Memoria viva

Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffl a

Polskiej Akademii Nauk

Memoria viva

Studia historyczne poświęcone pamięci

Izabeli Skierskiej

(1967–2014)

Warszawa – Poznań 2015

Komitet Redakcyjny

Anna Adamska (Utrecht), Waldemar Bukowski (Kraków),

Antoni Gąsiorowski (Puszczykowo), Tomasz Jurek (Poznań),

Paweł Kras (Lublin), Grażyna Rutkowska (Poznań),

Adam Szweda (Toruń), Piotr Węcowski (Warszawa)

Redakcja

Grażyna Rutkowska i Antoni Gąsiorowski

Adiustacja

Danuta Pędzińska

Projekt okładki, skład i łamanie

Dariusz Górski

Na okładce rozeta z Basilica di San Francesco w Asyżu

Fotografi e Izabeli Skierskiej z Jej archiwum elektronicznego oraz udostępnione

przez Wydawnictwo Societas Vistulana, Krzysztofa Budzynia,

Hieronima Kruszewskiego i Adama Wilka,

Gminę Tarnowo Podgórne i „Gazetę Sucholeską”

© Copyright by Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk

ISBN 978-83-63352-47-9

Wydanie I, Warszawa – Poznań 2015

Instytut Historii PAN

Rynek Starego Miasta 29/31

00–272 Warszawa

22 831 02 61 w. 44

www.ihpan.edu.pl

[e-mail]

Druk i oprawa

Fabryka Druku

Wykaz skrótów

AAPoz

– Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu

AGAD

– Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

AGZ

– Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Pol-

skiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwo-
wie, t. 1 i nn., Lwów 1868 i nn.

ANK –

Archiwum Narodowe w Krakowie (przedtem: AP Kraków)

AP

– Archiwum Państwowe, oraz miejscowość: Gd – Gdańsk,

Ln – Lublin, Op – Opole, Poz – Poznań, Tor – Toruń,
Wr – Wrocław

AV ČR

– Akademie věd České republiki

BullPol –

Bullarium Poloniae, t. 1-7, wyd. I. Sułkowska-Kuraś,
S. Kuraś [i inni], Romae – Lublin 1982-2006

CzPH –

Czasopismo

Prawno-Historyczne

GStAPK

– Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin

– Dahlem

KDKK

– Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej ś. Wacława,

t. 1-2, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1874-1883

KDM

– Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1-4, wyd. F. Pie-

kosiński, Kraków 1876-1905

KDPol –

Kodeks dyplomatyczny Polski, t. 1-3, Warszawa 1847-1858

KDW –

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1-11, wyd.
[I. Zakrzewski i inni], Poznań, Warszawa 1878-1999

KUL

– Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie

KwHist –

Kwartalnik

Historyczny

MetrUniwKr – I:

Metryka

Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400-1508,

wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska przy współ-
pracy R. Grzesika, Kraków 2004; II: Metryka czyli album
Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509-1551, wyd. ci
sami, Warszawa 2010

Wykaz skrótów

917

MK

– Księgi wpisów Metryki Koronnej w AGAD

MPH –

Monumenta Poloniae historica, t. 1-6, wyd. A. Bielowski
[i inni], Lwów 1864 i nn. oraz MPH series nova, nova
series (n.s.), t. 1 i nn., Kraków i Warszawa 1946 i nn.

MPVat –

Monumenta Poloniae Vaticana, t. I i nn., Kraków 1913 i nn.

NKDM

– Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, cz. 2-3, wyd.

I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, Wrocław 1989, Warszawa
2000

PAN

– Polska Akademia Nauk

PAU

– Polska Akademia Umiejętności

PrzHist –

Przegląd

Historyczny

PSB

– Polski słownik biografi czny, t. 1-50, Kraków, Wrocław,

Warszawa 1935-2014

QMAeN

– Quaestiones Medii Aevi Novae, t. 1 i nn.

RAUhf –

Rozprawy

(Polskiej)

Akademii Umiejętności, Wydział

Historyczno-Filozofi czny

RoczHist –

Roczniki

Historyczne

SHG –

Słownik

historyczno-geografi czny ziem polskich w śre-

dniowieczu: Krak – województwo krakowskie, cz. I-IV,
Wrocław, Kraków 1980-2014, Płoc – województwo
płockie, Wrocław, Warszawa 1980-2000, Poz – woje-
wództwo poznańskie, cz. I-V, Wrocław, Poznań 1982-
2014, Warsz – ziemia warszawska, Warszawa 2013

SPPP

– Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 1 i nn., Kraków

1856 i nn.

SPŚr

– Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów,

t. 1 i nn., red. S. M. Kuczyński, Warszawa 1981 i nn.

StŹr –

Studia

Źródłoznawcze

UAM

– Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

UDR –

Urzędnicy

dawnej

Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku.

Spisy, t. 1-6, 8-11, red. A. Gąsiorowski, Wrocław, Kór-
nik 1984-2014

UJ

– Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

UK

– Universita Karlova, Praha

UMK

– Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

UW –

Uniwersytet

Warszawski

ZapHist –

Zapiski

Historyczne

ZDM

– Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś i I. Suł-

kowska-Kuraś, cz. 1-8, Wrocław 1962-1975

Spis treści

Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

*

Antoni Gąsiorowski (Puszczykowo), Wstęp: Z Trzesieki w świat . . . . 11

*

Grażyna Rutkowska (Poznań), Wspomnienie o Izie . . . . . . . . . 25

Anna Sochacka (Poznań), Od czasów studenckich: Napijmy się herbatki... 34

Anna Adamska (Utrecht), Nasza Iza . . . . . . . . . . . . . . . 39

Paweł Kras (Lublin), Dekada współpracy i przyjaźni . . . . . . . . . 43

*

Bibliografi a prac Izabeli Skierskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Anna Adamska (Utrecht), O dorobku naukowym Izabeli Skierskiej . . . 63

*

Marco Mostert (Utrecht), Christianising the Landscape: Th

e Example of

the County of Holland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Marcin R. Pauk (Warszawa), Radix omnium malorum: taberny i pijaństwo
w tzw. statutach księcia czeskiego Brzetysława I . . . . . . . . . . . 88

Dániel Bagi (Pecs), Rex autem cognoscebat, quod fi lius suus absque voluntate
ducis post obitum suum regnare non posset – Do krytyki rozdziałów 91 i 92
Kroniki węgierskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Jerzy Kłoczowski (Warszawa), O debatach historyków wokół przemian
w chrześcijaństwie średniowiecznym . . . . . . . . . . . . . . . 111

Tomasz Jasiński (Poznań), Cursus velox cum consillabicatione w Kronice
polskiej Galla Anonima i w Translacji św. Mikołaja Mnicha z Lido . . . 114

6

Spis treści

Jan Wroniszewski (Toruń), Mistrz Wincenty a ród Janinów . . . . . 132

Jan Andrzej Spież (Warszawa), Poselstwo świętego Dominika „ad marchias”.
Epizod z dziejów kontaktów hiszpańsko-polskich? . . . . . . . . . 146

Jerzy Rajman (Kraków), Exemplaris tu columpna. Z problematyki kultu
świętej Jadwigi Śląskiej w średniowiecznej Małopolsce . . . . . . . . 175

Michał Kaczmarek (Wrocław), W sprawie falsyfi katów lubiąskich raz
jeszcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

Piotr Rabiej (Kraków), Dokument Bolesława Wstydliwego dla rycerza
Abrahama z 27 maja 1278 roku . . . . . . . . . . . . . . . . 207

Pavel Krafl (Brno), Konkubinát kleriků v moravském diecézním zákono-
dárství 13.–15. století . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

Piotr Oliński (Toruń), Umowy modlitewne mniszek z klasztorów bene-
dyktynek-cysterek w państwie zakonu krzyżackiego . . . . . . . . . 221

Tomasz Jurek (Poznań), Kilka dokumentów odpustowych biskupów kra-
kowskich z przełomu XIII i XIV wieku . . . . . . . . . . . . . . 232

Tomasz Gałuszka OP (Kraków), Confi teri possit layco et eciam mulieri. Pro-
blem spowiedzi u osoby świeckiej w średniowieczu . . . . . . . . . 247

Andrzej Marzec (Kraków), Krakowski dokument sądowy z kwietnia
1358 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

Ivan Hlaváček (Praha), Mnichovský soupis notářských signetů a veřejných
notářů a jeho česko-polská refl exe . . . . . . . . . . . . . . . . 275

Ewa Wółkiewicz (Warszawa), Kariery „w cieniu katedry”. Ofi cjałowie wro-
cławscy w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Zdeňka Hledíková (Praha), Rukopisná drobnost ke stopám Matouše z Kra-
kova v Římě . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

Franciszek Sikora (Kraków), Stadnina koni w Kościelnikach pod Krakowem
w latach 1384-1436 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Jacek Laberschek (Kraków), Rola rzeki Rudawy w gospodarce średniowiecz-
nego Krakowa. Próba syntezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

Marcin Starzyński (Kraków), Do genezy Metryki Koronnej . . . . . . 347

Stanisław Bylina (Warszawa), Opieszali goście Wieczerzy Pańskiej . . . 361

Martin Nodl (Praha), Clandestinum matrimonium . . . . . . . . . 370

Paweł Kras (Lublin), O biskupich inkwizytorach w Polsce i w Czechach:
przyczynek do dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382

Marek Walczak (Kraków), Uwagi o pierwotnej dekoracji malarskiej prez-
biterium gotyckiej katedry w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . 401

Leszek Zygner (Ciechanów), Kilka uwag w sprawie synodów diecezji lubu-
skiej w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Spis treści

7

Małgorzata Wilska (Warszawa), Kościoły i parafi e mazowieckie powstałe
w czasach księcia Janusza I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424

Andrzej Radzimiński (Toruń), Uwagi na temat pogaństwa Prusów w póź-
niejszym średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436

Maciej Zdanek (Kraków), Studenci Uniwersytetu Krakowskiego w najstar-
szej zachowanej księdze ofi cjalatu krakowskiego (1410-1412, 1421-1424) 445

Tomasz Gidaszewski (Poznań), Krąg rodzinny biskupa Andrzeja Łaskarza
z Gosławic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459

Adam Kozak (Poznań), Zapiski z akt czynności biskupich Andrzeja
Łaskarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476

Adam Szweda (Toruń), Anna Adamska (Utrecht), Notariusz przy pracy.
Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku . . . 487

Maciej Wilamowski (Kraków), Polscy rycerze w Hiszpanii w latach 1379-
1439 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502

Jan Hrdina (Praha), Multa neccessaria vobiscum tractare habeo et expecto
vos cum auca… Korespondence nižších duchovních v katolických Čechách
husitského věku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549

Janusz Szyszka (Kraków), Starostowie ruscy w latach 1431-1450. Wokół
kwestii objęcia urzędu przez Piotra Odrowąża ze Sprowy . . . . . . . 557

Marek Daniel Kowalski (Kraków), Baptysty Enriciego z Rzymu, biskupa
Camerino, legacja do Polski w 1448 roku . . . . . . . . . . . . . 573

Maria Koczerska (Warszawa), O życiu dworskim, czyli list Jana Długosza
do Zbigniewa Oleśnickiego z 5 lutego 1450 roku . . . . . . . . . . 589

Karol Nabiałek (Kraków), Średniowieczne spory wikariuszy wieczystych
katedry płockiej z miastem Radziejowem do 1459 roku . . . . . . . 610

Hanna Zaremska (Warszawa), Rabin Mojżesz z Halle i jego konfl ikt z gminą
żydowską Poznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631

Halina Manikowska (Warszawa), Memoria i pompa funebris w piętnasto-
wiecznym Wrocławiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640

Krzysztof Mikulski (Toruń), O starszeństwie dzieci w rodzinie Koperników,
czyli jak Bornbach sprowadził historyków na manowce . . . . . . . . 653

Stanisław A. Sroka (Kraków), Polacy w Bolonii u schyłku średniowiecza
w świetle diariusza Gaspare Codibò z lat 1471-1504 . . . . . . . . . 667

Sobiesław Szybkowski (Gdańsk), Stanisław Bużeński i Maciej ze Służewa.
Z badań prozopografi cznych nad personelem kancelarii króla Kazimierza
Jagiellończyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677

Paweł Dembiński (Poznań), Kłopoty z biskupimi nepotami czyli perypetie
Piotra ze Śmigla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 688

8

Spis treści

Janusz Tandecki (Toruń), Proskrypcja i banicja w średniowiecznych mia-
stach pruskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703

Marian Wolski (Kraków), Jan Zembocki herbu Radwan, penitencjarz apo-
stolski, kanonik poznański, płocki i przemyski. Kariera i krąg rodzinny . 712

Roman Czaja (Toruń), Statut o obronności Królewca z początku
XVI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728

Krystyna Górska-Gołaska (Poznań), Narzeczeństwo czy małżeństwo? Proces
w poznańskim konsystorzu w latach 1509-1510 . . . . . . . . . . 736

Paweł Stróżyk (Poznań), Tablica herbowa z kościoła Bożego Ciała
w Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 747

Waldemar Bukowski (Kraków), O przysiędze na słońce raz jeszcze. Przy-
sięga w postępowaniu granicznym w księstwie zatorskim w 1529 roku . . 789

Agnieszka Januszek-Sieradzka (Lublin), Dysponowanie dochodami ze sta-
cji przez króla Zygmunta Starego w świetle zapisów w Metryce Koronnej
(1507-1548) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 805

Jerzy Strzelczyk (Poznań), Humanistka, heretyczka, heroina. O życiu i twór-
czości Olimpii Fulwii Moraty. . . . . . . . . . . . . . . . . . 826

Hubert Łaszkiewicz (Lublin), Źródła zamożności. Czy można lepiej opo-
wiedzieć historię obrotu majątkami ziemskimi (także gospodarstwami chłop-
skimi) w średniowieczu i epoce nowożytnej? . . . . . . . . . . . . 831

Tomasz Wiślicz (Warszawa), Dzień święty w prawie wiejskim w Polsce od
połowy XVI do końca XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . 842

Th

omas Wünsch (Passau), Kamel und Turban: Zur Dramatik der Aneig-

nung osmanischer Kultur in Polen im Zeitalter der Türkenkriege . . . 854

Bogumił Szady (Lublin), Wizytacje diecezji chełmskiej – wizytacja biskupa
Jana Feliksa Szaniawskiego z lat 1726-1729. Repertorium protokołów . . 871

Edmund Kizik (Gdańsk), Kary za łamanie ordynacji świątecznej w Gdań-
sku w XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882

Piotr Węcowski (Warszawa), Aleksandra Gieysztora początki zainteresowań
paleografi ą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 897

Marcin Baster, Krzysztof Ożóg (Kraków), Utrata dokumentów fundacyj-
nych Uniwersytetu Jagiellońskiego w czasie drugiej wojny światowej. . . 906

*

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 916

Andrzej Marzec

Instytut Historii UJ, Kraków

Krakowski dokument sądowy

z kwietnia 1358 roku

Śmierć Izy Skierskiej jest niestety powodem powstania tego artykułu. Iza zarażała
swoim zdyscyplinowaniem, profesjonalizmem, będąc jednocześnie niezwykle ciepłą
osobą. W jednym z ostatnich listów do mnie, który dotyczył ostatecznej wersji
artykułu, mającego ukazać się w Rocznikach Historycznych, napisała: „Jędrku,
mam nadzieję, że uzgodniliśmy już wszystkie sprawy, trwało to długo, ale wiem,
jesteśmy trochę nieznośni”. „Nieznośnej” Izy bardzo brakuje.

D

nia 27 kwietnia 1358 na zamku wawelskim wystawiony został doku-
ment w sprawie między Jaśkiem Kmitą z Wiśnicza a jego ojcem
Kmitą

1

. Ojciec z synem procesowali się o pieniądze, które Jan

Kmita chciał pozyskać od ojca. Podsędek krakowski Andrzej z Wawrowic
przysądził mu wówczas 220 grzywien groszy praskich, które Kmita winien
był wypłacić synowi

2

. Sprawa więc miała charakter typowy dla rycerskich

procesów majątkowych tego czasu. Suma zasądzona Jaśkowi była znaczna,
ale i rodzina Kmitów w drugiej połowie XIV w. należała do zamożnych
rycerskich familii. Przedmiotem moich rozważań nie są jednak kwestie
sporów majątkowych w  rodzinie Kmitów. Uwagę swą chciałbym skupić
na dokumencie, w którym została uwieczniona decyzja rozstrzygająca spór
wyżej wspomnianych rycerzy. Jego forma i treść warte są zastanowienia,
ponieważ stać się mogą pretekstem do analizy sądownictwa ziemskiego
w „początkach” jego późnośredniowiecznego kształtu.

Tytułowy dokument zachował się w oryginale i wchodzi w skład kolekcji

Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu, której część przechowywana jest
obecnie na Zamku Królewskim w Warszawie

3

. Dyplom jest dobrze zachowany,

1

Katalog dokumentów pergaminowych ze zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego

w Bitburgu, oprac. J. Tomaszewicz, M. Zdanek, red. W. Bukowski, Kraków 2004, nr 8.

2

R T r a w k a, Kmitowie. Studium kariery politycznej i społecznej w późnośrednio-

wiecznej Polsce, Kraków 2005, s. 42-43.

3

Edycja dokumentu znajduje się w aneksie niniejszego artykułu. Za możliwość autop-

sji pergaminu bardzo dziękuję Panu Kazimierzowi Kozicy, kustoszowi zbiorów Tomasza
Niewodniczańskiego.

262

Andrzej Marzec

a tekst mimo kilku dziur czytelny, zaś pergamin, na którym spisano treść
wyroku sądowego, jest wyraźnie liniowany, cienki i delikatny. Do doku-
mentu przywieszona była jedna pieczęć, po której pozostał jedwabny sznu-
rek. Najciekawsza jest jednak treść dokumentu. Został on bowiem spi-
sany według formularza, który właściwie nie jest spotykany w innych tego
rodzaju dokumentach. Jakkolwiek ustalenia Zbigniewa Perzanowskiego
pokazują, że do lat 60. XIV w. formularz dyplomów sądu ziemskiego kra-
kowskiego nie był ściśle ustalony, to analizowane źródło odstaje pod tym
względem nawet od tych niekonsekwentnych dokumentów z pierwszej
połowy XIV stulecia

4

.

Lektura dyplomu pokazuje znaczną niekonwencjonalność w jego redak-

cji. Otóż Jasiek Kmita stanął przed sądem króla – in iudicium domini
nostri regis Polonie – oraz, co wyraźnie podkreślono, w obecności samego
monarchy – et in ipsius regis personaliter existencia. Dopiero w dalszej kolej-
ności zapisano, że nastąpiło to wobec podsędka krakowskiego Andrzeja
z Wawrowic – coram nobis Andrea subiudice Cracoviensi, domino et herede
de Vaurouicz, a rzecz miała miejsce na zamku krakowskim – in antiqua
stuba, que stat ad partem civitatis Cracovie locata. Po tym dość obszernym
opisie okoliczności, w jakich rozstrzygnięta została sprawa, pisarz zredago-
wał dyspozycję, po której jednak, zamiast formuł końcowych, przystąpił do
opisywania kolejnego terminu sądowego, dotyczącego tych samych osób.
W opisie owego drugiego terminu nie wspomniano już o obecności króla,
chociaż podkreślono, że Kmita, ojciec Jaśka Kmity, stanął tym razem oso-
biście – ad iudicium regis in castrum Cracoviense. Dopiero po opisie zobo-
wiązania się ojca do zastawienia synowi wsi na poczet długu, zaczynają się
formuły końcowe dokumentu. Eschatokół także jest nie całkiem zbieżny
z konwencjami tego czasu, ponieważ w dyplomie umieszczono dwie listy
świadków, odpowiadające dwóm terminom posiedzenia sądu. Podczas kró-
lewskiej obecności podsędkowi towarzyszyło sześciu urzędników małopol-
skich. Podczas sesji bez udziału króla testatorzy byli znacznie mniej pre-
stiżowi. W nocie kancelaryjnej zapisano, że pergamin został spisany – per
manus Johannis notarii regis et Swentoslai vicetezaurarii

5

.

Omawiane źródło kieruje uwagę badacza w stronę ustroju systemu

sądownictwa w prawie polskim tego czasu. Zagadnienie to jest oczywiście

4

Z. P e r z a n o w s k i, Dokument i kancelaria sądu ziemskiego krakowskiego do połowy

XV wieku, Kraków 1968, s. 92. Autor nie znał tytułowego dokumentu.

5

Trudno w tym miejscu jednoznacznie rozstrzygnąć, czy Jan był pisarzem króla i pod-

skarbiego, czy dyplom spisało dwóch ludzi: Jan i Świętosław. Pisarze podskarbich nie są
znani z tego czasu, ale dlaczego miałoby ich nie być? Nie można wykluczyć, że podwójne
autorstwo spisania dyplomu wynikało z faktu, że podczas dwóch różnych posiedzeń sądu
różne osoby sporządzały zapiski, będące potem podstawą dokumentu.

Krakowski dokument sądowy z kwietnia 1358 roku

263

ogromne i wykraczające poza ramy niniejszego artykułu. Można jednak
pokusić się o kilka spostrzeżeń na temat najmniej jasno rysującego się w źró-
dłach tego czasu sądu – sądu nadwornego Kazimierza Wielkiego. Dotych-
czas w nowszej literaturze nieco uwagi temu problemowi poświęcił Janusz
Kurtyka przy okazji podsumowania badań nad sądownictwem ziemskim
w monarchii Kazimierza Wielkiego

6

. Autor ten wskazał, że w Małopolsce

sądy ziemskie, istniejące tutaj od początku XIV w., wchodziły w skład
sądu nadwornego króla, w chwili pojawienia się monarchy czy to w ziemi
krakowskiej, czy też sandomierskiej. Zasada ta znalazła ostateczne potwier-
dzenie w zapisie statutu małopolskiego

7

. Jednocześnie Kurtyka zaznaczył,

że w początku panowania Kazimierza Wielkiego sędzią dworu nazwano
sędziego krakowskiego, co świadczyć miało o celowym podkreślaniu zna-
czenia tego urzędnika wobec prowincjonalnej funkcji sędziego sandomier-
skiego

8

. Wreszcie autor podniósł sprawę oddzielenia się sądu nadwornego

od sądu ziemskiego w latach 50. XIV w., kiedy to właśnie podsędek kra-
kowski był także sędzią nadwornym króla

9

. Sprawa więc wydaje się cie-

kawa, tym bardziej że czas pojawienia się dworskiej tytulatury sędziowskiej
przypadł na czas zasadniczych przemian ustrojowych Królestwa Polskiego
– zredagowania i ogłoszenia statutów, powołania wyższego sądu prawa nie-
mieckiego, umocnienia urzędów starościńskich oraz scedowania na wiel-
korządców małopolskich uprawnień w zakresie potwierdzania obrotu nie-
ruchomościami. Z wszystkich wymienionych tutaj wątków sąd nadworny
jest najsłabiej oświetlony przez źródła.

Jedyną jednoznaczną informacją o istnieniu takiego sądu jest tytulatura

podsędka krakowskiego Andrzeja z Wawrowic. Został on nazwany trzykrot-
nie sędzią nadwornym króla: w 1357 r.: iudex curie necnon castellan(at)us
Cracoviensis, w 1361 r.: subiudex terre Cracoviensis necnon iudex curie […]
regis illustris, wreszcie w 1366 r. wystąpił: camerarius domini Andree sub-
iudicis et iudicis curie nostre

10

. Warto do tak nielicznych wzmianek dodać

jeszcze kilka innych przekazów źródłowych. W 1358 r. starosta sądecki
Wydżga z Tęgoborzy wystawił dokument poświadczający rozstrzygnięcie

6

J. K u r t y k a, Odrodzone Królestwo. Monarchia Władysława Łokietka i Kazimierza

Wielkiego w świetle nowszych badań, Kraków 2001, s. 126.

7

Statuty Kazimierza Wielkiego, [cz. 1], oprac. O. Balzer, Poznań 1947, s. 61.

8

J. K u r t y k a, Problem identyczności urzędów ziemskich krakowskich i nadwornych

w wiekach XIV-XVI, w: Urzędy dworu monarszego dawnej Rzeczypospolitej i państw
ościennych, red. A. Gąsiorowski i R. Skowron, Kraków 1996, s. 22.

9

Tamże, s. 28-30; J. K u r t y k a, Odrodzone Królestwo, s. 126.

10

ZDM IV, nr 954; KDKK I, nr 224; KDM I, nr 288. Odczyt słowa castellan(at)us

jest domysłem wydawcy, który miał wątpliwości co do użycia słowa castellanus w odnie-
sieniu do burgrabiego.

264

Andrzej Marzec

sporu o granicę między klaryskami sądeckimi a Pełką. W dokumencie zazna-
czył, że sprawa została rozsądzona w Krakowie przed królem (coram rege)
i w obecności m.in. Andrzeja sędziego krakowskiego

11

. Podobnie z tytułem

sędziego krakowskiego został Andrzej wymieniony w dyplomie powołują-
cym do życia sąd najwyższy prawa niemieckiego na zamku w Krakowie

12

.

Oprócz sędziowskiej tytulatury źródła przypisują także Andrzejowi godność
burgrabiego krakowskiego

13

. Wszystkie te wzmianki wymagają komentarza.

W dokumentach Wydżgi i dyplomie dotyczącym sądu najwyższego mogło
dojść do pomyłki i przypisania dziedzicowi Wawrowic tytułu sędziego, pod-
czas gdy pełnił on urząd podsędka krakowskiego, lub też dokonano tam
skrótu myślowego, utożsamiając dworską funkcję sędziowską z urzędem
sędziego krakowskiego. W przypadku nazwania podsędka kasztelanem kra-
kowskim nie ulega wątpliwości, że chodziło o funkcję burgrabiego zamku
krakowskiego, którym Andrzej był już w 1356 r.

14

Funkcję podsędka uzy-

skał zaś najpóźniej na początku 1358 r., jego poprzednik Jan z Grębynic
i Syrokomli awansował bowiem na sędziego po 27 lipca 1357

15

. Jednak

wymienienie Andrzeja z funkcją nadwornego sędziego w maju 1357 r.
wskazuje raczej, że jeszcze przed objęciem podsędkostwa stanął on na czele
królewskiego sądu nadwornego

16

.

Podstawą sądownictwa prawa polskiego w XIV w. były sądy króla

oraz sądy ziemskie, różniące się w swej strukturze i zasadach działania
w zależności od dzielnicy państwa. Działały ciągle słabnące sądy wojewo-
dów i kasztelanów, także rozpatrujące sprawy wedle prawa polskiego

17

.

W latach 50. XIV w. doszło do istotnych przesileń, zarówno politycz-
nych, jak i ustrojowych, które nie ominęły także sądownictwa

18

. W świetle

11

KDM III, nr 725.

12

ZDM VIII, nr 2531.

13

Zob. wyżej, przypis 10 oraz w 1358 r. – ZDM I, nr 86; w 1356 r. – KDM III, nr 713.

14

O burgrabstwie krakowskim zob. W. B u k o w s k i, Burgrabstwo krakowskie do

połowy XVI wieku, w: Urzędy dworu monarszego, s. 155-177; Burgrabiowie zamku kra-
kowskiego XIII-XV wieku. Spisy, oprac. W. Bukowski, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kór-
nik 1999 (UDR IV/5), s. 5-20.

15

Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku. Spisy, oprac. J. Kurtyka [i inni], pod red.

A. Gąsiorowskiego, Wrocław – Warszawa 1990 (UDR IV/1), nr 311-312, 376.

16

ZDM IV, nr 954. Autorzy UDR IV/1 wskazują, że nazwanie Andrzeja sędzią dworu

w 1357 r., może wskazywać na wcześniejsze objęcie przez niego podsędkostwa krakowskiego,
ale trudno to w jakikolwiek sposób potwierdzić. Do sprawy powrócę niżej.

17

Ostatnie omówienie tych kwestii: J. K u r t y k a, Odrodzone Królestwo, s. 122-143.

18

S. G a w l a s, Polska Kazimierza Wielkiego a inne monarchie Europy Środkowej –

możliwości i granice modernizacji władzy, w: Modernizacja struktur władzy w warunkach
opóźnienia. Europa na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, red. H. Grala,
S. Gawlas, M. Dygo, Warszawa 1999, s. 17; T. J u r e k, Geneza szlachty polskiej, w: Šlechta,
moc a reprezentace ve středověku, Praha 2007 (Colloquia mediaevalia Pragensia 9), s. 115.

Krakowski dokument sądowy z kwietnia 1358 roku

265

literatury przedmiotu kluczowe dla ziemskich sądów zmiany polegały na
wyemancypowaniu się sądów krakowskiego i sandomierskiego spod bezpo-
średniej zależności od króla

19

. Sędziowie, podsędkowie i pisarze, tak kra-

kowscy, jak i sandomierscy, do przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych
byli często tytułowani urzędnikami królewskimi

20

. Dopiero od początku

lat 50. tytulatura sędziów ziemskich w Małopolsce zaczęła obywać się bez
odwołania do osoby króla

21

, zaś sędziowie, podsędkowie i pisarze krakow-

scy (poza sandomierskimi) zaczęli używać konsekwentnie przymiotnika
generalis

22

. To wszystko ma świadczyć o instytucjonalnym oderwaniu się

ziemskiego sądownictwa w ziemiach krakowskiej i sandomierskiej od króla
i o początku jego samorządowego bytu. Wzmacnia tę tezę pojawienie się
w Małopolsce od początku lat 60. XIV w., prócz samodzielnych sądów,
także wieców sądowych, na których asesorami składu orzekającego byli
najwyżsi dostojnicy ziemscy i które to gremia miały prawo potwierdzania
transakcji ziemią

23

. Zaistnienie takiego stanu rzeczy zostało poprzedzone

ogłoszeniem dwóch fundamentalnych regulacji prawnych, zwanych dzisiaj
statutami Kazimierza Wielkiego, które wprowadzały na piśmie podstawowe
rozstrzygnięcia ustrojowe w dwóch najważniejszych prowincjach Królestwa:

19

J. K u r t y k a, Odrodzone Królestwo, s. 122-143; A. M a r z e c, Urzędnicy mało-

polscy w otoczeniu Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego (1305-1370), Kraków
2006, s. 310-333. W pracach tych zestawienie starszej literatury. Zob. także A. G ą s i o -
r o w s k i, T. J u r e k, Die Urkunden der weltlichen Gerichte im mittelalterlichen Polen,
w: La diplomatica dei documenti giudiziari (dai placiti agli acta – secc. XII-XV), Roma
2004, s. 533-555.

20

W l. 1322-1352: KDKK I, nr 125 (pisarz królewski i woźny królewski), 129 (sąd

króla), 166, 167 (sędzia Paweł wyznaczony przez króla na sędziego w ziemi sandomierskiej,
Rafał pisarz sądu królewskiego), 194 (sąd królewski); KDM III, nr 653 (sandomierski sąd
królewski), 667, 670 (pisarz sądowy wyznaczony przez króla), 680 (Wilczek pisarz sądowy
królewski); KDM I, nr 216 (pisarz ziemi krakowskiej króla Kazimierza); ZDM I, nr 55
(sąd króla Kazimierza w Sandomierzu).

21

Np. w dokumencie wystawionym w okresie 1349-1357, dotyczącym porozumienia

między biskupem krakowskim Bodzętą a Żegotą i Grzegorzem, synami Zakliki, napisano
wyraźnie, że strony stanęły coram iudicio domini nostri, domini Kazimiri regis Polonie –
KDKK I, nr 205.

22

J. K u r t y k a, Problem identyczności, s. 28-30, na podstawie tytulatury odnoszącej

się do krakowskich sędziów i pisarzy ziemskich stawia tezę o zerwaniu związków sędziego
krakowskiego z dworem królewskim najpóźniej w 1357 r. Pisarzami ziemskimi krakowskimi
z ostatnich dwudziestu lat panowania Kazimierza Wielkiego byli: Maciej z Wełcza królew-
ski sołtys, i Jakub z Gawronów mieszczanin krakowski – UDR IV/1, nr 214-215; ZDM
I, nr 96; SHGKrak, cz. 2, s. 343. Ten drugi w 1367 r. został określony w dokumencie
opata tynieckiego jako: Iacobus notarius iudicii regalis Cracouiensis – KDM I, nr 291.
Przyjmując tezę o ich samodzielności wobec króla, należy zapytać: przed kim odpowiadali,
tak samo zresztą jak sędziowie i podsędkowie?

23

A. M a r z e c, Urzędnicy małopolscy, s. 310-333.

266

Andrzej Marzec

Małopolsce i Wielkopolsce

24

. W statutach sądownictwu poświęcono bar-

dzo dużo miejsca, ale tutaj warto zwrócić uwagę na te fragmenty, które
odnoszą się do rozpatrywanego w tym tekście zagadnienia.

W małopolskim statucie sędziowie i podsędkowie zostali jednoznacz-

nie nazwani urzędnikami królewskimi z obowiązkiem sądzenia na dworze
królewskim w razie pobytu króla na terenie jednej z dwóch małopolskich
ziem

25

. Tak więc król, przynajmniej werbalnie, nie ustępował z roli bezpo-

średniego zwierzchnika sądów ziemskich w Małopolsce, jak i w całym Kró-
lestwie, ale wręcz starał się podkreślać swoją dominującą pozycję w sądow-
nictwie. Jak w takim razie należy rozumieć nadworne sędziostwo Andrzeja
z Wawrowic wraz z jego funkcją podsędka w sądzie ziemskim i jakie zna-
czenie w tych rozważaniach ma dokument będący punktem wyjścia niniej-
szego tekstu?

Kazimierz Wielki niewątpliwie rozpoczął zmiany w systemie sądow-

nictwa ziemskiego. Trudno jest niestety, z powodu niewielkiej ilości źró-
deł, precyzyjnie scharakteryzować królewskie działania w tym zakresie.
Na pewno jednym ze śladów podjętych kroków były zmiany w obsadzie
godności sędziów ziemskich. Od początku lat 30. XIV w. sędziami kra-
kowskimi i sandomierskimi zaczęli być ludzie nie należący do szczytu elity
urzędniczej Małopolski i potem z sędziowskich godności na ów szczyt nie
awansujący

26

. Zmiana taka nie była raczej przypadkowa, ale wiązać się

mogła z dążeniem monarchy do usprawnienia działania ziemskich sądów.
Powoływani rycerze mogli być wybierani z racji dobrej znajomości prawa
zwyczajowego i jednocześnie większej dyspozycyjności, przez co nie wyrę-
czali się nadmiernie komornikami sądowymi i nie koncentrowali swo-
jej uwagi przede wszystkim na realizowaniu dalszej kariery. Skuteczność
wymiaru sprawiedliwości na pewno była jednym z priorytetów królewskiej

24

S. R o m a n, Geneza statutów Kazimierza Wielkiego. Studium źródłoznawcze, Kra-

ków 1961; S. G a w l a s, Monarchia Kazimierza Wielkiego a społeczeństwo, w: Genealogia.
Władza i społeczeństwo w Polsce średniowiecznej, red. A. Radzimiński, J. Wroniszewski,
Toruń 1999, s. 227-231; W. U r u s z c z a k, Zwyczaje ziemskie w statutach Kazimierza
Wielkiego, w: Studia z dziejów państwa i prawa polskiego 4, 1999, s. 177-188; t e n ż e,
Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego, tamże 3, 1999, s. 97-115.

25

Statuty Kazimierza Wielkiego, [cz. 1], s. 61. Podobne sformułowanie znalazło się

w redakcji wielkopolskiej – Statuty Kazimierza Wielkiego, cz. 2: Statut wielkopolski, wyd.
L. Łysiak, Warszawa – Poznań 1982, s. 4-5.

26

W 1331 r. sędzią został Stanisław z Chrząstowa. Poczynając od 1290 r. jego poprzed-

nicy kariery kończyli w najgorszym wypadku na kasztelanii wiślickiej, jak Adam z Książa,
zaś Warcisław z Chrzelowa i Pakosław z Mstyczowa dzierżyli krakowską kasztelanię. Podob-
nie było, choć mniej spektakularnie, w ziemi sandomierskiej – UDR IV/1, nr 367-371,
912; zob. także P. G o ł d y n, Sędziowie ziemscy krakowscy w średniowieczu (praca dok-
torska obroniona w 2013 r. w Instytucie Historii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krako-
wie; Autorowi bardzo dziękuję za udostępnienie tekstu).

Krakowski dokument sądowy z kwietnia 1358 roku

267

polityki. O tym, że Kazimierz Wielki przynajmniej starał się doprowadzić
do usprawnienia sądownictwa zarówno prawa polskiego, jak niemieckiego,
świadczą tak statuty, jak i powołanie sądu najwyższego prawa niemiec-
kiego w Krakowie

27

. W koncepcji porządkowania sądownictwa mieściło się

zapewne powołanie sądu nadwornego przez Kazimierza Wielkiego

28

. Cała

trudność polega na niemożności jednoznacznego rozstrzygnięcia, gdzie i jak
przebiegała granica między sądem ziemskim, sądem nadwornym, zarówno
z udziałem króla, jak i bez niego, ale może tak naprawdę nie ma potrzeby
takiej granicy wyznaczać.

Bardzo silna jest w literaturze przedmiotu opinia o rywalizacji króla

z rycerstwem o kontrolę nad sądownictwem

29

. Jednak czy rzeczywiście

tak silne były wówczas samorządowe tendencje wśród rycerstwa, zarówno
małopolskiego, jak i wielkopolskiego? Czy istniała aż tak wyrazista świado-
mość możliwości tkwiących w samoorganizacji stanowej? Sławomir Gawlas
wskazywał na widoczne w statucie wielkopolskim ślady kompromisowych
działań króla, który starał się wyjść naprzeciw najważniejszym oczekiwa-
niom zbuntowanych niedawno Wielkopolan

30

. Podobnie Janusz Kurtyka

wskazywał na tego rodzaju rozwiązania odnoszące się do sądownictwa wiel-
kopolskiego, a dotyczące kształtu sądu wiecowego, w którym po staroście
stałe miejsce przypaść miało wojewodzie. Miało to podkreślać znaczenie
elit lokalnych w zarządzie prowincji i potwierdzać ich stałą pozycję w kró-
lewskich wiecach sądowych

31

. Autor ten zauważył także, że trudno jedno-

znacznie rozstrzygnąć, czy obecność dostojników ziemskich w takim sądzie
była wówczas prawem, czy obowiązkiem. Skłaniał się jednak do tego, że
zapis w statutach o miejscu wojewody w sądowym wiecu wielkopolskim był
wyjściem naprzeciw postulatom rycerstwa, dążącego do osłabienia pozycji
starosty

32

. Nie można jednak wykluczyć, że działania króla były nie tyle

27

L. Ł y s i a k, Sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim a inne sądy

wyższe z terenu Małopolski, Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka 48, 1993, s. 113-122.

28

Manifestacją idei stojącej za reformami jest znany fragment zwodu uzupełniającego:

Cum sub uno principe eadem gens diverso iure non debeat frui, ne sit tamquam monstrum
diversa capita habens, expedit publice rei, ut uno et equali iudicio tam Cracovie, quam Polo-
nie iudicentur – Statuty Kazimierza Wielkiego, cz. 2, s. 52.

29

Zob. wyżej, przypis 22.

30

S. G a w l a s, Monarchia Kazimierza Wielkiego, s. 230-231.

31

J. K u r t y k a, Odrodzone Królestwo, s. 128-129.

32

Nie jest to teza bardzo przekonująca, ponieważ zakłada ona, że król pierwotnie nie

chciał uczestnictwa wojewodów w wiecowych sądach w Wielkopolsce. To zaś przeczyłoby
całej ówczesnej praktyce wszystkich ziem Królestwa, polegającej na tym, że w obecności
monarchy lub jego starosty asesorami byli najwyżsi dostojnicy ziemscy. Nie ma przecież
śladów jakichkolwiek działań króla na rzecz odsuwania wojewodów od sądowych procedo-
wań. Sądy wielkie, pod przewodnictwem starosty, nie były przecież czymś nowym, ale

268

Andrzej Marzec

ustępstwami pod presją rycerstwa i elit, mających jakieś grupowe postulaty
odnoszące się do zorganizowania sądownictwa ziemskiego. Widziałbym to
raczej jako ustępstwa możliwe do zaakceptowania przez monarchę, a pozwa-
lające uporządkować wymiar sprawiedliwości zgodnie z pomysłem wypraco-
wanym w otoczeniu Kazimierza Wielkiego. Podstawowym zaś celem było
wzmocnienie urzędów starościńskich, także w zakresie ich kontroli nad
sądownictwem prawa polskiego. W Małopolsce, gdzie nie było starostów,
proces ten nie wywołał takiego oporu, jak w Wielkopolsce

33

. Choć i tutaj

zawarto w statutach zapis regulujący zasady działania sądów wojewodziń-
skich i kasztelańskich

34

.

Reformy systemów sądowniczych w sąsiednich krajach przechodziły

także zazwyczaj ewolucję odgórną, a nie oddolną. Nigdy też nie polegały
na próbach zorganizowania sądownictwa bez udziału czynnika społecznego,
zawsze jednak w jakiś sposób wyrastały z wizji powstałych na królewskich
dworach, i to zazwyczaj za panowania silnych monarchów. W Czechach
pod rządami Przemysła Ottokara II powstał sąd ziemski, który nie był
instytucją wymykającą się spod królewskiej kontroli. Jego powstanie i póź-
niejsze funkcjonowanie, także w czasach Wacława II, jest ściśle związane
z królem, przy stałym udziale elity urzędniczej Królestwa

35

. Oparcie ideowe

sądu o kult św. Wacława nie było odwołaniem się do tożsamości narodowej
Czechów, a tym samym podkreśleniem niezależności od króla. Sądowa pie-
częć z wizerunkiem świętego i napisem Sigillum iustitie tocius terre s(an)c(t)i
Wenceslai ducis Boem(orum) to ewidentna promocja kultu dynastycznego,
legitymizującego przede wszystkim władzę Przemyślidów nad Czechami

36

.

wyrastały z królewskiego, a wcześniej książęcego sądownictwa, które zawsze odbywało się
w asyście dostojników. Tak samo jak małopolskie wiece były od 1362 r. emanacją dotych-
czasowych sądów króla, także jeśli chodzi o terminy ich odbywania – A. M a r z e c, Urzęd-
nicy małopolscy, s. 318.

33

W Wielkopolsce musiały być znacznie większe problemy ze skutecznością działania

królewskiego wymiaru sprawiedliwości niż w ziemiach krakowskiej i sandomierskiej, skoro
Poznań, Pyzdry i Kalisz zawiązały w 1350 r., a więc tuż przed pojawieniem się starosty
Wierzbięty z Palowic, konfederację przeciw rabusiom (KDW III, nr 1302). Wzbudzające
takie namiętne sprzeciwy rycerstwa działania Wierzbięty z Palowic mogły wynikać z chęci
szybkiego wyeliminowania rozbojów, w które byli niewątpliwie zaangażowani rycerze.

34

Jest to artykuł nakazujący wojewodom i kasztelanom posiadanie tylko jednego

sędziego, a sędziom kasztelanów dający prawo sądzenia wyłącznie na obszarze odpowiedniej
kasztelanii – Statuty Kazimierza Wielkiego, [cz. 1]: Statut małopolski, s. 64.

35

L. J a n , Václav II. a struktury panovnické moci, Brno 2006, s. 209, wskazuje, że

w czasach Wacława sąd, jakkolwiek już od dawna funkcjonujący, był jednak związany z kró-
lem, który często w nim uczestniczył i delegował do grona asesorów różnych możnych.

36

O sądzie praskim zob. L. J a n, Vznik zemského soudu a správa středověké Moravy,

Brno 2000; t e n ż e, Václav II., s. 194-216; D. J a n i š, Zemské soudnictví na Moravé
vrcholného středověku, Brno 2013, s. 182-185.

Krakowski dokument sądowy z kwietnia 1358 roku

269

Dopiero w obliczu poważnych komplikacji politycznych pod koniec życia
Wacława (walka o koronę węgierską) oraz przedwczesnej śmierci jego i jego
syna, znaczenie gremium możnych zasiadających w sądzie zaczęło szybko
nabierać innego wymiaru. Stąd Luksemburgowie starali się zbudować prze-
ciwwagę dla praskiego sądu ziemskiego, wzmacniając sąd nadworny, ale
najpierw musieli porozumieć się z rycerstwem, którego forum były m.in.
czeskie i morawskie sądy ziemskie

37

. W Polsce analogicznej sytuacji można

dopatrywać się po roku 1370. W chwili, gdy zabrakło przyrodzonego króla,
a pozostały struktury władzy, znalazły się one w rękach elit politycznych.
W Czechach w roku 1306, w Polsce w roku 1370. Nie zmieniał się sys-
tem sądownictwa, ale polityczny i społeczny kontekst jego funkcjonowania.

Spojrzenie na zmiany w sądownictwie ziemskim w państwie Kazimierza

Wielkiego nie z punktu widzenia rywalizacji monarchy z rycerstwem, ale
jako skutek modernizacyjnych działań władzy, pozwala inaczej interpreto-
wać niektóre obserwowane w źródłach zjawiska. Warto zdystansować się
od założenia, które przewija się mocno w literaturze przedmiotu, o niemal
powszechnej rywalizacji króla z poddanymi i ich elitami

38

. Nie znaczy to,

że nie było sporów i ścierania się różnych punktów widzenia i różnych
dążeń. W przypadku ziemskiego wymiaru sprawiedliwości można raczej
mówić o inicjatywie królewskiej, która dopiero z czasem uświadomiła
rycerstwu i możnym potencjał tkwiący w regularnie działającym systemie
sądownictwa ziemskiego. Przedstawione we wcześniejszych akapitach uwagi
są tylko sygnalizacją możliwości spojrzenia i zrozumienia początków sądów
ziemskich w Małopolsce. Sprawa wymaga na pewno znacznie głębszych
i zapewne ostrożniejszych analiz. Można jednak pokusić się (w oparciu
o powyższe uwagi) o próbę interpretacji dokumentu będącego pretekstem
do napisania niniejszego artykułu.

Andrzej z Wawrowic jako sędzia nadworny pojawił się w maju 1357 r.,

a niecały rok później był już podsędkiem krakowskim. Ów awans można
by odczytywać jako chęć utrzymania przez Kazimierza Wielkiego kontroli

37

D. J a n i š, Zemské soudnictví, s. 206-207.

38

Dotyczy to nie tylko spraw związanych z sądem, ale także innych. K. M a l e c z y ń -

s k i, Zarys dyplomatyki polskiej wieków średnich, cz. I, Wrocław 1951, s. 259-282, w opi-
sie kancelarii Kazimierza Wielkiego skupiał się w dużej mierze na podkreślaniu rywalizacji
kanclerzy dzielnicowych między sobą. Przejął po nim tę wizję J. P a k u l s k i, Kanclerze
wielkopolscy ostatnich Piastów i ich rola w polityce wewnętrznej i zagranicznej, w: SPŚr,
t. 7, 1996, s. 135-164. Wreszcie totalna rywalizacja króla ze stronnictwami i stronnictw
między sobą miała zadecydować o kształcie sceny politycznej Polski za Kazimierza Wielkiego
– A. M a r z e c, Urzędnicy małopolscy, s. 132-188. W kwestii sądownictwa ziemskiego już
Z. K a c z m a r c z y k, Monarchia Kazimierza Wielkiego, cz. 1, Poznań 1939, s. 245-246,
podkreślał, że król rywalizował z małopolskimi dygnitarzami o monopol w potwierdzaniu
transakcji ziemią.

270

Andrzej Marzec

nad wymykającym mu się ziemskim sądem krakowskim. Ale z drugiej
strony połączenie tych funkcji w rękach jednej osoby mogło przede wszyst-
kim świadczyć o dążeniu do podkreślania królewskiego charakteru sądow-
nictwa, jego ujednolicenia i tym samym usprawniania jego działania. Sądy
ziemski krakowski i sandomierski nie procedowały stale w jednym miejscu,
ale zmuszone były do odwiedzania różnych miejscowości w podległych im
ziemiach. Sąd nadworny króla mógł zaś działać stale, zarówno podczas jego
obecności, jak i nieobecności. Także w przypadku nieobecności podsędka,
a tym samym sędziego dworu, sprawy mógł przyjmować jego komornik.
Połączenie funkcji podsędka krakowskiego z funkcją nadwornego sędziego
królewskiego do pewnego stopnia zacierało granice między tymi instan-
cjami, podkreślając jednolitość sądownictwa królewskiego. Taka interpre-
tacja bardzo dobrze współgra z brzmieniem zapisów statutowych odnoszą-
cych się do sądów ziemskich oraz kasztelańskich i wojewodzińskich. W obu
przypadkach podkreślano konieczność porządku i ograniczenia liczby sądo-
wych gremiów

39

. W takim kontekście można też zinterpretować zachowa-

nie króla wobec biskupa krakowskiego Bodzęty w 1358 r. Jakub z Tarczku
sądził się z biskupem o łan zwany Kęsów koło Bodzentyna. Pozwał go więc
przed ziemski sąd sandomierski z racji tego, że Bodzentyn leżał w ziemi
sandomierskiej. Biskup zwrócił się do króla, aby ten sprawę osądził, lecz
monarcha odesłał go do sądu krakowskiego

40

. Król nie musiał zazdrośnie

zabiegać o kontrolowanie wymiaru sprawiedliwości i nie miał zamiaru roz-
strzygać spornej sprawy ziemskiej, bo takie problemy zazwyczaj załatwiali
jego sędziowie. Odesłał biskupa przed krakowski sąd ziemski, może o tyle
idąc mu na rękę, że ten nie musiał fatygować się osobiście bądź przez peł-
nomocnika do odległej ziemi sandomierskiej.

Dokument dla Kmitów z Wiśnicza z kwietnia 1358 r. bardzo dobrze

wpisuje się w tak zarysowany obraz. Odbyły się dwa terminy sądu kró-
lewskiego, w odstępie dwóch tygodni. Jeden termin w obecności króla,
drugi pod jego nieobecność, sprawa więc nie przeciągała się nadmiernie

41

.

Podobne światło na omawiane zagadnienia rzuca wspomniany już dokument

39

Quia ex multiplicitate iudicum, prout experiencia nos edocuit, in causis, quamvis super

eodem facto, vario et diversimodo plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum
numerum statuere iudicum et occurrere predicte varietati, statuimus, quod unus in Cracoviensi
et alter in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur.[...] Item ut palatini certo numero
suorum iudicum sint contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus San-
domiriensis uno, et palatinus Cracovienesis eciam uno suis iudicibus contententur – Statuty
Kazimierza Wielkiego, [cz. 1]: Statuty małopolskie, s. 61, 64.

40

KDKK I, nr 213.

41

Podobnie, jak sprawa między Kmitami, mogła wyglądać w 1358 r. rozprawa między

Pełką a klaryskami sądeckimi, zrelacjonowana w krótkim dokumencie starosty sądeckiego
Wierzbięty, gdzie zapisano, że wszystko działo się: in Cracouia coram domino rege. W liście

Krakowski dokument sądowy z kwietnia 1358 roku

271

Kazimierza Wielkiego z 8 maja 1357 r. Dyplom wystawiony pod królew-
skim imieniem jest świadectwem działania sądu pod przewodnictwem króla,
w którym uczestniczył sędzia nadworny Andrzej z Wawrowic, zapewne
prowadząc rozprawę. Dodatkowo, jak zapisano w datacji, sprawa miała
miejsce na zamku krakowskim, tak jak w przypadku obu rozpraw między
dziedzicami Wiśnicza

42

. Do tegoż samego Andrzeja podsędka krakow-

skiego i sędziego nadwornego zwrócili się ze skargą mieszczanie lelowscy
w 1366 r., oskarżający kmieci z dóbr rodowych Toporów i Starych Koni
o kradzież

43

. Wraz z ogłoszeniem statutów królewskich i pojawieniem się

wieców sądowych

44

, w królewskich dokumentach od przełomu lat pięć-

dziesiątych i sześćdziesiątych zaczęły się też pojawiać nowe sformułowania,
odnoszące się do sądownictwa królewskiego. Nowy zwrot można znaleźć
przy okazji królewskich zwolnień immunitetowych. Kazimierz Wielki,
zgadzając się na uwolnienie odbiorców przywilejów od odpowiedzialności
przed wszelkimi sądami kasztelańskimi, wojewodzińskimi, jakimikolwiek
sędziami i podsędkami, nakazywał im stawać wyłącznie coram nobis aut
iudicio nostro generali. Takich sformułowań zachowało się kilka z ostat-
niego dziesięciolecia rządów Kazimierza Wielkiego

45

. Najbardziej spekta-

kularnym tego przykładem, wartym odnotowania, jest zapis w dokumen-
cie z 23 maja 1360 r., wystawionym przez króla w Żarnowcu. Kazimierz
zamienił się majątkami z Wroczą, wdową po rycerzu Stępocie. Ustąpiła
ona wieś Siadczę koło Olkusza w zamian za królewską Borzykową w ziemi
sieradzkiej. Aby podkreślić swą wielkoduszność, monarcha udzielił jej także
immunitetu sądowego, którego fragment warty jest przytoczenia. Po znanej
już formule zwalniającej z konieczności odpowiadania przed jakimikolwiek
urzędnikami Królestwa, pada zdanie: Nisi tantum coram nobis aut nostro

świadków wpisano Andrzeja sędziego krakowskiego – niewątpliwie w tym kontekście sędziego
nadwornego – KDM III, nr 725.

42

ZDM IV, nr 954.

43

KDM I, nr 288: Iacobus Coszmyczski, camerarius domini Andree subiudicis et iudicis

curie nostre, pronunciauit et manifestauit coram nostra Regia Maiestate, quod cmethones […]
de Grzegorzewicze fuerunt citati per ciues de Lelouia pro quodam furto ad presenciam domini
Andree Wawrowski.

44

Statuty Kazimierza Wielkiego, [cz. 1], s. 61. W efekcie sąd ziemski krakowski zaczął

być od 1362 r. nazywany iudicium generale, a sędzia i podsędek zaczęli konsekwentnie
dodawać do swojej tytulatury termin generalis. Wtedy też pojawiają się wiece sądowe (col-
loquia generalia), czyli wielkie roki sądowe, na których sędziemu i podsędkowi towarzyszyli
dostojnicy ziemscy.

45

ZDM I, nr 104, 108; KDM I, nr 257; III, nr 760, 836. Podobne zwroty, podkre-

ślające przywilej odpowiadania przed monarchą lub jego iudicium generale, znalazły się także
w licznych kontraktach lokacyjnych, tyle że odsyłały do powstałego w 1356 r. sądu naj-
wyższego prawa niemieckiego na Wawelu.

272

Andrzej Marzec

iudicio generali terre Cracouiensis, cui exnunc ipsam hereditatem Borzycowa
asscribimus et omnino volumus subiacere

46

.

W świetle poczynionych powyżej uwag dokument z kwietnia 1358 r.,

będący pretekstem do napisania niniejszego artykułu, jawi się jako ważny
ślad zmian ustroju sądownictwa ziemskiego w Polsce rządzonej przez Kazi-
mierza Wielkiego. Nietypowy formularz dyplomu rzucił nieco światła na
praktykę sądu królewskiego na zamku krakowskim, o którym wiadomo, że
działał tak w obecności króla, jak i pod jego nieobecność. Można domnie-
mywać, że funkcja sędziego nadwornego dawała możliwość względnie stałej
pracy sądu, złączenie zaś funkcji sędziego nadwornego i podsędka krakow-
skiego było krokiem w kierunku ujednolicenia i uporządkowania sądownic-
twa ziemskiego, ciągle będącego jednoznacznie domeną królewskiej władzy.
Źródła nie rozpieszczają nas obfi tością przekazów odnoszących się do anali-
zowanych zjawisk, ale może warto pogłębić badania nad ziemskimi sądami
Królestwa Polskiego, w zaproponowanym powyżej kierunku.

ANEKS

Kraków, 27 kwietnia 1358*

Podsędek krakowski Andrzej z Wawrowic, przewodnicząc sądowi króla

Kazimierza Wielkiego, przysądził Janowi Kmicie z Wiśnicza 220 grzywien
groszy praskich, które winien mu wypłacić jego ojciec Kmita. Do czasu
zapłaty Kmita zabezpieczył synowi pieniądze na wsi Mały Wiśnicz.

Or.: Warszawa, Zamek Królewski, Kolekcja Tomasza Niewodniczań-

skiego, sygn. A8. Dokument pergaminowy o wymiarach: szer. 340, wys.
230 mm, dobrze zachowany, na zgięciach karty kilka niewielkich dziur;
dobrze widoczny schemat pisarski; pieczęć oderwana, zachował się jedynie
zielono-niebieski sznur jedwabny; Na odwrociu późniejszy regest.

Reg.: 1. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie,

wyd. Z. Radzimiński, B. Gorczak, t. II, Lwów 1888, nr 22.

Reg.: 2. Katalog dokumentów pergaminowych ze zbiorów Tomasza

Niewodniczańskiego w Bitburgu, oprac. J. Tomaszewicz, M. Zdanek,
red. W. Bukowski, Kraków 2004, nr 8 (tutaj z błędną sumą: 200 grzywien).

a

Notum sit omnibus pre[senti

b

]bus et futuris, quorum notitie presens

scriptum devolutum fuerit, quod dominus Jasco Kmyta / heres de Vysnycze

1

,

46

KDM I, nr 257.

* Edycja została przygotowana zgodnie z zasadami wyłożonymi w Instrukcji wydaw-

niczej dla średniowiecznych źródeł historycznych, Kraków 1925.

Krakowski dokument sądowy z kwietnia 1358 roku

273

habitis multis terminis una cum patre suo, domino Kmyta herede de
Vysnycza

2

in iudicio / domini nostri regis Polonie et in ipsius regis perso-

naliter existencia, coram nobis Andrea subiudice Cracouiensi, domino et
herede de

c

/ Vaurouicz

3

, in castro Cracouiensi in antiqua stuba, que stat

ad partem civitatis Cracouie locata, in octava Conductus Pasce [1-8 IV],
sedendo ultra mensam, iudicialiter aquesivit et obtinuit ibidem in presen-
cia domini nostri regis super patrem suum, dominum Kmytam heredem
de Vysnycze marcas ducentas vyginti

d

grossorum Pragensium pagamenti

Polonicalis, computando grossos quadraginta octo pro qualibet marca. Post
hec vero prefatus dominus Kmyta non compulsus, nec coactus, sed ipsius
benivola voluntate inductus, feria sexta proxima post diem beati Adalberti
[27 IV] ad iudicium regis in castrum Cracouiense personaliter una cum
fi lio suo, domino Jascone Kmyta veniens, congnovit se in eadem pecunia
suo fi lio predicto eam teneri, quamquidam pecuniam assecuravit et osten-
dit h(ab)it(am)

e

ydem coram nobis in iudicio regis super villam dictam

wlgariter Male Vysnycze in suprascripta pecunia tam diu tenendam iuxta
ius terrestre, donec prehabito fi lio suo, domino Jasconi Kmyte prefatam
pecuniam persolverit integraliter et complete. In cuius rei testimonium et
ewidenciam pleniorem sygillum nostrum presentibus duximus appen(den)-
dum

f

. Acta et data Cracouie feria sexta proxima p[ost]

b

diem beati Adal-

berti anno Domini M

o

C

o

C

o

C

o

L

o

VIII

o

, presentibus hiis testibus ad primam

aquisicionem nobilibus viris, dominis Boczan[ta

b

] Sandomirie et Cracouie

terrarum procuratore generali

4

, Johanne castellano Woyniczensi

5

, Petro

tribuno Cracouiensi

6

, Clemente subdapifero Sandomiriensi

7

, Nycolao sub-

dapifero Cracouiensi

8

, Stanyslao castellano Malogostensi

9

, secunda ipsius

domini Kmytte personalis conf[ir

b

]macio acta presentibus hiis testibus,

honorabilibus viris et honestis dominis Sweczslao preposito Scarbimiriensi

10

,

Stephanno notario regis, cive Cracouiensi

11

, Woyslao Benouicz

12

, Andrea de

Glogovia cive Cracouiensi

13

, Jacobus camerarius subiudicis Craco viensis

14

,

Paulus de Moscorzov

15

et aliis quam plurimis fi dedingnis ad hoc vocatis

specialiter et rogatis.

Scripta per manus Johannis notarii regis

16

et Swentoslai vicetezaurarii

17

.

a

Inicjał N na wysokość dwóch wierszy.

b

Tekst uszkodzony.

c

Słowo powtórzone

w następnym wierszu.

d

Nad wyrazami ducentas vyginti nadpisane odpowiednio rzymskie

cyfry CC XX.

e

Odczyt niepewny.

f

Or.: appendum.

1

Jan Kmita z Wiśnicza, dyplomata królewski, syn Kmity, jeden z bliskich współpra-

cowników Kazimierza Wielkiego, zamordowany w 1376 r., kiedy jako starosta krakowski
starał się uśmierzyć zamieszki polsko-węgierskie w Krakowie (R. T r a w k a, Kmitowie,
s. 49-59).

2

Kmita, ojciec Jana, pierwszy potwierdzony źródłowo właściciel Wiśnicza

i protoplasta rodziny Kmitów, zmarł zapewne przed 1360 r. (MPVat III, s. 377; R. T r a w k a,
Kmitowie, s. 40-43).

3

Andrzej z Wawrowic h. Sulima, podsędek krakowski (1358-1384),

274

Andrzej Marzec

sędzia nadworny króla Kazimierza i burgrabia zamku wawelskiego (A. M a r z e c, Urzędnicy
małopolscy, s. 223-225).

4

Bodzęta z Kosowic h. Szeliga, wielkorządca generalny ziem

krakowskiej i sandomierskiej 1358-1370, 1372-1382, kanonik krakowski 1359-1382, kano-
nik kolegiaty św. Floriana 1374-1382, kantor wiślicki 1358, scholastyk wiślicki 1359-1364,
arcybiskup gnieźnieński 1382-1388 (M. D. K o w a l s k i, Prałaci i kanonicy krakowskiej
kapituły katedralnej od pontyfi katu biskupa Nankera do śmierci biskupa Zawiszy z Kuro-
zwęk <1320-1382>, Kraków 1996, s. 131-132).

5

Jan z Melsztyna h. Leliwa, syn Spyci-

mira z Dębian i Tarnowa kasztelana krakowskiego, brat Rafała z Tarnowa, łowczy krakow-
ski 1339-1344, kasztelan wojnicki 1345-1360, wojewoda sandomierski 1361-1366,
kasztelan krakowski 1366-1380, zmarł ok. 1380-1381 (W. D w o r z a c z e k, Leliwici Tar-
nowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego, wiek XIV-XV, Warszawa 1971,
s. 84-99).

6

Piotr Nieorza z Lipia h. Drużyna, wojski krakowski 1343-1360, kasztelan

wojnicki 1361-1366, wojewoda sandomierski 1366-1376 (PSB 26, 1981, s. 376-377).

7

Klemens z Mokrska h. Jelita, brat Stanisława, podstoli sandomierski 1348-1363, kasztelan

radomski 1363-1387 (A. M a r z e c, Urzędnicy małopolscy, s. 201-205).

8

Mikołaj Puszcz

ze Sprowy h. Poraj, podstoli krakowski 1351-1361, sędzia krakowski 1361-1376, starosta
krakowski 1372-1373 (R. B u b c z y k, Kariera rodziny Kurozwęckich w XIV wieku. Stu-
dium z dziejów powiązań polskiej elity politycznej z Andegawenami, Warszawa 2002,
według indeksu).

9

Stanisław z Mokrska h. Jelita, brat Klemensa, podczaszy krakowski

1342-1352, starosta kaliski 1346, kasztelan żarnowski 1353, kasztelan małogojski 1353-
1371 (PSB 42, 2003-2004, s. 58-60).

10

Święsław ze Świeszkowic h. Rawa, notariusz

publiczny 1333, kanonik sandomierski 1350/1351, krakowski 1353, prepozyt skalbmierski
1357-1358, prepozyt wiślicki 1359-1374 (J. W r o n i s z e w s k i, Prałaci kolegiaty wiślickiej
w XIV wieku. Pochodzenie i drogi awansu, w: Duchowieństwo kapitulne w Polsce śre-
dniowiecznej i wczesnonowożytnej, red. A. Radzimiński, Toruń 2000, s. 88).

11

Stefan

pisarz kancelarii królewskiej, mieszczanin krakowski, prawdopodobnie można go identyfi -
kować ze Stefanem pisarzem (Stephanus scriptor), rajcą krakowskim 1357 r. i ławnikiem
1362 r. (M. S t a r z y ń s k i, Krakowska rada miejska w średniowieczu, Kraków 2010, s. 233).

12

Wojsław syn Bienia rycerz, bliżej nie znany, nie można wykluczyć, że chodzi o znanego

z tego czasu podskarbiego królewskiego Wojsława, który był wzmiankowany w źródłach
w l. 1357 i 1362 (UDR X, s. 120; Codex diplomaticus Regni Poloniae... t. I, wyd.
M. Dogiel, Wilno 1758, s. 38; KDPol III, nr 132).

13

Andrzej z Głogowa mieszczanin

krakowski, bliżej nie znany.

14

Jakub z Koźmic komornik podsędka krakowskiego i sędziego

nadwornego Andrzeja z Wawrowic 1358-1366 (Z. P e r z a n o w s k i, Dokument i kance-
laria, s. 37; J. L a b e r s c h e k, Koźmice Małe i Wielkie, SHGKrak, cz. 3, s. 110).

15

Paweł

z Moskorzowa h. Pilawa, protoplasta rodziny Moskorzowskich, prawdopodobnie ojciec
podkanclerzego Klemensa z Moskorzowa (M. W o l s k i, Potoccy herbu Pilawa do początku
XVII wieku. Studium genealogiczno-własnościowe, Kraków 2013, s. 34-35).

16

Jan pisarz

kancelarii królewskiej i pisarz podskarbiego Świętosława Pałuki, nie wykluczone, że iden-
tyczny z Janem z Buska, który był do 1361 r. pisarzem kancelarii królewskiej (S. K ę t r z y ń -
s k i, O elementach chronologicznych dokumentów Kazimierza Wielkiego, RAUhf, t. 56,
1914, s. 118).

17

Świętosław, podskarbi dworu Kazimierza Wielkiego 1355-1370, komor-

nik krakowski 1368-1370 (UDR X, nr 721; UDR IV/1, nr 152).