyzwoliłOnezymadosłużbydla

Ewangelii.Odwołujesięniedoswojejwładzy,leczdohonoruFilemonajakoswojegoprzyjaciela.Zbiegliniewolnicyżyliwlęku,żezostanąschwytaniizwróceniswoimpanom,Pawłowatroskao
Onezymajestwięctutajwyraźniewidoczna.

15

Możebowiempotooddaliłsięodciebienakrótkiczas,abyśgo

odebrałnazawsze,

15oddaliłsięodciebie.StałosiętoprzezzrządzenieBoga,którypozwoliłnaucieczkęniewolnikadlaostatecznegodobrawszystkich.

16

jużniejakoniewolnika,leczwięcejniżniewolnika,jakobrata

umiłowanego.[Takimjeston]zwłaszczadlamnie,ileżwięcejdla
ciebiezarównowdoczesności,jakiwPanu.

16wdoczesności,jakiwPanu.Dowięzównaturalnych„wciele”(dosł.senswyrażeniagrec;por.Rz7,7+)międzyniewolnikiemapanemdoszływięzy„wPanu”.Nieprzestającbyć

niewolnikiem(por.1Kor7,20-24)—choćPawełsugerujeFilemonowi,abyOnezymauczynićwolnym(w.14-16.21)—będzieonodtejchwilidlaFilemonabratem.PrzedjednymitymsamymPanem
niebios(Ef6,9)niemajużanipana,aniniewolnika(1Kor12,13;Kol3,22-25).

15–16.

WmistrzowskimdialoguzFilemonemPawełprzewidujejegomożliwąreplikę:przecieżOnezymbyłwinowajcą.WskazujemuwięctajemniczezrządzeniaBożejOpatrzności,która

umiedoswoichcelówwyzyskiwaćteżibłędyludzkie.Istotnie–bezprawneoddaleniesięOnezymaprzyniosłotenskutek,żeniewolnikstałsiębratemumiłowanym–mimoróżnicypozycjispołecznej–
dzieckiemjednegoOjca,któryjestwniebie.Chrześcijaństwoniezważajużnaróżnicępozycjispołecznej,jakApostołpiszejednocześnie(Kol3,11).Umiłowanymatutajodcieńznaczeniowy:„godny
miłości”.FilemonowipozostawiaApostołsposóbokazaniawdoczesnościtego,żeinaczej,itowsposóbzasadniczy,traktujeondawnegoniewolnika.Samoniczymwyraźnieniemówi,alesugestiajest
niedwuznaczna:wyzwolenieOnezymabyłobyczynemkonsekwentnym,płynącymzwiarywistotnązmianęjegosytuacjiduchowej.

15-16.Praworzymskietraktowałoniewolnikówjakoistotyludzkieijakoczęśćmajątkuwłaściciela.Wprzeciwieństwiedoniewolnika,bratniebyłoczywiścietraktowanyjakowłasność.

Słowo„odebrać”przypominazwrot,którypojawiasięwstarożytnychrachunkachhandlowych,tutajjednakniechodziotransakcję,wwynikuktórejFilemonmiałbyotrzymaćOnezymazpowrotem
jakoniewolnika,leczoto,byprzyjąłgozpowrotemjakoczłonkarodziny.Słowa„dlaciebie...zarównowdoczesności,jakiwPanu”zakładająsuwerennąwładzęBoga,przyjmowanąwjudaizmieibez
wątpieniauznawanąprzezFilemona.

17

Jeśliwięcsiępoczuwaszdołącznościzemną,przyjmijgojak

mnie.

17.Słowo„partner,wspólnik”(wBTprzełożoneopisowo:„poczuwaszsiędołącznościzemną”)byłoczęstoużywanejakotermintechnicznyzdziedzinyhandlu.Wspołeczeństwie

rzymskim,przywiązującymwielkąwagędostatususpołecznego,PawełmówidoFilemona,któryzajmowałwyższąpozycjęspołeczną:jesteśmysobierówni,jeśliwięcprzyjmieszOnezymajakomojego
wysłannika(oficjalnegoprzedstawiciela),będzieszmusiałgoprzyjąćjakoczłowiekarównegosobie(zob.np.komentarzdoMt10,40).Starożytnelistypolecająceczęstozawierałyapeldoprzyjaciół,by
przyjęliczłowieka,którypismodostarczył,tak„jakprzyjęlibyichsamych”.

18

Jeślizaśwyrządziłcijakąśszkodęlubwinienjestcokolwiek,

policztonamójrachunek.

18Początekzdaniapozwalaprzypuszczać,żezbiegłyniewolniktakżeokradłswegopana.

19

Ja,Paweł,piszętowłasnoręcznie,jauiszczęodszkodowanie–

niemówiącjużotym,żetywwiększymstopniuwinienmijesteś
samegosiebie.

19Zkońcowejczęścizdaniawynika,żesamFilemonzostałnawróconyprzezPawła.
18-19.Pawełposługujesiętutajsłownictwem,którebyłozwykleużywanenaoznaczenieprzejęciadługu/zobowiązania.Wlistach,wktórychautorbrałnasiebiezobowiązanie,zawartabyła

zwykleobietnica„uiszczęodszkodowanie”,podpisanaprzezdłużnikawłasnoręcznie.Ponieważofertazostałazłożonanapiśmie,zostałabyuznanazaprawniewiążącą,wprzypadku-mało
prawdopodobnym-gdybyFilemonchciałjąwobecPawławyegzekwować.JednaktakżeFilemonwinienjestPawłowidług;apostołwspominaotym,ponownieposługującsiętechnikąretoryczną-„by
jużniemówićotym”(por.ww.8-9).Zgodniezestarożytnymzwyczajem,naprzyjaciołachspoczywałwzajemnyobowiązekświadczeniasobieprzysług.FilemonwinienjestPawłowinajwiększą

przysługę-samegosiebie,tj.noweżycie,któreotrzymałponawróceniu.

20

Tak,bracie,niechjaprzezciebiezaznamradościwPanu:

pokrzepmojesercewChrystusie!

17–20.

JeszczeraznazakończenieodwołujesięApostołdoosobistegostosunkuadresatadosiebie–możedlaprzełamaniaostatecznegoewentualnychoporówwduszyFilemona.W

dziedzinieludzkiejsprawiedliwościpozostajejeszczejednaprzeszkodadousunięcia–stratamaterialna,najakązbiegłyniewolniknaraziłswegopana.Otóżjeślichodziozobowiązania,tosprawa
przedstawiasięodwrotnie:właśnieFilemonjestdłużnikiemPawła.ApostołwięcżartembierzenasiebieuregulowanierachunkuzaOnezyma,on,wierzyciel,któremuniemożesięwypłacićFilemon.
Prośbaostatniaoto,bydecyzjaadresatastałasiępowodemradości,jestznówdowcipnągrąsłów,związanązimieniemOnezyma:„obyśtysięstałdlamnieprawdziwieOnezymem(=Pomocnym)”,
oczywiściewPanu–tzn.„pochrześcijańsku”,napłaszczyźniewiary.

20.Porównajz„pokrzepieniem”zw.7.Pawełprosiorówniegościnnąpostawę,jakąFilemonokazywałwobecKościoła.

Poleceniaipozdrowienia

21

Piszędociebieufnywtwojeposłuszeństwo,świadom,żenawet

więcejzrobisz,niżmówię.

21w...posłuszeństwo.Takdosł.Możliwetłumaczenie:„uległość”.ChodziniewątpliwieoposłuszeństwoPawłowi,aletakżeogłębsze,odniesionedowymagańwiary.

21.

Konkluzjacałejtreścilistubrzmipoważnie:Apostołliczynareligijne,napobudkachnadprzyrodzonychoparte,posłuszeństwoFilemona,którewszlachetnościswojejpójdziedalejniż

konkretnaprośbaPawła.Skororzeczsiędziejewśródbracijednejwiary,Onezymowiniktniewypalinaczolepiętnainiktmuniezałożynaszyjężelaznejobręczy.Usłużnalegendauczynipotemz
Onezymajednegozpóźniejszychbiskupówefeskich.KościółpouczonylistemPawłowymdoFilemonapowoływałnapapieżyjużtoarystokratów,jakKorneliusz,jużtoniewolników,jakKalikst.

21.Słowa„nawetwięcejzrobisz,niżmówię”oznaczają,żeFilemonwyzwoliOnezyma(por.ww.12-14).Zawodowimówcypubliczniczęstostaralisiępozyskaćprzychylność,mówiąc

słuchaczom:„Znającwasządobroćjestempewien,żechętniemniewysłuchacie”lub„spełniciemojąprośbę”.

22

Azarazemprzygotujmigościnę,ufambowiem,żebędęwam

zwróconydziękiwaszymmodlitwom.

22.

KońcowaobietnicaprzybyciaApostoławgościnędoFilemonawyrażadelikatniezapowiedźtego,żePawełosobiściesprawdzi,jakdojegoprośbyustosunkowałsięadresat.

23

PozdrawiacięEpafras,mójwspółwięzieńwChrystusie,

24

[oraz]

Marek,Arystarch,Demas,Łukasz–moiwspółpracownicy.

23–24.

PozdrowieniasąniemalidentycznezzawartymiwKol4,10–18,coświadczyopodobnychokolicznościachnapisaniaobulistów.

25

ŁaskaPananaszego,JezusaChrystusa,[niechbędzie]zduchem

waszym!Amen.

25Amen.Pominiętewniektórychrkpsach(por.Flp4,23).

25.

Błogosławieństwokońcowejakozwyczajowaformułalistówśw.PawłapokrywasięzzakończeniemFlp4,23.WystępującawFlmformaliczbymnogiej–„zduchemwaszym”–jest

adekwatnadoadresu,którywymieniałtrzyosobyorazgromadzącychsięwdomuFilemonaczłonkówKościołalokalnego.SwoimżyczeniemprzyzywaApostołskutecznąłaskęChrystusaPana,która
nietylkozapewniwłaściwyklimatduchowyowejcząstceKościoławKolosach,aleipokierujewielkodusznądecyzjąFilemonawsprawiezbiegłegoniewolnika.

22-25.Zamożnipatroniudzielaligościnyosobomwysokopostawionym.PawełuważasięzarównegoFilemonowipodwzględemduchowym,dlategomożespodziewaćsięuprzejmego

przyjęciazjegostrony.Wistocie,ugoszczenieważnejosobistościbyłouważanezazaszczyt.

TableofContents

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła.3
Paweł-Apostołnarodów..3
PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła.4
ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła.5
WstępdoListudoFilemona(B.P.)6
Okolicznościpowstania.6
Treśćiteologia.7
WstępdoListudoFilemona(P.K.)8
Flm1.9
Adres.9
Uznaniedlaadresata.10
ProśbaoprzebaczeniedlaOnezyma.11
Poleceniaipozdrowienia.14