10 Opracowywanie rzeczowe dokumentów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Renata Kramarczyk

Opracowywanie rzeczowe dokumentów 348[03]Z2.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Barbara Tomkiewicz

mgr Mirosława Müldner-Kurpeta

Opracowanie redakcyjne:
mgr Renata Kramarczyk

Konsultacja:
mgr inż. Jarosław Sitek

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 348[03]Z2.03
„Opracowywanie rzeczowe dokumentów” zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik informacji naukowej.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Terminologia z dziedziny języków informacyjno-wyszukiwawczych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Typologia języków informacyjno-wyszukiwawczych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Słownictwo języków informacyjno-wyszukiwawczych. Gramatyka języków

informacyjno-wyszukiwawczych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Język haseł przedmiotowych

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Język deskryptorowy

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Język słów kluczowych

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Klasyfikacja fasetowa, monohierarchiczna, polihierarchiczna

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Kody semantyczne

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Kartoteka haseł wzorcowych

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10. Język Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

4.11. Język Haseł Przedmiotowych KABA

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.2. Pytania sprawdzające

4.11.3. Ćwiczenia

4.11.4. Sprawdzian postępów

4.12. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna

4.12.1. Materiał nauczania

4.12.2. Pytania sprawdzające

4.12.3. Ćwiczenia

4.12.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Cię wspomagać w przyswajaniu nowej wiedzy z zakresu opracowywania

rzeczowego zbiorów. Jest to kolejny etap pracy bibliotecznej, stanowiący naturalną
kontynuację opracowania formalnego. Opracowanie rzeczowe różni się w sposób zasadniczy
od formalnego. Jego podstawę stanowi treść opisywanego dokumentu. Poradnik wiele miejsca
poświęca Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej oraz językowi haseł przedmiotowych,
ponieważ z nimi mamy najczęściej do czynienia w bibliotekach polskich i ośrodkach informacji.
Przygotowując poradnik, wykorzystywano literaturę podaną w spisie bibliograficznym.

Poradnik zawiera:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz wiedzy i umiejętności jakie powinieneś mieć, przystępując

do korzystania z poradnika;

−

cele kształcenia tej jednostki modułowej;

−

materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki

modułowej;

−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonywania ćwiczeń;

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne;

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań; pozytywny wynik sprawdzianu

potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że zdobyłeś wiedzę i ukształtowałeś
umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej;

−

wykaz literatury.

Jeżeli będziesz mieć trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś

nauczyciela o wyjaśnienia. Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu
jednostki modułowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat 1. Układ jednostek modułowych w module „Technologia przetwarzania informacji”

348[03].Z2

Technologia przetwarzania

informacji

348[03].Z2.02

Opracowywanie formalne

dokumentów

348[03].Z2.03

Opracowywanie rzeczowe

dokumentów

348[03].Z2.01

Gromadzenie i przechowywanie

informacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

poszukiwać informacji w różnych źródłach,

−

posługiwać się terminologią informacyjną,

−

dokumentować, notować i selekcjonować informacje,

−

wykonywać opis bibliograficzny różnych dokumentów,

−

korzystać z zasobów sieci komputerowej Internet,

−

pracować w grupie i indywidualnie,

−

znać język angielski w stopniu podstawowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

posłużyć się podstawowymi pojęciami związanymi z opracowaniem rzeczowym zbiorów,

−

rozpoznać język informacyjny stosowany w określonym systemie informacyjno-

wyszukiwawczym,

−

zastosować różne języki informacyjne przy wprowadzaniu danych do systemu

informacyjno-wyszukiwawczego oraz przy wyszukiwaniu informacji,

−

rozróżnić słownictwo i gramatykę składające się na język informacyjny,

−

zastosować język haseł przedmiotowych w opracowaniu źródeł informacji,

−

zastosować język deskryptorowy w opracowaniu źródeł informacji,

−

zastosować język słów kluczowych w opracowaniu źródeł informacji,

−

zastosować język klasyfikacji w opracowaniu źródeł informacji,

−

sporządzić opis rzeczowy w systemie tradycyjnym i zautomatyzowanym,

−

przejąć charakterystykę wyszukiwawczą dokumentu z innej bazy danych, katalogu

centralnego,

−

dostosować sporządzoną samodzielnie lub przejętą z innych źródeł charakterystykę

wyszukiwawczą do wymagań danej biblioteki, ośrodka informacji,

−

zastosować informacje zawarte w kartotece haseł wzorcowych podczas sporządzania

charakterystyk wyszukiwawczych,

−

zastosować zasady transliteracji w tworzeniu charakterystyk wyszukiwawczych,

−

posłużyć się warsztatem informacyjnym przy sporządzaniu opisów rzeczowych,

−

zastosować się do przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, głównie w zakresie obsługi

urządzeń elektrycznych, podczas opracowania rzeczowego dokumentów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Terminologia z dziedziny języków informacyjno-

-wyszukiwawczych (JIW)

4.1.1. Materiał nauczania

Język informacyjno-wyszukiwawczy (JIW), zwany również językiem informacyjnym, to

sztuczny, czyli celowo przez kogoś zbudowany system językowy, składający się z określonego
zbioru znaków i reguł posługiwania się nimi, specjalizujący się w opisywaniu cech treściowych
i formalnych dokumentów oraz umożliwianiu wyszukiwania dokumentów o określonych
cechach na podstawie uprzednio przygotowanych charakterystyk [10, s. 24]. Termin JIW
pojawił się w piśmiennictwie stosunkowo niedawno.

Istnieje wiele rodzajów języków informacyjno-wyszukiwawczych. Wiele jest też ich

definicji. Większość autorów tych definicji zgodna jest jednak co do tego, że wspólną
charakterystyką wszystkich tego typu systemów językowych, odróżniającą je od innych
języków sztucznych, jest ich funkcja. Dwie wyspecjalizowane funkcje JIW to:

−

funkcja metainformacyjna, polegająca na odwzorowaniu (odzwierciedleniu, odtworzeniu,

wyrażeniu) cech formalnych dokumentów przez tworzenie ich reprezentacji zwanej
charakterystyką wyszukiwawczą dokumentu;

−

funkcja wyszukiwawcza, polegająca na wyrażaniu zapytań informacyjnych, zgłoszonych

przez użytkowników informacji i umożliwianiu odnalezienia w zbiorze informacyjnym tych
informacji, które spełniają warunki wyrażone w zapytaniu.

Dokumentem nazywamy wszelką utrwaloną informację wraz z materiałem, w którym

została utrwalona, czyli nośnikiem informacji [3, s. 50]. Materiałem tym może być papirus,
pergamin, papier, mikrofilm, taśma magnetyczna, dyskietka, dysk optyczny.

Cechami formalnymi nazywamy cechy umożliwiające identyfikację dokumentów (czyli

odróżnienia go od innych dokumentów), niezwiązane z jego treścią: nazwa autora lub
współautora, tytuł, miejsce wydania, rok wydania, nazwa wydawcy, tytuł serii wydawniczej
[3, s. 37].

Zbiór informacyjny lub zbiór wyszukiwawczy określamy jako zbiór dokumentów,

stanowiących podstawę wyszukiwania informacji. Zbiorami informacyjnymi są: katalogi,
bibliografie, kartoteki zagadnieniowe, bazy danych, zasoby internetowe. Zbiór informacyjny
składa się najczęściej z dokumentów pochodnych (opisów bibliograficznych, adnotowanych
i nie adnotowanych, kart katalogowych, streszczeń, analiz dokumentacyjnych, charakterystyk
rzeczowych); może być również zbiorem dokumentów pierwotnych, np. zbiorem książek
ustawionych w bibliotece z wolnym dostępem do półek według pewnego systemu klasyfikacji.

W JIW formułowane są dwa rodzaje tekstów:

–

charakterystyki wyszukiwawcze dokumentów, czyli teksty odwzorowujące treść i/lub
cechy formalne dokumentów, wyspecjalizowane w funkcji metainformacyjnej [3, s. 38],

–

instrukcje wyszukiwawcze, czyli teksty odwzorowujące treść zapytań informacyjnych
(zwanych też kwerendami lub pytaniami informacyjnymi) i wyspecjalizowane w funkcji
wyszukiwawczej [3, s. 94].

Proces wyszukiwania informacji polega na porównaniu instrukcji wyszukiwawczej

z charakterystykami wyszukiwawczymi dokumentów, zawartymi w danym zbiorze
informacyjnym. W wyniku tego procesu spośród zbioru informacji zostaną wybrane te, które
posiadają zadane cechy, określone przez użytkownika; te zadane cechy nazywamy
relewantnymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Celem JIW jest funkcjonowanie w systemie informacyjno-wyszukiwawczym, określonym

też jako system wyszukiwania informacji. Jest on najważniejszym elementem tego systemu,
gdyż od JIW zależy zarówno wartość zbioru wyszukiwawczego, jak i możliwości
wyszukiwawcze systemu.

Dobry język informacyjno-wyszukiwawczy to taki, który jest odpowiedni, przydatny,

stosowny do danej biblioteki, czyli:
–

zawiera te pojęcia (wszystkie lub zdecydowaną większość i na odpowiednim poziomie
szczegółowości), które byłyby potrzebne do takiego charakteryzowania dokumentów,
żeby użytkownik mógł je odszukać w odpowiedzi na różnie formułowane pytania
(kwerendy); inaczej mówiąc, ma wystarczająco szeroki zakres słownictwa o dostatecznej
szczegółowości;

–

charakteryzuje się poprawnym i właściwym paradygmatem (wzorcem),

–

jest jednoznaczny i niesynonimiczny,

–

jest stosunkowo łatwy do nauczenia się przez bibliotekarzy i w pewnym stopniu przez
użytkowników; im większy jest stopień samodzielności wyszukiwawczej użytkowników –
z którym to zjawiskiem mamy do czynienia w systemach zautomatyzowanych, a zwłaszcza
dostępnych w sieciach – tym większa jest waga postulatu łatwości,

–

odpowiada warunkom technicznym i finansowym biblioteki.

Przy projektowaniu, modyfikowaniu czy dokonywaniu wyboru JIW należy wziąć pod uwagę:
–

wielkość zbioru (liczba dokumentów),

–

tempo jego przyrostu,

–

tempo starzenia się informacji zawartej w dokumentach.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest język informacyjno-wyszukiwawczy?
2. Co to znaczy, że język jest sztuczny?
3. Jakie są funkcje JIW?
4. Co to jest dokument?
5. Jakie są zależności między JIW a zbiorem informacyjnym?
6. Co to jest charakterystyka wyszukiwawcza dokumentu?
7. Co to jest instrukcja wyszukiwawcza?
8. Jakie są cechy dobrego języka informacyjno-wyszukiwawczego?
9. Co należy brać pod uwagę podczas projektowania JIW?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeczytaj poniższe zdania. Jeśli są prawdziwe podkreśl słowo PRAWDA, jeśli nie –

podkreśl słowo FAŁSZ.
a) JIW nie ma wpływu na możliwości wyszukiwawcze systemu.

PRAWDA

FAŁSZ

b) Charakterystyka wyszukiwawcza dokumentów jest jednym z rodzajów tekstów,

formułowanych w JIW.

PRAWDA

FAŁSZ

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

c) Proces wyszukiwania informacji polega na porównaniu instrukcji wyszukiwawczej

z charakterystykami wyszukiwawczymi dokumentów.

PRAW DA

FAŁSZ

d) JIW pełni funkcję metainformacyjną i wyszukiwawczą.

PRAWDA

FAŁSZ

e) Przy projektowaniu JIW nie bierzemy pod uwagę wielkości zbioru.

PRAWDA

FAŁSZ

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać

się

materiałem,

dotyczącym

terminologii

języków informacyjno-

-wyszukiwawczych,

2) uważnie czytać zdania.

Wyposażenie stanowiska pracy:
Ćwiczenie nie wymaga dodatkowego wyposażenia stanowisk pracy, gdyż odwołuje się

wyłącznie do wiedzy zdobytej podczas lekcji.

Ćwiczenie 2

Pojęcia podane poniżej zaklasyfikuj odpowiednio do:

materiałów piśmienniczych lub cech formalnych dokumentów.

Pojęcia: dysk optyczny, tabliczka gliniana, nazwisko autora, tytuł książki, papirus, tytuł serii
wydawniczej, mikrofilm, nazwa wydawcy, taśma magnetyczna, ISBN.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z definicją „materiał piśmienniczy”,
2) znać cechy formalne dokumentu,
3) dokonać odpowiedniej klasyfikacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– do wykonania ćwiczenia nie potrzeba dodatkowego wyposażenia stanowiska pracy.

Ćwiczenie 3

Spośród podanych zdań podkreśl te, które charakteryzują dobry język informacyjno-

-wyszukiwawczy.
a) Ma bardzo wąski zakres słownictwa.
b) Jest trudny do nauczenia się przez użytkowników.
c) Jest łatwy do nauczenia się przez bibliotekarzy.
d) Ma wystarczająco szeroki zakres słownictwa o dostatecznej szczegółowości.
e) Odpowiada warunkom finansowym i technicznym biblioteki.
f) Jest niejednoznaczny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić cechy dobrego języka informacyjno-wyszukiwawczego,
2) wybrać właściwe zdania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

– do wykonania ćwiczenia nie jest wymagane dodatkowe wyposażenie

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać definicję JIW?

2) wymienić cechy formalne dokumentów?

3) wymienić zależności między JIW a zbiorem informacyjnym?

4) podać definicję dokumentu?

5) wymienić funkcje JIW?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Typologia języków informacyjno-wyszukiwawczych

4.2.1. Materiał nauczania

Na świecie powstało kilka tysięcy języków informacyjnych. Chcąc je wyodrębnić

(uporządkować), należy zbudować ich typologię.

Typologia to szeregowanie i logiczne uporządkowanie elementów danego zbioru

(przedmiotów, zjawisk) według zasady porównywania ich cech z cechami elementów
uznanych jako typy w obrębie określonego zbioru [10, s. 31]. Przy konstruowaniu typologii
języków informacyjno-wyszukiwawczych można brać pod uwagę różne ich cechy. Według
zakresu tematycznego wyróżniamy JIW:
–

specjalistyczne, o zakresie tematycznym ograniczonym do jednej dziedziny wiedzy, jednej
praktycznej działalności człowieka lub nawet jednego zagadnienia;

–

politematyczne, których zakres tematyczny obejmuje szereg dziedzin wiedzy i/lub
praktycznej działalności człowieka.
Wśród języków informacyjno-wyszukiwawczych politematycznych można wyodrębnić

języki uniwersalne, których zakres tematyczny rozciąga się na wszystkie dziedziny wiedzy
i działalności praktycznej człowieka.

Najbardziej znacząca jest jednak typologia strukturalna, która bierze pod uwagę charakter

wyrażeń danego języka bądź charakter koordynacji jednostek leksykalnych. Biorąc pod uwagę
rodzaj słownictwa wyróżniamy dwie zasadnicze typologie języków informacyjno-
wyszukiwawczych: JIW o słownictwie paranaturalnym i JIW o słownictwie sztucznym.

Przez słownictwo paranaturalne rozumie się zbiór wyrażeń (wyrazów i związków

wyrazowych) pewnego języka naturalnego, które wykorzystywane są jako wyrażenia języka
informacyjno-wyszukiwawczego, wskazujące tematy czy przedmioty treści dokumentów oraz
ich cechy formalne [10, s. 29]. Do najbardziej rozpowszechnionych typów JIW, stosujących
słownictwo naturalne, należą: język haseł przedmiotowych, język słów kluczowych i język
deskryptorowy.

Przez słownictwo sztuczne rozumie się zbiór takich znaków prostych czy złożonych

(jednoelementowych lub wieloelementowych), które zostały specjalnie utworzone w celu
wyrażania określonych znaczeń i które nie mają postaci wyrażeń języka naturalnego [10, s.
29]. Najczęściej słownictwo sztuczne przyjmuje postać pewnych symboli lub kodów
numerycznych, alfabetycznych, alfanumerycznych lub kodów specjalnych. Najpopularniejszym
typem JIW o słownictwie sztucznym są tzw. języki klasyfikacyjne, czyli klasyfikacje
piśmiennictwa

stosowane

jako klasyfikacje biblioteczne, klasyfikacje biblioteczno-

bibliograficzne i klasyfikacje dokumentacyjne. Wymienione trzy rodzaje języków
klasyfikacyjnych wskazują trzy najbardziej typowe ich zastosowania. Z punktu widzenia
struktury grupa języków klasyfikacyjnych dzielona jest najczęściej na klasyfikacje
monohierarchiczne (wyliczające, jednozrębowe, liniowe) i klasyfikacje polihierarchiczne
(fasetowe, analityczno-syntetyczne). Do grupy języków o charakterze sztucznym zalicza się
również języki zwane kodami semantycznymi, które posługują się wyrażeniami o postaci
sztucznych kodów.

Obok dwóch głównych typów JIW zwykle wyróżnia się jeszcze jedną grupę, obejmującą

takie rodzaje języków, które reprezentują formy mieszane lub formy z trudem poddające się
charakterystyce według przyjętej w omawianej typologii kryteriów. Charakterystycznym
przykładem takiego właśnie rodzaju języków są mało znane i w praktyce stosowane w bardzo
ograniczonym zakresie języki syntagmatyczne, wykorzystujące zarówno słownictwo
paranaturalne, jak i sztuczne. Drugim przykładem języka zaliczanego do tej grupy jest język
cytowań bibliograficznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Biorąc pod uwagę charakter koordynacji jednostek leksykalnych wyróżniamy języki:

–

informacyjne postkoordynowane, w których każde wyrażenie użyte do budowy
charakterystyki wyszukiwawczej dokumentu może samodzielnie pełnić funkcję
wyszukiwawczą umożliwiając w systemie informacyjnym bezpośredni dostęp do zbioru
informacyjnego (np.: języki deskryptorowe, język słów kluczowych, kody semantyczne),

–

informacyjne prekoordynowane, w których tylko niektóre wyrażenia, tworzące
charakterystykę wyszukiwawczą dokumentu, pełnią funkcję wyszukiwawczą (np.: język
klasyfikacji fasetowej, UKD) [1, s. 55].
Kolejnego, ostatniego podziału języków informacyjno-wyszukiwawczych dokonamy

w zależności od tego, czy przeznaczone są do opisu informacji dokumentalnej, czy informacji
faktograficznej. Biorąc pod uwagę tę zależność wyróżniamy dwie grupy JIW:
–

dokumentacyjne (języki opisu bibliograficznego i katalogowego oraz języki opisu
rzeczowego dokumentów),

–

faktograficzne.
Do grupy JIW służących do opisu rzeczowego dokumentów wielu autorów zalicza m.in.:

języki klasyfikacji, języki haseł przedmiotowych, język słów kluczowych, język deskryptorowy
i języki syntagmatyczne.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest typologia?
2. Jakie są rodzaje JIW biorąc pod uwagę zakres tematyczny?
3. Jakie są rodzaje JIW biorąc pod uwagę rodzaj słownictwa?
4. Co oznacza termin „słownictwo paranaturalne”?
5. Co to jest słownictwo sztuczne?
6. Jakie znasz przykłady JIW o słownictwie sztucznym?
7. Jakie znasz rodzaje klasyfikacji?
8. Jakie są najbardziej rozpowszechnione typy języków o słownictwie paranauralnym?
9. Jakie znasz języki, reprezentujących formy mieszane?
10. Jakie są JIW w zależności od przeznaczenia?
11. Jakie są rodzaje języków informacyjnych wyróżnionych na podstawie charakteru

koordynacji jednostek leksykalnych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zakreśl poprawną odpowiedź Tak lub Nie w zależności od tego, czy podane zdanie jest

prawdziwe, czy fałszywe.

1. W grupie języków informacyjnych dokumentacyjnych wyróżniono języki opisu

katalogowego.

TAK

NIE

2. Język deskryptorowy jest JIW o słownictwie sztucznym.

TAK

NIE

3. Język UKD to język informacyjny prekoordynowany.

TAK

NIE

4. Języki syntagmatyczne wykorzystują zarówno słownictwo paranaturalne, jak i sztuczne.

TAK

NIE

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Język cytowań bibliograficznych jest JIW o notacji paranaturalnej.

TAK

NIE

Uzasadnij dlaczego?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) na podstawie dostarczonych w czasie lekcji informacji dotyczących typologii JIW udzielić

odpowiedzi,

2) podać uzasadnienie do punktu 5.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– do wykonania ćwiczenia nie jest wymagane dodatkowe wyposażenie.

Ćwiczenie 2

Porównaj JIW o notacji paranaturalnej i notacji sztucznej. Wstaw znak „X” do

odpowiedniej kolumny.

Cechy

Język o notacji sztucznej

Język o notacji

paranaturalnej

Przyjmuje postać pewnych symboli
lub znaków numerycznych

Nie ma postaci wyrażeń języka
naturalnego

Zawiera zbiór wyrazów i związków
wyrazowych pewnego języka
naturalnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) na podstawie dostarczonych informacji dokonać analizy cech JIW,
2) scharakteryzować języki o notacji paranaturalnej i sztucznej,
3) dokonać porównania i uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zestaw materiałów, zawierających informacje na temat typologii JIW.

Ćwiczenie 3

Postaw znak „X” w odpowiednie miejsce kolumny.

Typ języka

Języki informacyjno

postkoordynowane

Języki informacyjno

prekoordynowane

Języki o notacji

paranaturalnej

Języki

o notacji

sztucznej

Język
deskryptorowy

Język UKD

Język klasyfikacji
fasetowej

Język haseł
przedmiotowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) znać podział języków informacyjnych ze względu na charakter koordynacji jednostek

leksykalnych,

2) znać podział JIW ze względu na charakter wyrażeń danego języka,
3) znać przykłady poszczególnych podziałów JIW,
4) dokonać odpowiedniego przydziału.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– zestaw materiałów, zawierających informacje na temat typologii JIW,
– tablice UKD,
– przykładowy słownik haseł przedmiotowych.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozróżnić typy języków o notacji paranaturalnej?

2) wymienić przykłady języków o notacji sztucznej?

3) dokonać podziału JIW ze względu na zakres tematyczny?

4) podać rodzaje JIW wyróżnionych na podstawie koordynacji

leksykalnej?

5) dokonać podziału JIW ze względu na przeznaczenie?

6) podać cechy JIW o słownictwie sztucznym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Słownictwo języków informacyjno-wyszukiwawczych.

Gramatyka języków informacyjno-wyszukiwawczych

4.3.1. Materiał nauczania

W strukturze (budowie) JIW – podobnie jak w strukturze innych języków – można

wyróżnić kilka poziomów, odpowiadających stopniom złożoności wyrażeń. Poniżej
przedstawiono poziomy znaków w języku naturalnym i sztucznym.

Tab. 1. Poziomy znaków w języku naturalnym [10, s. 28]

Poziom

Nazwa znaku

cecha dystynktywna fonemu

fonem

III

morfem

wyraz

związek wyrazowy

zdanie

VII

tekst

Tab. 2. Poziomy znaków w języku sztucznym [10, s. 28]

Poziom

Nazwa znaku

elementarny znak graficzny (EZG)

elementarna jednostka leksykalna

(EJL)

III

zdanie JIW

tekst JIW

W strukturze JIW zwykle wyodrębnia się cztery podstawowe poziomy znaków, które

odpowiadają kolejno II, IV, VI i VII poziomowi znaków języka naturalnego. Na pierwszym
poziomie struktury – zarówno JIW, jak i języka naturalnego – występują znaki puste. Są to
znaki, które same nie niosą żadnego znaczenia, służą zaś do tworzenia znaków pełnych. Na
następnych poziomach znajdują się znaki pełne, pełniące funkcję znaczeniową.

JIW jest systemem złożonym ze słownictwa i gramatyki. Słownictwo jest to zbiór

wyrazów danego języka [8, s. 13]. Gramatyka to zbiór reguł, określających, jakie połączenia
wyrazów prostych danego języka w wyrażenia złożone uznaje się za poprawne [3, s. 71].
Wiemy już, że rozróżnia się słownictwo sztuczne i słownictwo paranaturalne. Słownictwo
sztuczne składa się z wyrażeń symbolicznych. Symbole mogą być cyfrowe, literowe, literowo-
cyfrowe (alfanumeryczne), mogą też składać się z liter i cyfr oraz znaków interpunkcyjnych.
Słownictwo paranaturalne składa się z wyrażeń, czyli wyrazów i połączeń wyrazowych,
zaczerpniętych z danego języka naturalnego.

Słownictwo JIW jest zarejestrowane w odpowiednich słownikach, czyli dokumentach

zawierających słownictwo danego JIW. Słowniki istniejących JIW mają różne nazwy: tablice
klasyfikacyjne, słownik tematów i określników, słownik wyrazów kluczowych, tezaurus
(słownik deskryptorów). W słownikach JIW podawane są najczęściej elementarne jednostki
leksykalne tych języków, to jest: – w zależności od typu słownika – symbole klasyfikacyjne,
tematy i określniki, słowa kluczowe, deskryptory. Niekiedy jednak w słownikach tych
występują gotowe zdania JIW.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W zależności od sposobu łączenia elementarnych jednostek leksykalnych w zdanie JIW

wyróżniamy różne typy gramatyki JIW: gramatyka zerowa, pozycyjna, częściowo pozycyjna
i niepozycyjna [8, s. 17].

Z gramatyką zerową mamy do czynienia wtedy, gdy w danym JIW nie istnieją żadne

reguły łączenia elementarnych jednostek leksykalnych w zdania JIW. W przypadku istnienia
gramatyki zerowej zdanie JIW, użyte w charakterystyce wyszukiwawczej dokumentu lub
instrukcji wyszukiwawczej, składa się zawsze tylko z jednej elementarnej jednostki
leksykalnej, a zatem ma postać identyczną z nią.

Z gramatyką pozycyjną mamy do czynienia wówczas, gdy miejsce elementarnych

jednostek leksykalnych w zdaniu JIW jest ściśle określone, a zmiana elementów składowych
zdania powoduje zmianę jego znaczenia jako całości. Ten typ gramatyki jest charakterystyczny
dla języka haseł przedmiotowych.

Gramatyka częściowo pozycyjna występuje wówczas, gdy zdanie JIW jest podzielone na

pewne grupy składniowe, których miejsce w ramach danego zdania może ulec zmianie, nie
powodując zmiany znaczenia zdania jako całości. Od wskazanych grup składniowych nie może
jednak odrywać i przenosić w inne miejsce żadnych ich dających się wyróżnić elementów,
ponieważ spowodowałoby to zmianę znaczenia zdania jako całości.

W przypadku gramatyki niepozycyjnej mamy do czynienia z dowolnym szykiem

elementarnych jednostek leksykalnych w zdaniu JIW. Miejsce każdej elementarnej jednostki
leksykalnej w zdaniu JIW może być zmienione nie powodując zmiany znaczenia zdania jako
całości. Nie musimy więc troszczyć się o uszeregowanie poszczególnych jednostek w ramach
zdania.

Bez względu na rodzaj gramatyki występujący w danym JIW reguły gramatyki najczęściej

odpowiadają na pytania:
–

jaka jest najmniejsza i największa liczba elementarnych jednostek leksykalnych tworzących
zdanie?

–

jakie elementarne jednostki leksykalne mogą samodzielnie tworzyć zdanie, a jakie są
w zdaniu niesamodzielnym jednostkami?

–

czy są w zdaniu jakieś elementarne jednostki leksykalne, które muszą zawsze występować
w zdaniu i które mogą się powtarzać?

–

czy istnieje jakiś określony porządek w układzie jednostek elementarnych w zdaniu?

–

czy istnieją jakieś zasady korelacji pomiędzy elementarnymi jednostkami leksykalnymi
występującymi w zdaniu? [1, s. 54].

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest słownictwo JIW?
2. Co rozumiesz pod pojęciem „gramatyka”?
3. Jakie znasz rodzaje słownictwa?
4. Jakie znasz słowniki JIW?
5. Na czym polega gramatyka zerowa?
6. Kiedy mamy do czynienia z gramatyką pozycyjną?
7. Kiedy występuje gramatyka częściowo pozycyjna?
8. Na czym polega gramatyka niepozycyjna?
9. Na jakie pytania odpowiadają reguły gramatyki?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij tabelę, zestawiając poziomy struktury JIW z odpowiadającymi im poziomami

struktury języka naturalnego.

Poziomy znaków w języku naturalnym

Poziomy znaków w języku sztucznym

Poziom

Nazwa znaku

Poziom

Nazwa znaku

III

VII

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy znaków w języku sztucznym,
2) dokonać analizy znaków w języku naturalnym,
3) z materiału nauczania przejąć nazwy poszczególnych znaków,
4) dokonać porównania poszczególnych poziomów znaków.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

materiał, zawierający informacje na temat poziomów struktury języków sztucznych
i języka naturalnego,

–

plansze dydaktyczne, zawierające poziomy znaków.

Ćwiczenie 2

Zastanów się, jak zmieni się znaczenie podanych niżej haseł jako całości w języku haseł

przedmiotowych, w którym zastosowano gramatykę pozycyjną.
1) Filozofia – historia Znaczenie:……………………………………………...…..

Historia – filozofia Znaczenie:……………………………………………...…..

2) Fizyka – historia – nauczanie Znaczenie:…………………………………………

Fizyka – nauczanie – historia Znaczenie:…………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy podanych tematów i określników,
2) zapisać znaczenie poszczególnych haseł przedmiotowych,
3) uzasadnić swoją odpowiedź.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

materiał nauczania zawierający informacje na temat gramatyki pozycyjnej,

–

przykładowy słownik haseł przedmiotowych.

Ćwiczenie 3

W podanym poniżej przykładzie mamy do czynienia z językiem deskryptorowym.

Zastosowano w nim gramatykę niepozycyjną. Przedstaw wszystkie możliwe formy zdania JIW
o postaci:

obsługa informacyjna; czytelnik; biblioteka publiczna

Zdanie to posiada następujące znaczenie: „obsługa informacyjna czytelników w bibliotece
publicznej”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy zdania JIW,
2) dokonać analizy znaczenia tego zdania,
3) utworzyć sześć form podanego zdania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

materiał zawierający informacje na temat gramatyki niepozycyjnej,

–

przykładowy słownik deskryptorów.

Ćwiczenie 4

Na podstawie zdobytych do tej pory wiadomości przyporządkuj słownik JIW odpowiednim

elementarnym jednostkom leksykalnym.

Słowniki JIW

Elementarne jednostki leksykalne

1. Tablice klasyfikacyjne

a. Deskryptor

2. Słownik tematów i określników

b. Słowa kluczowe

3. Słownik słów kluczowych

c. Symbol klasyfikacyjny

4. Tezaurus

d. Tematy i określniki

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy poszczególnych dokumentów,
2) przyporządkować odpowiednim słownikom elementarne jednostki leksykalne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

materiał zawierający informacje na temat słownictwa JIW,

–

przykładowe słowniki JIW: tablice UKD, słownik języka haseł przedmiotowych, wykaz
słów kluczowych, słownik deskryptorów.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odróżnić słownictwo od gramatyki JIW?

2) przyporządkować słowniki JIW do elementarnych jednostek

leksykalnych?

3) odróżnić znaki języka naturalnego od znaków języków sztucznych?

4) wyjaśnić, kiedy mamy do czynienia z gramatyką niepozycyjną?

5) zastosować reguły gramatyki niepozycyjnej?

6) odróżnić gramatykę częściowo pozycyjną od pozycyjnej

i niepozycyjnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Język haseł przedmiotowych (JHP)

4.4.1. Materiał nauczania

Język haseł przedmiotowych (JHP lub jhp) jest językiem informacyjno-wyszukiwawczym,

którego słownictwo tworzą tematy lub tematy z dopowiedzeniami i określniki. Gramatyką są
zasady budowy haseł przedmiotowych [7, s. 14]. JHP stosowany jest w dwóch podstawowych
wersjach: adnotacyjnej i wyszukiwawczej. Z wersją adnotacyjną mamy do czynienia podczas
tworzenia

charakterystyk

wyszukiwawczych

dokumentów

(zwanych

opisami

przedmiotowymi). Wersja wyszukiwawcza realizowana jest w katalogach i indeksach
przedmiotowych oraz innych zbiorach informacyjnych (bibliografiach, katalogach), a także
w systemach zautomatyzowanych.

Podstawą opisu bibliograficznego jest treść wydawnictwa, na podstawie której

formułujemy temat, to znaczy wyrażamy słownie dziedzinę, zagadnienie bądź przedmiot, które
są w danym wydawnictwie omówione. Temat powinien być wyrażony jak najdokładniej
a jednocześnie jak najzwięźlej. Jeśli wydawnictwo omawia kilka zagadnień lub przedmiotów,
to do każdego z nich formułujemy oddzielny temat. Tematy mogą być wyrażane za pomocą
pojedynczych wyrazów (rzeczowniki w mianowniku liczby pojedynczej lub mnogiej) – są to
tematy proste, lub grupy wyrazów – są to tematy wielowyrazowe. Wybierając formę tematu,
należy wziąć pod uwagę przede wszystkim poprawność językową i powszechność użycia
wyrażeń. Tematy pisze się wielką literą. Tematy dzielimy na ogólne i jednostkowe. Tematy
ogólne proste (jednowyrazowe) wyrażane są zawsze za pomocą rzeczownika w mianowniku
liczby pojedynczej, np.: BAŚŃ, LEW lub rzeczownika w mianowniku liczby mnogiej, np.:
CHWASTY, ABAŻURY. Tematy ogólne wielowyrazowe mogą być wyrażane za pomocą
zestawień rzeczownika z różnymi częściami mowy. Najczęściej są to połączenia:
–

rzeczownika z przymiotnikiem, np. GŁAZY NARZUTOWE,

–

dwóch rzeczowników lub rzeczownika z przymiotnikiem połączone za pomocą spójnika
„i”, np. GRY I ZABAWY SPORTOWE,

–

rzeczownika połączonego z przymiotnikami za pomocą kreski, np. PRZEMYSŁ ROLNO-
SPOŻYWCZY,

–

rzeczowników

połączonych

przymiotnikiem

przysłówkiem,

np.

KRAJE

GOSPODARCZO NIEROZWINIĘTE,

–

rzeczownika z wyrażeniami przyimkowymi, np. DOJAZD DO SZKOŁY,

–

dwóch lub trzech rzeczowników, np. TRZĘSIENIE ZIEMI.
Tematy jednostkowe reprezentowane są przez nazwy jednostkowe, czyli takie, które mają

jeden desygnat. Najczęściej wyrażane są za pomocą imion własnych lub grup wyrazów
używanych do identyfikacji jakiegoś obiektu. Tematy te mogą być jednowyrazowe lub
wielowyrazowe. Pisane są wielką literą. Istnieją następujące rodzaje tematów jednostkowych:
– tematy osobowe – wyrażane są za pomocą wszelkich nazw przyjętych jako nazwy osobowe.
Ich forma powinna być dostosowana do form zaakceptowanych w katalogu alfabetycznym.
Zaleca się jednak polskie normy dla: nazw osobowych biblijnych, nazw osobowych
starożytnych greckich i rzymskich, nazw osobowych średniowiecznych, nazw osobowych
świętych, nazw osobowych dostojników kościelnych i świeckich, nazw dynastii i rodów
obcych, nazw rodzin obcych, nazw osobowych mitycznych, legendarnych i literackich. Jeśli
jakaś nazwa osobowa jest wspólna dla dwóch osób, to należy utworzyć z niej dwa tematy
osobowe, np.: GRIMM JACOB, GRIMM WILHELM,
–

tematy etniczne –nazwy grup ludności (plemion, ludności kraju, regionu, kontynentu),
np.: GRECY, HISZPANIE, WĘGRZY;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

tematy chronologiczne – nazwy wydarzeń historycznych. Prawie zawsze tematy te
zawierają w swojej nazwie datę wyrażoną cyframi arabskimi oraz rodzaj dopowiedzenia,
np.: POWSTANIE 1863 r., styczniowe;

–

tematy geograficzne – wyrażone są za pomocą polskich nazw geograficznych,
np.: ŚWIĘTOKRZYSKIE GÓRY, MEDIOLAN,

–

tematy korporatywne – nazwy tzw. ciał zbiorowych (organizacji, instytucji,
stowarzyszeń). Podajemy je w formie polskiej, np.: ORGANIZACJA NARODÓW
ZJEDNOCZONYCH;

–

tematy rzeczowe jednostkowe – tytuły dzieł zbiorowych, anonimowych, wydawnictw
ciągłych zapisujemy w cudzysłowie, np. „GAZETA WYBORCZA”, nazwy systemów
informacyjnych, komputerowych, języków programowania podajemy w formie skróconej
z dopowiedzeniami w nawiasie kwadratowym, np. BASIC [język programowania], nazwy
urządzeń technicznych i pojazdów podajemy w postaci nazw oryginalnych, np. SINGER
[maszyna do szycia];

–

tematy jednostkowe w formie skrótów – przyjmujemy wyłącznie dla nazw obcych,
funkcjonujących w języku polskim, których pierwszeństwo przed formami rozwiniętymi
poświadczają słowniki terminologiczne i encyklopedie powszechne, np. NATO;

–

tematy jednostkowe w formie niepolskiej – nazwy osobowe współczesne, nazwy tytułów
dzieł zbiorowych i anonimowych wydanych po 1500 roku oraz czasopism obcych, nazw
geograficznych.
Określniki dzielimy na ogólne, jednostkowe i lokalizujące. Określniki ogólne mają postać

nazwy ogólnej, pospolitej. Mogą być wyrażone za pomocą pojedynczych wyrazów lub grup
wyrazów. Pisane są małą literą. Określniki jednostkowe są to nazwy indywidualnych
przedmiotów, których z jakiegoś powodu nie chcemy eksponować w postaci tematów. Są one
zróżnicowane pod względem formy, odpowiadają głównie grupie tematów korporatywnych,
tytułom dzieł literackich, naukowych, dzieł sztuki, obiektom terenowym. Określniki
lokalizujące geograficzne i toponimiczne ustalone są na podstawie źródeł podanych do
tematów geograficznych i toponimicznych. Określniki chronologiczne lokalizują przedmiot
w czasie. Wyrażone są za pomocą cyfr arabskich. Mogą nimi być: dokładne oznaczenie roku,
daty odpowiadające pewnym okresom, wieki, tysiąclecia.

Dopowiedzenie jest wyrażeniem pomocniczym, dołączonym do tematu, kwalifikatorem.

Jego postać i sposób zapisu uzależnione są od funkcji, którą ma pełnić. Dopowiedzenia mogą
wystąpić przy tematach ogólnych i jednostkowych. Mogą być zapisane po przecinku i wtedy
należą do nazwy na stałe, są niezmienne, np.: RÓŻA, roślina. Zapisane w nawiasie okrągłym są
dowolnym innym objaśnieniem, np. JANTAR ANNA (piosenkarka). W nawiasie
kwadratowym zapisujemy objaśnienia nazwy, np. AUDI [samochód osobowy]. Dopowiedzenia
zapisane w nawiasie trójkątnym oznaczają synonimy lub wyrażenia równoważne, np. POLSKA
AKADEMIA NAUK <PAN>.

Zdaniem JHP jest hasło przedmiotowe. Istnieją hasła przedmiotowe proste i rozwinięte.

Hasło przedmiotowe proste składa się z tematu lub tematu z dopowiedzeniem. Hasło
przedmiotowe rozwinięte składa się z tematu lub tematu z dopowiedzeniem i co najmniej
jednego określnika lub z dwóch tematów połączonych spójnikiem „a”.

Elementy hasła rozwiniętego występują w następującej kolejności:

1) temat lub temat z dopowiedzeniem – zawsze jeden,
2) określniki treściowe – nie więcej niż cztery w kolejności: jednostkowe, ogólne,
3) określniki geograficzne – nie więcej niż dwa, w tym jeden toponimiczny, poprzedzony

geograficznym właściwym,

4) określnik chronologiczny – jeden,
5) określnik formalny – jeden.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przykład hasła rozwiniętego:
KRAKÓW – Wawel – Katedra – 19w – album.

Elementy hasła odczytywane są w kolejności: określnik formalny, określniki treściowe,

temat, określnik geograficzny i chronologiczny.

Powyższe przykłady przejęto z „Instrukcji tematowania i katalogu przedmiotowego”,

opracowanego przez Jadwigę Sadowską.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co tworzy słownictwo języka haseł przedmiotowych?
2. Jak mogą być wyrażone tematy ogólne wielowyrazowe?
3. Jakie znasz rodzaje tematów jednostkowych?
4. Czy stosujemy formy łacińskie przy tworzeniu tematu starożytnych nazw osobowych?
5. Za pomocą jakich cyfr tworzymy tematy chronologiczne?
6. Co to są tematy korporatywne?
7. Jakie znasz rodzaje określników lokalizujących?
8. Jakie są sposoby zapisywania określników?
9. Jaka jest kolejność poszczególnych elementów hasła rozwiniętego?
10. W jakiej kolejności odczytujemy poszczególne elementy hasła przedmiotowego?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Utwórz hasła przedmiotowe do dzieła Marii Bojarskiej „Mieczysława Ćwiklińska”. Na

treść tej książki składają się cztery wątki: biografia autorki, życie teatralne w Polsce w I
połowie XX wieku, film w okresie międzywojennym oraz dzieje aktorskiej rodziny Trapszów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić przedmiot główny dzieła,
2) wybrać przedmioty poboczne,
3) zdecydować, które przedmioty poboczne chcesz wyeksponować, tworząc hasło

przedmiotowe,

4) utworzyć temat jednostkowy osobowy,
5) utworzyć drugi temat ogólny wielowyrazowy z określnikiem chronologicznym,
6) utworzyć temat jednostkowy osobowy do nazwy rodziny,
7) właściwie zapisać postać hasła przedmiotowego rozwiniętego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

„Instrukcja tematowania i katalogu przedmiotowego” Jadwigi Sadowskiej.

Ćwiczenie 2

Utwórz dwa hasła przedmiotowe do dokumentu, którego przedmioty określone zostały

w tytule: „Mitologia słowiańska i polska”. Dokument ten przedstawia przedmioty w ujęciu
historycznym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać temat ogólny wielowyrazowy do pierwszego przedmiotu dokumentu,
2) utworzyć określnik ogólny prosty wyrażony za pomocą rzeczownika w mianowniku liczby

pojedynczej,

3) wybrać temat ogólny wielowyrazowy do drugiego przedmiotu dokumentu,
4) utworzyć określnik ogólny prosty do drugiego tematu,
5) właściwie zapisać tematy i określniki według instrukcji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

„Instrukcja tematowania i katalogu przedmiotowego” Jadwigi Sadowskiej.

Ćwiczenie 3

Dokonaj charakterystyki wyszukiwawczej do następującej charakterystyki słownej: kultura

szlachecka, kultura staropolska, szlachta, Polska, XVI–XVIII w., obyczaje staropolskie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uświadomić sobie, że charakterystyka słowna jest szersza od charakterystyki

wyszukiwawczej i zawiera więcej wyrażeń określających przedmioty,

2) odrzucić synonimy występujące w charakterystyce słownej,
3) utworzyć dwa tematy ogólne jednowyrazowe wyrażone za pomocą rzeczownika

w mianowniku liczby pojedynczej,

4) dobrać do tematów określniki geograficzne,
5) ustalić określnik chronologiczny i zapisać go w odpowiedni sposób,
6) ustalić właściwą kolejność zapisu tematu i określników,
7) utworzyć hasło przedmiotowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

„Instrukcja tematowania i katalogu przedmiotowego” Jadwigi Sadowskiej.

Ćwiczenie 4

Dobierz właściwe dopowiedzenia do podanych tematów i dokonaj odpowiedniego zapisu.

Tematy: Bolesław I Chrobry, Radziwiłłowie, Rzym, Polska Akademia Nauk, Konsul.
Dopowiedzenia: maszyna do pisania, PAN, ród litewski, król polski, miasto.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zastanowić się, jakie rodzaje dopowiedzeń występują w ćwiczeniu,
2) zastanowić się, jakie rodzaje określników występują w ćwiczeniu,
3) dobrać dopowiedzenia do poszczególnych tematów,
4) odpowiednio zapisać dopowiedzenia do poszczególnych tematów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

„Instrukcja tematowania i katalogu przedmiotowego” Jadwigi Sadowskiej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) ustalić przedmiot ogólny dzieła?

2) utworzyć temat jednostkowy osobowy?

3) zastosować temat chronologiczny?

4) utworzyć temat korporatywny?

5) dobrać właściwą formę określników?

6) zapisać dopowiedzenia do tematu?

7) utworzyć hasło przedmiotowe rozwinięte?

8) właściwie zapisać poszczególne elementy hasła rozwiniętego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Język deskryptorowy

4.5.1. Materiał nauczania

Język deskryptorowy to język informacyjno-wyszukiwawczy, w którym słownictwo

(deskryptory) jest równokształtne z wyrażeniami języka naturalnego, a gramatyką są reguły
indeksowania współrzędnego [1, s. 60].

Elementarną jednostką leksykalną tego języka jest deskryptor, czyli wyrażenie przyjęte

i zarejestrowane w tezaurusie. Obok deskryptorów występują askryptory, czyli wyrażenia
odrzucone, ale wprowadzone do tezaurusa w celu wskazania reprezentującego go deskryptora.
Askryptory są to terminy zakazane, wprowadzone do tezaurusa, mimo że uznane zostały za
nieodpowiednie. Kryteria odrzucenia są takie same jak w innych językach: termin
synonimiczny, wieloznaczny, archaiczny, rzadko stosowany, obcojęzyczny, zbyt ogólny.

Słownikiem języka deskryptorowego jest wspomniany wcześniej tezaurus, czyli zbiór

deskryptorów i askryptorów. Strukturę tezaurusa określają normy międzynarodowe (ISO
z 1986 roku) oraz krajowe (PN-92/N-09018 Tezaurus jednojęzyczny. Zasady tworzenia,
forma i struktura). Tezaurus składa się z: wprowadzenia, części alfabetyczno-hierarchicznej,
części systematycznej i części dodatkowych.

We wprowadzeniu znajdują się informacje, dotyczące przeznaczenia, zasięgu i zakresu

stosowania tezaurusa, struktury i wielkości tezaurusa, metody budowy, zasad aktualizacji oraz
szczegółowych zasad gramatycznych.

Część alfabetyczno-hierarchiczna to podstawowy zrąb tezaurusa. Jest to wykaz artykułów

deskryptorowych i askryptorowych uszeregowanych alfabetycznie. Artykuł deskryptorowy
składa się z deskryptora tytułowego wraz z objaśnieniami dotyczącymi znaczenia i stosowania
deskryptorów oraz askryptorów i deskryptorów związanych z deskryptorem tytułowym
różnymi relacjami. Pomiędzy deskryptorami tytułowymi a deskryptorami związanymi
i askryptorami występują następujące wskaźniki relacji: U (używaj), NU (nie używaj), SD
(szerszy deskryptor), WD (węższy deskryptor), KD (kojarzeniowy deskryptor). Deskryptor
tytułowy (U) to deskryptor stanowiący hasło artykułu deskryptorowego. Deskryptor szerszy
(SD) to termin uznany za bezpośrednio nadrzędny w stosunku do terminu przyjętego jako
hasłowy. Deskryptor węższy (WD) to termin uznany za bezpośrednio podrzędny w stosunku
do terminu hasłowego. Deskryptor kojarzeniowy (KD), czyli pokrewny, towarzyszący to
termin w jakiś sposób związany z deskryptorem tytułowym.

Część systematyczna tezaurusa grupuje deskryptory w działach i poddziałach. Istnieją

różne możliwości układu tej części tezaurusa. Można w tym celu wykorzystać schemat
klasyfikacji monohierarchicznej bądź fasetowej. W miejsce części systematycznej można
opracować indeks hierarchiczny, w którym zamieszcza się alfabetyczny wykaz deskryptorów
najszerszych, którym podporządkowane są deskryptory węższe.

Częściami

dodatkowymi

tezaurusa

mogą

być:

indeks

permutacyjny,

wykaz

identyfikatorów, wykaz modyfikatorów oraz tablice ANY.

Deskryptory przejmowane są ze słowników terminologicznych, encyklopedii oraz tekstów

dokumentów. Służą do tworzenia charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów oraz do
formułowania instrukcji wyszukiwawczych. Nie istnieją tezaurusy uniwersalne, obejmujące
całość wiedzy. Zwykle tworzy się tezaurusy specjalistyczne.

Gramatyka języka deskryptorowego utożsamiana jest z regułami indeksowania

współrzędnego. Indeksowanie to polega na tworzeniu charakterystyk wyszukiwawczych
dokumentów za pomocą swobodnie zestawionych wyrażeń, czyli deskryptorów. Cechą tego
rodzaju gramatyki jest szyk dowolny jednostek leksykalnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najbardziej rozpowszechnionymi środkami gramatycznymi wykorzystywanymi w języku

deskryptorowym są: wskaźniki więzi, wskaźniki roli, wskaźniki relacji, wskaźniki wagi
i modyfikatory czyli terminy aspektowe.

Wskaźniki więzi to oznaczenia cyfrowe lub liczbowe dołączone do deskryptorów,

wskazujące na istnienie związku między jednostkami leksykalnymi. Używane są wówczas, gdy
dokument dotyczy różnych zagadnień.

Wskaźniki roli określają funkcję lub rolę, jaką pełnią jednostki leksykalne

w charakterystyce wyszukiwawczej, np.: zastosowanie, otoczenie, przyczyna, wynik działania,
przedmiot rozważań.

Wskaźniki relacji umożliwiają wyrażenie relacji zachodzących pomiędzy elementarnymi

jednostkami leksykalnymi, np.: współdziałanie, różnice, miejsce, przynależność, przebieg.

Wskaźniki wagi określają wartość danego deskryptora w odniesieniu do indeksowanego

dokumentu według ustalonej skali.

Modyfikatory to terminy aspektowe, których nie można używać samodzielnie, lecz jedynie

w połączeniu z innymi deskryptorami. Są jak określniki w haśle przedmiotowym. Określają
aspekt danego deskryptora oraz jego zakres, np.: zastosowanie, adaptacja, analiza,
eksploatacja.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania ,sprawdzisz, czy jesteś przygotowany wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest języka deskryptorowy?
2. Na czym polega indeksowanie współrzędne?
3. Co to jest deskryptor?
4. Co nazywamy askryptorem?
5. Co to jest tezaurus?
6. Z jakich części składa się tezaurus?
7. Jakie wskaźniki relacji występują w artykułach deskryptorowych?
8. Jakie środki gramatyczne wykorzystywane są w języku deskryptorowym i jaki jest zakres

ich stosowania?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Poniżej przedstawiony jest fikcyjny artykuł deskryptorowy. Zastanów się, jakie relacje

występują między poszczególnymi jednostkami leksykalnymi.

U JĘZYKOZNAWSTWO
NU Lingwistyka
SD Filologia
WD Językoznawstwo historyczne
Językoznawstwo opisowe
Językoznawstwo porównawcze
KD Semantyka
Strukturalizm

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić deskryptor tytułowy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) określić wskaźniki relacji pomiędzy deskryptorem tytułowym a deskryptorami związanymi,
3) uzasadnić wypowiedź.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dowolny, przykładowy tezaurus.

Ćwiczenie 2

We fragmencie części alfabetycznej przykładowego tezaurusa informacji naukowej określ

deskryptory i askryptory.

baza bibliograficzna

NU baza danych bibliograficznych

baza danych o dokumentach

bibliograficzna baza danych
dokumentacyjna baza danych

SD baza odsyłąjąca

KD automatyzacja bibliografii

bibliografia

system dokumentacyjny

baza biblioteczna

NU baza danych bibliotecznych

baza danych katalogowych

baza katalogowa

biblioteczna baza danych

katalogowa baza danych

SD baza odsyłająca

KD katalog automatyczny

katalog online

system dokumentacyjny

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać wyrażenia odrzucone,
2) określić relacje deskryptorów występujących we fragmencie tezaurusa,
3) dokonać analizy poszczególnych skryptorów i deskryptorów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– do wykonania ćwiczenia nie jest wymagane dodatkowe wyposażenie.

Ćwiczenie 3

W podanym niżej artykule deskryptorowym zastosowano wskaźnik wagi, korzystając ze

skali trzystopniowej. Wskaż, jaka była treść indeksowanego dokumentu.

AGREST 1, MALINY 3, PORZECZKI 3

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie, co określają wskaźniki wagi,
2) określić ważność poszczególnych deskryptorów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) odczytać artykuł deskryptorowy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– do wykonania ćwiczenia nie jest wymagane dodatkowe wyposażenie

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić, co to jest „tezaurus”?

2) rozpoznać w tezaurusie deskryptory i askryptory?

3) określić relacje między deskryptorami?

4) wymienić środki gramatyczne wykorzystywane w języku

deskryptorowym?

5) zastosować wskaźniki więzi w artykule deskryptorowym?

6) zastosować wskaźniki wagi podczas indeksowania dokumentu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Język słów kluczowych

4.6.1. Materiał nauczania

Język słów kluczowych to JIW, którego słownictwo tworzą wyrażenia zwane słowami

kluczowymi, wybierane z tekstu dokumentu lub treści zapytania informacyjnego;
niekontrolowane lub nie w pełni kontrolowane, a gramatyką są reguły indeksowania
współrzędnego [1, s. 58].

Cechy charakterystyczne tego języka to:

–

forma jednostek leksykalnych jest tożsama z formą wyrażeń języka naturalnego,

–

brak kontroli (lub częściowa kontrola) słownictwa, co oznacza zachowanie homonimów
i synonimów,

–

słownik uporządkowany alfabetycznie, to znaczy nieuwzględniający żadnych relacji
zachodzących między jednostkami leksykalnymi,

–

gramatyka odwołuje się do reguł indeksowania współrzędnego.
Słowa kluczowe są to wyrazy lub wyrażenia wybrane z tytułu lub tekstu dokumentu,

charakteryzujące jego treść [1, s. 58]. Słowa kluczowe mogą być zaczerpnięte nie tylko
z tekstu dokumentu, lecz i spoza niego, np. ze słownika słów kluczowych. Słowo kluczowe
powinno być słowem znaczącym, czyli wyrazem języka naturalnego o dużej treści
znaczeniowej. Słowem kluczowym nie może być słowo nieznaczące, np.: spójniki, zaimki,
przyimki, terminy o charakterze ogólnym czy terminy występujące często.

Język słów kluczowych i język deskryptorowy mają dwie wspólne cechy: korzystają ze

słownictwa języków naturalnych i odwołują się do reguł indeksowania współrzędnego. Każdy
deskryptor można uznać za słowo kluczowe, ale nie każde słowo kluczowe jest deskryptorem.
Na przykład wyrazy synonimiczne: „analiza dokumentacyjna”, „abstrakt” i „referat
dokumentacyjny” służą do określenia tego samego pojęcia. Wszystkie te wyrazy są słowami
kluczowymi, lecz tylko wyraz „abstrakt” jest deskryptorem. Dwa pozostałe to askryptory.

Język słów kluczowych podobnie jak język haseł przedmiotowych przejmuje wyrażenia

z języka naturalnego. Słownictwo JHP jest jednak kontrolowane i normalizowane. Języki słów
kluczowych są natomiast prostsze w użyciu i bardziej komunikatywne dla użytkowników niż
JHP.

Słowa kluczowe mogą być rzeczownikami, przymiotnikami lub liczebnikami. Zasadniczo

słowa kluczowe podaje się w pierwszym przypadku liczby pojedynczej. W liczbie mnogiej
zaleca się podawanie:
–

rzeczowników niemających liczby pojedynczej, np.: nożyczki, drzwi,

–

nazw roślin, rodów, np.: byliny, Jagiellonowie,

–

nazw grup związków chemicznych i minerałów, np.: tłuszcze, białka,

–

nazw grup osób, np.: dzieci, chłopi, niewidomi (nazwy grup zawodowych podaje się
w liczbie pojedynczej, np.: lekarz, nauczyciel, tokarz),

–

nazw wyższych grup zwierząt, np.: ssaki, gady,

–

wyrażeń powszechnie stosowanych w liczbie mnogiej, np.: prądy morskie, głazy
narzutowe.
Przymiotniki mogą być samodzielnymi jednostkami leksykalnymi wtedy, gdy nie ma

możliwości zastąpienia ich rzeczownikami (np.: światowy) lub gdy ich znaczenie odnosi się do
wielu obiektów. Przymiotniki będące samodzielnymi słowami kluczowymi podaje się
w pierwszym przypadku liczby pojedynczej rodzaju męskiego.

Słowem kluczowym może być pojedynczy wyraz, może je tworzyć również

wielowyrazowa fraza. Wyrazy między którymi zachodzi związek frazeologiczny są również
słowami kluczowymi.

Słowa kluczowe złożone z kilku wyrazów wprowadza się w następujących przypadkach:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

gdy znaczenie terminu jako całość nie jest sumą znaczeń poszczególnych składników, lecz
stanowi związek o innym znaczeniu, np.: Morskie Oko, Kaplica Kochanowskich;

–

gdy wyrazy składniowe zachowują swe podstawowe znaczenie, jednak stopień ich
zespolenia jest duży, np. skok wzwyż.
Słownik jako wykaz słów kluczowych musi być aktualizowany, stale rozbudowywany.

Określa się go mianem „rosnący”. Wykazami słów kluczowych są tzw. listy wzorcowe słów
kluczowych. Określić je można jako skończony, uporządkowany alfabetycznie zbiór słów
kluczowych typowych dla piśmiennictwa z danej dziedziny.

Gramatyka języka słów kluczowych jest gramatyką o szyku dowolnym, opartą na zasadzie

indeksowania współrzędnego. Każda elementarna jednostka leksykalna jest w zdaniu tego
języka jednakowo ważna i nie ma żadnego znaczenia czy umieścimy ją na początku, w środku
lub na końcu zdania. Wszystkie słowa kluczowe tworzące zdanie stoją na tym samym
poziomie. W charakterystyce wyszukiwawczej dokumentu wyrażonej w języku słów
kluczowych nie stosuje się żadnych znaków umownych, które oddzielałyby lub łączyły ze sobą
elementarne jednostki leksykalne.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest słowo kluczowe?
2. Co to jest język słów kluczowych?
3. Jakie są charakterystyczne cechy języka słów kluczowych?
4. Jakie są zależności między językiem słów kluczowych a językiem haseł przedmiotowych

i językiem deskryptorowym?

5. Kiedy stosujemy liczbę mnogą przy tworzeniu słów kluczowych?
6. W jakich przypadkach wprowadza się słowa kluczowe złożone z kilku wyrazów?
7. Jaka jest gramatyka języka słów kluczowych?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeszukaj zasoby Internetu w celu zapoznania się z dowolnym wykazem słów

kluczowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić przeglądarkę internetową,
2) wykorzystać wyszukiwarkę internetową do znalezienia w sieci wykazu słów kluczowych,
3) zapoznać się z wybranym wykazem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Przedmiot dowolnego dokumentu został określony jako „kolekcjonerstwo szabel”.

W języku haseł przedmiotowych jest on wyrażony za pomocą hasła przedmiotowego
„SZABLA – kolekcjonerstwo”, gdzie „szabla” jest tematem, a „kolekcjonerstwo” –
określnikiem. Określ przedmiot tego dokumentu w języku słów kluczowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić słowa kluczowe przedstawionego dokumentu,
2) odnaleźć w odpowiednich słownikach synonimy wybranych słów kluczowych,
3) zestawić wszystkie słowa kluczowe zgodnie z zasadami indeksowania współrzędnego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał, zawierający informacje na temat języka słów kluczowych,

−

dowolny słownik synonimów,

−

przykładowy wykaz słów kluczowych.

Ćwiczenie 3

Podany w materiale nauczania przykład (abstrakt, referat dokumentacyjny, analiza

dokumentacyjna) rozpisz na język słów kluczowych i język deskryptorowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić deskryptor tytułowy,
2) określić askryptory,
3) zapisać wyrażenie języka deskryptorowego,
4) słowa kluczowe zapisać w kolejności alfabetycznej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał nauczania,

−

przykładowy tezaurus,

−

przykładowy wykaz słów kluczowych.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) porównać język słów kluczowych z językiem haseł przedmiotowych?

2) porównać język słów kluczowych z językiem deskryptorowym?

3) zdefiniować pojęcia „słowo kluczowe” i „język słów kluczowych”?

4) zastosować liczbę mnogą przy tworzeniu słów kluczowych?

5) skorzystać z dowolnego wykazu słów kluczowych?

6) określić gramatykę języka słów kluczowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Klasyfikacja fasetowa, monohierarchiczna, polihierarchiczna

4.7.1. Materiał nauczania

Klasyfikacja to pewien typ podziałów czy systematyk, porządkujących pewne grupy

obiektów, przedmiotów, zjawisk czy działań [10, s. 31].

Języki informacyjno wyszukiwawcze typu klasyfikacji dzielone są na klasyfikacje

monohierarchiczne i polihierarchiczne, czyli fasetowe [8, s. 24]. Cechą rozróżnienia jest ich
budowa (struktura).

Klasyfikacje monohierarchiczne (liniowe, jednozrębowe, jednoaspektowe) to systemy,

w których na każdym stopniu stosuje się tylko jedną zasadę podziału, dzięki czemu wszystkie
klasy wyodrębnione w takiej klasyfikacji tworzą jedno drzewo klasyfikacyjne. Klasy tworzące
jeden układ hierarchiczny można też przedstawić w postaci jednej tablicy lub w porządku
liniowym. Typowe klasyfikacje monohierarchiczne są klasyfikacjami wyliczającymi, co
oznacza, że zawierają gotowe symbole do wszystkich możliwych przedmiotów dokumentów.
Tablice takich klasyfikacji osiągają zatem ogromne rozmiary.

W strukturze typowej klasyfikacji monohierarchicznej nie są możliwe (ani potrzebne)

żadne operacje polegające na zestawianiu symboli wymienionych w tablicach, nie powinny też
istnieć poddziały pomocnicze ani symbole rozwinięte. Dzięki temu klasyfikacje
monohierarchiczne są łatwe w użyciu. Zadaniem klasyfikującego jest wyłącznie znalezienie
odpowiedniego symbolu w tablicach. Treść klasyfikowanego dokumentu przypisana może być
jednej klasie – jednemu symbolowi. Monohierarchiczne klasyfikacje wyliczające najlepiej
nadają się do porządkowania książek i innych dokumentów na półkach. Przykładem jest
Klasyfikacja Biblioteki Kongresu (KBK). Jest to system opracowany do księgozbioru
Biblioteki w Waszyngtonie. Klasyfikacje monohierarchiczne w czystej formie występują bardzo
rzadko.

Klasyfikacje polihierarchiczne (fasetowe, wielozrębowe, wieloaspektowe) to klasyfikacje,

w których klasy są uporządkowane na podstawie wspólnych charakterystyk, według kategorii
i faset lub tylko według faset [1, s. 56].

Twórcą klasyfikacji fasetowej był Ranganathan, wybitny bibliotekarz indyjski, twórca

Klasyfikacji Dwukrokowej. Klasyfikacja Ranganathana praktycznie nie była stosowana ze
względu na duży stopień trudności, ale sama idea klasyfikacji fasetowej i jej teoretyczne
podstawy wzbudziły zainteresowanie.

Cechą charakterystyczną klasyfikacji fasetowej jest uporządkowanie słownictwa według

faset lub kategorii i faset. W ramach dziedziny wyodrębnia się fasety, czyli grupę wyrażeń
określających wspólną cechę, np.: rodzaje materiałów, czynności, produkty, procesy, zjawiska,
osoby. Fasety mogą być zestawiane w kategorie, obejmujące kilka faset. Konsekwencją
uporządkowania słownictwa według faset jest powstanie równoległych układów, czyli zrębów.
Tworzenie symboli do jakiegoś zagadnienia polega na zestawieniu symboli, wyrażających
pojęcia elementarne, umieszczonych we właściwych fasetach. Klasyfikacje fasetowe są więc
klasyfikacjami analityczno-syntetycznymi, czyli takimi, których tablice klasyfikacyjne,
w odróżnieniu od klasyfikacji wyliczających – nie zawierają gotowych symboli do wszystkich
przedmiotów dokumentów. Zakłada ona, że symbole wyrażające obiekty będą tworzone
w miarę potrzeby, przez zestawianie symboli zaczerpniętych z poszczególnych faset. Dzięki tej
zasadzie tablice klasyfikacyjne klasyfikacji polihierarchicznych mają znacznie mniejszą objętość
od tablic klasyfikacji monohierarchicznych. Praca klasyfikatora w tym przypadku jest wiele
trudniejsza, gdyż musi on posiąść umiejętność zestawiania symboli zgodnie z gramatyką danej
klasyfikacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Typ pośredni między klasyfikacjami monohierarchicznymi a klasyfikacjami fasetowymi

stanowią klasyfikacje częściowo monohierarchiczne, określane też jako klasyfikacje częściowo
fasetowe. W tego typu klasyfikacjach klasy odpowiadające własnościom treści lub formy,
wspólne wielu dokumentom, są zorganizowane w odrębnych drzewach klasyfikacyjnych.
Jednak zasadnicza część tych klasyfikacji – obejmująca szczegółowe przedmioty dokumentów
– ma strukturę monohierarchiczną. Owe drzewa klasyfikacyjne zawierają poddziały
pomocnicze, czyli wydzielone grupy klas, przeznaczone do oznaczania wybranych typowych
cech treści dokumentów i/lub formy. Z reguły poddziały pomocnicze są wyróżnione za
pomocą specjalnych wskaźników. Do klasyfikacji częściowo monohierarchicznych zalicza się
większość znanych klasyfikacji uniwersalnych (obejmujących całokształt wiedzy), między
innymi: Klasyfikację Dziesiętną Deweya (KDD), Uniwersalną Klasyfikację Dziesiętną (UKD),
Klasyfikację Bibliograficzną Blissa oraz Klasyfikację Biblioteczno-Bibliograficzną oraz Polską
Klasyfikację Tematyczną (PKT).

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. jak można podzielić klasyfikacje?
2. Co oznacza termin „klasyfikacja uniwersalna”?
3. Jakie są cechy klasyfikacji monohierarchicznej?
4. Jak zbudowane są tablice polihierarchiczne?
5. Jakie znasz klasyfikacje fasetowe?
6. Na czym polega struktura tablic częściowo monohoerarchicznych?
7. Jakie znasz klasyfikacje częściowo monohierarchicznych?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W zasobach sieci Internet odszukaj Polską Klasyfikację Tematyczną, zapoznaj się z jej

strukturą i odpowiedz na następujące pytania.
a. Jaki symbol posiada „psychologia religii”?
b. Jaki jest symbol oceanografii?
c. Jaką dziedzinę nauki oznaczamy symbolem 130200?
d. Jakie jest znaczenie symbolu 990000?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić przeglądarkę internetową,
2) wykorzystać wyszukiwarkę internetową do znalezienia w sieci Polskiej Klasyfikacji

Tematycznej,

3) zapoznać się z budową klasyfikacji,
4) odpowiedzieć na pytania, korzystając z tablic.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Dokonaj

zestawienia

tabelarycznego

cech

klasyfikacji

monohierarchicznej

i polihierarchicznej.

Klasyfikacja monohierarchiczna

Klasyfikacja polihierarchiczna

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić cechy klasyfikacji monohierarchicznej,
2) scharakteryzować klasyfikacje fasetowe,
3) dokonać porównania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał, zawierający informacje na temat klasyfikacji.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić cechy klasyfikacji polihierarchicznej?

2) określić cechy klasyfikacji fasetowej?

3) odnaleźć różnice w strukturze poszczególnych klasyfikacji?

4) rozróżnić klasyfikacje częściowo monohierarchiczne?

5) odnaleźć właściwe symbole w poszczególnych rodzajach tablic

klasyfikacyjnych?

6) dobrać właściwe tablice klasyfikacyjne do typu klasyfikacji?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Kody semantyczne

4.8.1 Materiał nauczania

Kod semantyczny to rodzaj sztucznego języka informacyjno-wyszukiwawczego o notacji

sztucznej. Język ten składa się ze stosunkowo nielicznych kodów literowych i/lub cyfrowych
używanych w celu oznaczenia pojęć ogólnych i form gramatycznych [3, s. 84].

Najbardziej znanymi językami informacyjno-wyszukiwawczymi typu kodu semantycznego

są:
–

amerykański Kod Semantyczny W. Perry’ego i A. Kenta,

–

ukraiński język R-kodów E.F. Skorochod’ki [3, s. 84].
W Polsce w latach siedemdziesiątych XX w. w katedrze Lingwistyki Formalnej

Uniwersytetu Warszawskiego prowadzono prace nad kodem semantycznym przeznaczonym
do SINTO (System Informacji Naukowej, Technicznej i Organizacyjnej). Prace te nie są jednak
kontynuowane.

Amerykański język ASM–WRU, czyli Kod Perry’ego i Kenta, to język informacyjno-

wyszukiwawczy zbudowany w latach 1954–1959 w Ośrodku Dokumentacji i Komunikacji
przy Western Reserve University w Cleveland (Ohio, USA) [3, s. 84]. Język ten przeznaczony
był do systemu informacji metalurgicznej. Jego słownik stanowi zbiór 214 tzw. mnożników
semantycznych oraz 10 wykładników tzw. relacji analitycznych i 14 wykładników relacji
syntetycznych. Mnożniki semantyczne reprezentują pewne stosunkowo ogólne znaczenia
uznane za elementarne w kodzie semantycznym. Stanowią one jeden z dwóch podstawowych
składników każdego znaczenia szczegółowego, wyrażonego w tym języku za pomocą tak
zwanych deskryptorów prostych. Drugim składnikiem jest wykładnik relacji analitycznej,
wskazujący rodzaj zależności między znaczeniem reprezentowanym przez mnożnik
semantyczny a znaczeniem reprezentowanym przez deskryptor prosty. Znaczenia bardziej
szczegółowe niż wyrażane przez deskryptor prosty określa się albo za pomocą tak zwanych
sufiksów cyfrowych, albo połączenia kilku deskryptorów prostych. Wyrażenia złożone tego
języka nazywane są:
–

podfrazami,

–

frazami,

–

zdaniami,

–

paragrafami [3, s. 85].
Charakterystyczną cechą kodu semantycznego jest notacja alfabetyczna, która upodabnia

wyrażenia kodu do wyrażeń języka naturalnego.

Kod semantyczny próbowano wykorzystać w różnych serwisach informacyjnych. Próby te

nie powiodły się ze względu na wysoki stopień trudności. Stosowanie kodu semantycznego
wymaga od dokumentalistów specjalnych kwalifikacji. W praktyce stosowany jest zatem
wyłącznie w systemie, dla którego został opracowany.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza pojęcie: kod semantyczny?
2. Jakie są najbardziej znane języki informacyjno-wyszukiwawcze typu kodu semantycznego?
3. Gdzie powstał Kod Semantyczny ASM-WRU?
4. Do jakiego systemu opracowany został Kod Perry’ego i Kenta?
5. Jaka jest struktura Kodu ASM-WRU?
6. Gdzie stosowany jest omawiany kod?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. Dlaczego kody semantyczne nie znalazły zastosowania w serwisach informacyjnych?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeszukaj zasoby Internetu w celu zapoznania się ze stronami, reprezentującymi kody

semantyczne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić przeglądarkę internetową,
2) wykorzystać wyszukiwarkę internetową do znalezienia w sieci stron, poświęconych

kodom semantycznym,

3) zapoznać się z wybranymi informacjami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Spośród poniższych wyrażeń wybierz te, które należą do języka kodów semantycznych.

Abażury, MAML, Maliny, T-MP, Bibliografia, Strukturalizm.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy przedstawionych tematów i symboli,
2) spośród wyrażeń wybrać te, które nie są wyrażeniami języka naturalnego,
3) wybrać symbole kodów semantycznych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał, zawierający informacje na temat kodów semantycznych,

−

informacje z poprzednich jednostek lekcyjnych.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) porównać język kodów semantycznych z językiem haseł

przedmiotowych?

2) porównać język kodów semantycznych z językiem deskryptorowym?

3) zdefiniować pojęcie „kody semantyczne”?

4) spośród przedstawionych wyrażeń wybrać te, które należą do kodów

semantycznych?

5) odróżnić słownictwo języka naturalnego od słownictwo języka

sztucznego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Kartoteka haseł wzorcowych (khw)

4.9.1. Materiał nauczania

Kartoteki wzorcowe nie są nowym typem języków informacyjno-wyszukiwawczych, ale

nową, dość precyzyjnie określoną formą organizacji i prezentacji wybranego JIW oraz relacji
między wyrażeniami tego języka a wyrażeniami języka naturalnego w ich funkcji
metainformacyjnej (prezentacji treści dokumentów) [12, s. 20].

Istotnym pojęciem do zrozumienia niniejszego materiału jest pojęcie rekordu

bibliograficznego. Jest to mianowicie podstawowy element danych w zautomatyzowanym
systemie bibliotecznym. Dane zawarte w rekordzie mogą wchodzić w różne relacje z innymi
rekordami bibliograficznymi, rekordami kartoteki haseł wzorcowych (khw) i z innymi danymi
w systemie.

W zautomatyzowanym systemie bibliotecznym wykorzystywane są głównie dwa typy

rekordów khw: rekord pozycji podstawowej i rekord odsyłacza orientacyjnego. Rekord
pozycji podstawowej zawiera:
–

hasło rekordu, czyli hasło, do którego rekord został utworzony,

–

tropy zob., zawierające warianty hasła rekordu nazywane też terminami odrzuconymi,

–

tropy zob. też., zawierające hasła związane z hasłem rekordu, są to terminy przyjęte, które
mogą wystąpić w roli hasła rekordu w innym rekordzie khw,

–

odsyłacze orientacyjne uzupełniające,

–

uwagi o zakresie stosowania danego hasła,

–

informacje niezbędne do prawidłowego przetwarzania danych.

Przykład:
Hasło rekordu: Jan Paweł II (papież; 1920-2005).
Treść uwagi o stosowaniu hasła: Hasło stosuje się w opisie dokumentów, związanych
z działalnością papieską.

Kartoteki wzorcowe stanowią istotny element bibliotecznych systemów informacyjnych,

zwłaszcza dużych i zautomatyzowanych. Służą do:
–

ustalania według obowiązującego wzorca ujednoliconych form haseł, dzięki czemu
stanowią narzędzia kontroli poprawności danych wprowadzonych do katalogu,

–

odwzorowywania relacji między związanymi hasłami wzorcowymi oraz między hasłami
wzorcowymi i formami odrzuconymi, dzięki czemu powiększają możliwości
wyszukiwawcze systemu,

–

w systemach zautomatyzowanych ułatwiają aktualizację haseł bibliograficznych
i rzeczowych towarzyszących opisom bibliograficznym.

Kartoteki haseł wzorcowych określają:

–

zbiór terminów i ich funkcje w kartotece (terminy przyjęte i terminy odrzucone),

–

relacje pomiędzy terminami,

–

zakres stosowanych terminów przyjętych.

Wyróżnia się następujące relacje khw w zależności od typów haseł, do których zostały

utworzone:
–

kartoteka haseł osobowych i korporatywnych,

–

kartoteka tytułów,

–

kartoteka haseł rzeczowych.

Dwa pierwsze rodzaje kartotek często są łączone w jedną kartotekę nazw i tytułów.

W Polsce od pewnego czasu na określenie khw tego typu jest stosowany termin „kartoteka
haseł wzorcowych formalnych”, nie ma on jednak swojego odpowiednika w terminologii

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

fachowej stosowanej na świecie (w piśmiennictwie anglojęzycznym jest stosowany termin
name autority file) [5, s. 37].

Kartoteka haseł rzeczowych zawiera zasób leksykalny języka przedmiotowego, bo choć nie

jest on jedynym z JIW, to w praktyce najczęściej wykorzystywanym.

Dzięki konsekwentnemu stosowaniu khw w katalogach zautomatyzowanych mogą być

realizowane następujące cele:
–

stosowanie haseł ujednoliconych,

–

kontrola poprawności danych wprowadzonych do katalogu,

–

efektywne wyszukiwanie,

–

wymiana danych między katalogami, pozwalająca na przyśpieszenie opracowania zbiorów
i obniżenie kosztów wprowadzania danych do katalogów.
Realizacja tych celów będzie możliwa, jeśli wszystkie rekordy khw będą pochodziły

z jednego źródła (khw wspólna dla grupy współpracujących bibliotek danego kraju lub
regionu) oraz, gdy w rekordach bibliograficznych będą właściwie stosowane hasła.

W zautomatyzowanych systemach bibliotecznych, które prawidłowo obsługują khw,

wprowadzenie pól z hasłami do rekordu bibliograficznego polega na odszukaniu właściwego
pola w khw i przejęciu go do odpowiedniego pola rekordu bibliograficznego.

Kartoteki haseł wzorcowych powstają na ogół jako oddzielne bazy niezawierające

rekordów bibliograficznych ani innych danych o zasobach bibliotek. Z tych baz korzystają
katalogujący, przejmując potrzebne rekordy do katalogów lokalnych.

Budowa kartoteki haseł wzorcowych nigdy nie może być zakończona. Bazy tego typu są

stale uzupełniane o nowe rekordy haseł potrzebnych do wykorzystania w rekordach
bibliograficznych.

Na świecie powstaje wiele kartotek haseł wzorcowych. Zazwyczaj za ich rozwój

odpowiadają narodowe centrale bibliograficzne. W ostatnich latach ujednolicenie stosowanych
haseł stało się zagadnieniem o znaczeniu międzynarodowym. Wynika to z rozwoju Internetu
i narzędzi umożliwiających przeszukiwanie wielu baz danych oraz ze wzrostu znaczenia
międzynarodowej wymiany danych. Przykładem próby rozwiązania tego problemu na szeroką
skalę są prace nad Anglo-Amerykańską KHW. Wbrew pozorom scalenie khw amerykańskiej
i angielskiej oraz przyjęcie wspólnych zasad dotyczących formy hasła okazało się bardzo
trudne ze względu na różnice w stosowanych odmianach języka angielskiego oraz różne
tradycje językowe i kulturowe obu krajów.

Scalenie większości khw stosowanych na świecie nie jest możliwe. Innym rozwiązaniem

tego problemu jest próba utworzenia powiązań między różnymi kartotekami haseł
wzorcowych. IFLA zmierza do utworzenia Międzynarodowego Znormalizowanego Numeru
Pozycji Kartoteki Haseł Wzorcowych (ISADN). Zastosowanie tego numeru umożliwiłoby
użytkownikom wyszukiwanie danych w wielu bazach na świecie z wykorzystaniem khw
stosowanych we własnym kraju. Propozycja ta wiąże się z projektem budowy wirtualnej bazy
narodowych khw.

Coraz częściej do racjonalnego opracowania zbiorów w polskich bibliotekach

wykorzystuje się sieć komputerową Internet. Pierwsza inicjatywa zastosowania łączności
sieciowej do współkatalogowania podjęta została przez grupę 4 bibliotek, które w 1992 roku
zakupiły oprogramowanie biblioteczne firmy VTLS Inc. oraz zdecydowały się na zastosowanie
formatu USMARC (obecnie MARC 21). Biblioteki te zapoczątkowały w 1993 roku
współpracę w zakresie budowania kartoteki haseł wzorcowych. Do bazy ulokowanej na
serwerze Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie zaczęto wprowadzać rekordy dla nazw
osobowych, ciał zbiorowych, tytułów ujednoliconych i tytułów serii oraz słownictwa języka
KABA (o którym będzie mowa w dalszej części poradnika). Z inicjatywy wspólnej kartoteki
haseł wzorcowych wyrosła Centralna Kartoteka Haseł Wzorcowych, która od 1996 roku

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

prowadzona jest przez Centrum Formatów i Kartotek Haseł Wzorcowych – jednostkę
powołaną w Bibliotece Uniwersyteckiej specjalnie do tego celu. Po 10 latach
współkatalogowania CKHW liczyła 868 tys. rekordów haseł wzorcowych i budowana była
przez 34 biblioteki.

Kolejnym ważnym krokiem w wykorzystaniu Internetu do opracowania zbiorów było

uruchomienie w połowie 2002 roku Narodowego Uniwersalnego Katalogu Centralnego
NUKAT. Centralna Kartoteka Haseł Wzorcowych, licząca w dniu uruchomienia katalogu
centralnego NUKAT ponad 720 tys. rekordów, została w całości przeniesiona do katalogu
centralnego. Dane w katalogu NUKAT budowane są zgodnie z obowiązującymi w Polsce
przepisami katalogowania, regulującymi zasady tworzenia opisu bibliograficznego, zasady
doboru i formułowania haseł oraz zasady dotyczące budowy katalogu, a więc kartoteką haseł
wzorcowych. Dane w katalogu centralnym zapisywane są w formacie MARC 21
i przekazywane do innych systemów w formacie wymiennym.

Rys. 1. Rekord opisu pełnego [14]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Rekord w formacie MARC 21 [14]

Zapewnia to spójność danych, jednoznaczną identyfikację dokumentów, efektywne

wyszukiwanie w bazie centralnej i bazach lokalnych, umożliwia wymianę danych w skali kraju
oraz wymianę międzynarodową. Biblioteki, które nie uczestniczą we współkatalogowaniu
również mogą budować swoje katalogi lokalne poprzez kopiowanie gotowych rekordów.
Gotowe rekordy udostępnia się nieodpłatnie wszystkim bibliotekom, które są nimi
zainteresowane, jednak Centrum NUKAT nie dostarcza w takim przypadku narzędzi do ich
pobierania. Uruchomienie Uniwersalnego Katalogu Centralnego NUKAT należy uznać za
ogromny sukces środowiska bibliotekarskiego w Polsce.

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza termin „kartoteka haseł wzorcowych”?
2. Co to jest rekord bibliograficzny?
3. Jakie informacje zawiera rekord pozycji podstawowej khw?
4. Do czego służą kartoteki haseł wzorcowych?
5. Jakie znasz rodzaje khw ze względu na typy haseł?
6. Jakie cele osiągniemy przy konsekwentnym stosowaniu khw?
7. Jakie korzyści przyniesie stosowanie ISADN?
8. Jakie znasz khw dostępne online w Polsce?
9. Co to jest NUKAT?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeszukaj zasoby Internetu w celu zapoznania się z materiałami na temat Centralnej

Kartoteki Haseł Wzorcowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić przeglądarkę internetową,
2) wykorzystać wyszukiwarkę internetową do znalezienia w sieci informacji na zadany temat,
3) zapoznać się z wybranymi materiałami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Wykorzystując materiały odnalezione w sieci Internet, porównaj dane dotyczące liczby

haseł w Centralnej Kartotece Haseł Wzorcowych i katalogu online bibliotek Uniwersytetu
Warszawskiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić przeglądarkę internetową,
2) wykorzystać wyszukiwarkę internetową do znalezienia w sieci informacji na zadany temat,
3) zapoznać się z wybranymi materiałami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 3

Pole rekordu khw brzmi:

Hasło rekordu: Cechov, Antoni Pavlovic (1860 – 1904).
Trop zob.: Czechow, Antoni.
Jaką postać będzie miał odsyłacz wyświetlony na podstawie zawartości rekordów?
Pamiętaj, że rekord odsyłacza orientacyjnego zawiera:
–

hasło rekordu, którym jest zawsze termin odrzucony,

–

treść odsyłacza,

–

inne dane,

–

informacje niezbędne do prawidłowego przetwarzania danych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zastanowić się jak brzmi termin odrzucony,
2) zastosować trop zob.,
3) utworzyć treść odsyłacza.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał, zawierający informacje na temat kartoteki haseł wzorcowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać rekord khw?

2) utworzyć odsyłacz orientacyjny uzupełniający?

3) wytłumaczyć celowość stosowania khw”?

4) zastosować sieć komputerową Internet w celu wyszukiwania

potrzebnych informacji?

5) analizować i porównywać informacje?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej

4.10.1. Materiał nauczania

Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej (jhp BN) powstawał już po II wojnie

światowej, ale jego zasadniczy rozwój rozpoczął się w latach osiemdziesiątych. Do tej pory
ukazały się cztery wydania „Słownika języka haseł przedmiotowych BN”. Pierwsze z nich
zawierało 5000 haseł i 300 określników, a czwarte – 34514 haseł i 542 określniki. Świadczy to
o tym, że zmienia się metoda opracowania – z uogólniającej w wyszczególniającą. Jest to
niezbędne przy tak dużych i różnorodnych zbiorach jakie gromadzi BN. Jhp BN jest językiem
uniwersalnym. Zdania w tym języku to hasła przedmiotowe. Hasło może składać się z samego
tematu (hasło proste) lub tematu z określnikiem (lub określnikami) i wtedy mamy do czynienia
z hasłem rozwiniętym. Opis przedmiotowy, czyli tekst wyrażony w języku haseł
przedmiotowych, składa się z jednego lub kilku haseł przedmiotowych.

Terminy służące jako tematy powinny być jednoznaczne. Użytkownik widząc je, powinien

od razu wiedzieć, że ma do czynienia z zagadnieniami, których szuka. Gdy sam temat ma
znaczenie zbyt ogólne, pomija istotne aspekty, wówczas dodajemy określniki.

Większość tematów ma formę rzeczownika, np.: Gospodarka, Słońce, Nauczanie.

Występują też tematy wielowyrazowe: połączenia rzeczownika z przymiotnikiem (np.:
Powieść polska, Instrumenty muzyczne) lub dwu rzeczowników (np.: Ciśnienie krwi, Kościoły
i kaplice). W tematach wielowyrazowych obowiązuje na ogół szyk porzeczownikowy. Jeśli
obcojęzyczna forma naukowa terminu wskazuje inaczej, wówczas szyk ten nie zostaje
zachowany, np. Cesarskie cięcie. Nie ma jednolitej zasady stosowania liczby pojedynczej
i mnogiej do tworzenia tematów. Jedynie do tematów z dziedziny biologii istnieje jasno zasada
tworzenia liczby pojedynczej i mnogiej, uwarunkowana systematyką organizmów. W jhp BN
generalnie przyjmuje się nazwy w języku polskim. Tylko wtedy, gdy brakuje terminu polskiego
można stosować formę obcojęzyczną (np. Public relation). Charakterystyczne w jhp BN jest
stosowanie modelu hasła zestawiającego dwa tematy za pomocą spójnika „a”, np.: Niemcy
a Polska. Spójnik ten pozwala na swobodne łączenie dwu odrębnych tematów (i tylko
tematów). Jakkolwiek wyrażenia „a” traktujemy jako określnik, to nie możemy bezpośrednio
po nim użyć innego określnika.

Wprowadzając nowe tematy, twórcy jhp BN korzystają z definicji i form stosowanych

w dostępnych encyklopediach i słownikach.

Istotnym elementem haseł złożonych są określniki. Są to wyrażenia, które dodane do

tematu, precyzują jego znaczenie. Określniki dzielą się na:
–

ogólne (rzeczowe), np.: geneza, komputeryzacja, technologia;

–

geograficzne, np.: Azja, Niemcy. W jhp BN określnikami geograficznymi mogą być tylko
nazwy państw i części świata. Wyjątek stanowią następujące nazwy: Inflanty, Niderlandy,
Palestyna, Syberia, Śląsk, Tybet;

–

chronologiczne, np.: 19 w., 1901–1914 r., 3–1 w. p.n.e.;

–

formalne, np.: program, dokument chronologiczny.
Wszystkie określniki zostały opatrzone uwagami o zakresie ich stosowania. Uwagi te

odnoszą się do używania danego określnika bezpośrednio po temacie czyli pierwszego
określnika w haśle, np.:

biologia – określnik – biologia stosuje się po tematach ogólnych,

etyka – określnik – etyka stosuje się po tematach ogólnych i osobowych.

Hasła przedmiotowe w jhp BN tworzy się według określonego porządku:

Temat – określnik ogólny (może ich wystąpić kilka) – określnik geograficzny (jeden) –
określnik chronologiczny (jeden) – określnik formalny (najwyżej dwa).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W jednym haśle nie muszą wystąpić wszystkie wymienione rodzaje określników. Stosuje

się tyle i takie, jakie są niezbędne do charakterystyki przedmiotowej danego dokumentu, np.:

Ptaki – Europa – atlas – dokument elektroniczny.
Warszawa – 1901–1914 r. – druki ulotne.
W opisie przedmiotowym nie umieszczamy haseł pozostających wobec siebie w relacji

hierarchicznej, np. dokumentowi o bobrach nie nadamy tematu Bóbr i nadrzędnego wobec
niego tematu Gryzonie.

W jhp BN funkcjonują również dopowiedzenia. Służą one do różnicowania nazw

równobrzmiących. Mogą występować we wszystkich rodzajach haseł. Umieszcza się je
w nawiasach okrągłych.

Artykuł przedmiotowy to temat lub hasło przedmiotowe wraz z jego powiązaniami

słownikowymi. W drukowanym „Słowniku haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej” mają
one następującą postać:

Temat główny (wyróżniony pismem półgrubym),
NU – nie używaj, termin odrzucony,
TS – temat szerszy, hierarchicznie nadrzędny,
TK – temat skojarzony,
TW – temat węższy, hierarchicznie podrzędny,
U – używaj, odsyłacz całkowity,
zt. – zobacz też, odsyłacz orientacyjny uzupełniający, kierujący do pewnej kategorii haseł.
Słownik jhp BN to część kartoteki wzorcowej BN. Początkowo była to kartoteka

tekstowa, obecnie w formie zautomatyzowanej. Dostępna jest na stronie internetowej
Biblioteki Narodowej w bazach, w systemie MAK (około 65000 rekordów). Rekordy
kartoteki tworzone są obecnie w formacie MARC 21.

Rys. 3. Opis w formacie MARC 21 [13]

Słownictwo jhp BN prezentowane jest w następujących formach:
–

słownik drukowany,

–

kartoteka wzorcowa haseł przedmiotowych na CD-ROMie,

–

kartoteka wzorcowa haseł przedmiotowych na stronie internetowej Biblioteki Narodowej,

–

„Biuletyn jhp BN”, zawierający nowe hasła słownikowe i krótkie wskazówki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

miesięczne pliki z nowymi hasłami wzorcowymi na stronie www.

Zestaw haseł przedmiotowych przydzielony jednemu dokumentowi tworzy opis

przedmiotowy tego dokumentu. Należy nadać tyle haseł, ile uznamy za niezbędne do
wyrażenia treści dokumentu. Etapy opracowania są następujące:
–

analiza dokumentu,

–

synteza – ustalenie tematu głównego (lub tematów),

–

poszukiwanie i dobór tematów i określników. Używa się haseł zatwierdzonych,
zapisanych w słowniku jhp BN lub w kartotece haseł wzorcowych.

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest jhp BN?
2. Jakie są główne zasady tworzenia tematów w jhp BN?
3. Jakie znasz rodzaje określników?
4. W jakim porządku tworzy się hasła przedmiotowe w jhp BN?
5. Co to jest artykuł przedmiotowy?
6. Jaką postać mają artykuły przedmiotowe w „Słowniku jhp BN”?
7. W jakim formacie tworzone są rekordy kartoteki wzorcowej BN?
8. W jaki sposób prezentowane jest słownictwo jhp BN?
9. Co to są dopowiedzenia?
10. Jakie są etapy opracowania przedmiotowego dokumentu?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeszukaj zasoby Internetu w celu zapoznania się z bazą danych Biblioteki Narodowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić stronę internetową www.bn.org.pl,
2) uruchomić opcję katalogi i bazy danych,
3) zapoznać się z wybrana bazą danych BN.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

W bazie danych Biblioteki Narodowej, dostępnych w sieci komputerowej Internet,

odszukaj książkę wybranego autora i przeanalizuj hasła przedmiotowe tego dokumentu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić stronę internetową www.bn.org.pl,
2) w katalogach i bazie danych BN wyszukać książkę wybranego autora,
3) dokonać analizy haseł przedmiotowych wybranej pozycji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 3

W bazie danych MAK, tworzonej przez Bibliotekę Narodową, dostępnej na podanej

wcześniej stronie internetowej, wyszukaj dowolny dokument elektroniczny, przeanalizuj jego
hasła przedmiotowe oraz przejrzyj jego opis w formacie MARC 21.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić stronę internetową Biblioteki Narodowej,
2) w bazie danych MAK: Bibliografia Dokumentów Elektronicznych poprzez wyszukiwarkę

autor/tytuł wyszukaj poszukiwany przez ciebie dokument elektroniczny,

3) przejrzyj jego hasła przedmiotowe,
4) wyświetl format MARC 21 tego dokumentu,
5) dokonaj analizy pól tego formatu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 4

Utwórz hasła przedmiotowe do następującej pozycji książkowej:

Autor: Gierała, Zenon
Tytuł: Baśnie i legendy ziemi radomskiej/ Zenon Gierała; [posł. Andrzej Markowski; oprac.
graf. Juliusz Kulesza].
Adres wydaw.: Warszawa: Wydaw. PTTK [Polskiego Towarzystwa Turystyczno-
Krajoznawczego] „Kraj”, 1986.
Opis fiz.: 150, [2] s.: rys. ; 21 cm

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) na podstawie tytułu określić treść książki (który w tym przypadku się pokrywa),
2) ustalić temat główny,
3) poszukać w „Słowniku jhp BN” odpowiednich tematów,
4) dobrać określniki,
5) utworzyć hasło (lub hasła) przedmiotowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

„Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej”.

Ćwiczenie 5

Hasła przedmiotowe pewnej pozycji książkowej brzmią:

Dietetyka -- wydawnictwa popularne
Higiena -- wydawnictwa popularne
Ziołolecznictwo -- wydawnictwa popularne
Określ treść prezentowanego dokumentu oraz potencjalnych odbiorców.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy haseł przedmiotowych,
2) ustalić temat (tematy) główny,
3) scharakteryzować określniki,
4) określić treść książki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

„Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej”.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić hasła przedmiotowe jhp BN dowolnego dokumentu?

2) odnaleźć w zasobach sieci Internet dowolny dokument znajdujący się w BN?

3) dokonać analizy przedmiotowej dokumentu?

4) zastosować jhp BN w celu stworzenia opisu rzeczowego dokumentu?

5) skorzystać ze „Słownika jhp BN”?

6) dobrać tematy, określniki i dopowiedzenia podczas opracowania

przedmiotowego dokumentu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11. Język haseł przedmiotowych KABA

4.11.1. Materiał nauczania

Pierwsze prace metodyczne nad językiem haseł przedmiotowych KABA (jhp KABA)

rozpoczęto w 1991 roku w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (BUW). Zakupienie
oprogramowania VTLS (Virginia Tech Library System) przez BUW, Bibliotekę Jagiellońską
i Bibliotekę Uniwersytetu Gdańskiego zaowocowało wspólnym tworzeniem zasobu
leksykalnego języka haseł przedmiotowych. Opracowywany język nazwano akronimem KABA
(Katalogi Automatyczne Bibliotek Akademickich) [4, s. 7]. Obecnie język KABA tworzy
ponad 20 bibliotek, pracujących w różnych systemach.

Język KABA przeznaczony jest do wykorzystania przede wszystkim w dużych

bibliotekach uniwersalnych. Jego podstawowe cechy to:
–

nieograniczony zakres słownictwa,

–

struktura

słownictwa

dostosowana

katalogowania

przedmiotowego

wyszczególniającego,

–

kompatybilny z dwoma najważniejszymi i rozpowszechnionymi na świecie językami haseł
przedmiotowych: jhp Biblioteki Kongresu (LCSH – Library of Congress Subject
Headings) oraz jego francuskim odpowiednikiem RAMEAU – Library Réperitore
d’autorité – matiére encyklopédique et alfabétique unifié Réperitore). W rekordach do
każdego terminu słownictwa języka KABA znajduje się jego angielski i francuski
odpowiednik z języka LCSH i RAMEAU [4, s. 8].

Zakres języka KABA jest uniwersalny i mogą w nim być reprezentowane następujące

kategorie przedmiotów:
–

osoby, kategorie osób, grupy etniczne i narodowościowe,

–

dzieła autorskie i anonimowe,

–

instytucje, imprezy naukowe i artystyczne,

–

jednostki geograficzne i fizjograficzne,

–

zdarzenia i wydarzenia historyczne,

–

jednostki abstrakcyjne, własności przedmiotów, materiałów, działań, zdarzeń.

–

dziedziny wiedzy, nauki, działalności praktycznej, nazwy kierunków, prawa, obiekty
fizyczne, czynności, procesy, zjawiska itp., np.:

BASIC (język programowania)
Informatyka <-OG>
Wskaźnik <-OG> oznacza tu możliwość połączenia tematu z określnikiem geograficznym.

Przy tworzeniu hasła przedmiotowego KABA przyjmuje się określone kryteria wyboru

formy językowej:
–

rozpowszechnienie w piśmiennictwie (wybór `terminu najczęściej stosowanego
w źródłach),

–

aktualność (wybór formy aktualnie stosowanej),

–

zwięzłość (wybór formy krótszej),

–

pochodzenie językowe (wybór formy o polskim źródłosłowie).

W języku KABA – podobnie jak w jhp BN – przyjęto szyk porzeczownikowy.

W języku KABA zachowano właściwy innym jhp podział wyrażeń na tematy (tematy
z dopowiedzeniami) i określniki (określniki z dopowiedzeniami). Tematy mogą być zdaniami
jhp KABA i występować samodzielnie jako hasła przedmiotowe proste. Tematami mogą być
wyrażenia jednoelementowe, np.: Metale, Miasta; uzupełnione dopowiedzeniami, np.: Rak
(choroba) lub wieloelementowe, np. Fizyka jądrowa. Określniki nie mogą same być zdaniami
jhp, ale mogą wystąpić po temacie, tworząc hasło przedmiotowe rozwinięte. Ze względu na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

łączliwość określników z tematami wprowadzono w języku KABA podział określników na
swobodne (powszechnego stosowania) i związane (ograniczonego stosowania). Określniki
swobodne można łączyć z tematami wielu lub jednej tylko kategorii. Określniki związane
można łączyć z jednym lub kilkoma tematami. W rekordach haseł wzorcowych tematów
z określnikami związanymi wprowadza się notę informującą o funkcji określnika w danym
haśle, np. Określnik – uzdatnianie jest określnikiem związanym z tematem Woda.

Z punktu widzenia zakresu wyróżniamy w języku KABA tematy i określniki rzeczowe

(nazywane też treściowymi) oraz tematy i określniki formy.

Tematy rzeczowe odwzorowują przedmioty, o których informacja zawarta jest w tekście

dokumentu, np.: Biochemia, Rodzina, Symulacja komputerowa.

Określniki rzeczowe odwzorowują cechy przedmiotowe informacji zawartych

w dokumentach. Służą wskazaniu właściwości i cech przedmiotu oraz jego ujęcia, np.: Lekarze
--finanse osobiste, Dzieci chore --pielęgnacja, Środowisko -- ochrona.

Określniki lokalizujące w pewnym sensie także wskazują na cechy przedmiotowe

informacji zawartych w dokumentach. Służą lokalizacji przedmiotu w czasie i w przestrzeni.
Określniki lokalizujące w czasie to określniki chronologiczne. Wskazują one okoliczności
czasu, w których przedmiot się przejawia, wskazują pewien okres jego dziejów. Określniki te
stosuje się bezpośrednio po określniku -- historia lub bezpośrednio po temacie, np.:
Turystyka -- historia -- 19 w.

Określniki lokalizujące w przestrzeni to określniki geograficzne, np.:

Turystyka -- Polska -- Kraków.

Tematy formy wskazują formę piśmienniczą lub wydawniczą dokumentu o jednolitym

charakterze formy. Stosowane są przede wszystkim, gdy nie można określić tematu
rzeczowego, np.: Biografie, Encyklopedie i słowniki, Libretta.

Określniki formy wskazują formę i/lub sposób wyrażenia informacji w dokumencie;

określają cechy piśmiennicze tekstu, formę wydawniczą, postać fizyczną dokumentu,
przeznaczenie czytelnicze, np.: Polska -- mapy, Język francuski -- słowniki.

W tworzeniu zdań w języku KABA obowiązują ściśle określone zasady stanowiące

o porządku określników w haśle przedmiotowym rozwiniętym. Podstawowy szyk określników
jest następujący:
[temat] -- [określnik rzeczowy] -- [określnik geograficzny] -- [określnik chronologiczny] --
określnik formy]

Jedynie dla haseł z zakresu sztuk pięknych i literatury obowiązuje inny szyk. Po temacie

pierwszeństwo mają określniki chronologiczne. Jeżeli istnieje potrzeba dołączenia po
określniku chronologicznym zarówno określnika rzeczowego, jak i geograficznego należy
utworzyć dwa hasła przedmiotowe.

Przy tworzeniu haseł przedmiotowych w języku KABA obowiązują pewne zasady ogólne:

–

jedno hasło powinno wyrażać co najwyżej jeden wątek treści katalogowanego dokumentu,

–

treść należy wyszczególniać, a nie uogólniać,

–

należy przestrzegać ustalonego w systemie języka szyku określników w haśle,

–

należy tworzyć tyle haseł przedmiotowych, ile wymaga dokument.
Jhp KABA jest prezentowany w formie kartoteki haseł wzorcowych, będącej elementem

systemu kartotek, służących do globalnej obsługi zautomatyzowanych katalogów
bibliotecznych, niezależnie od przyjętego oprogramowania. Dzięki temu możliwe staje się
uzyskanie jednolitości, jednorodności i ekonomizacji opracowania rzeczowego w stosujących
go bibliotekach. W kartotece haseł wzorcowych KABA rozróżniamy dwa podstawowe typy
rekordów: rekordy haseł wzorcowych (w tym określników swobodnych) i rekordy odsyłaczy
całkowitych orientacyjnych. Rekordy tworzone w kartotece wzorcowej KABA mają strukturę
zgodną z formatem MARC 21 rekordu haseł wzorcowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W Narodowym Uniwersalnym Katalogu Centralnym NUKAT do charakterystyki

przedmiotowej dokumentów stosowany jest właśnie język haseł przedmiotowych KABA.
W rekordach dla każdego terminu słownictwa języka KABA znajduje się jego angielski
i francuski odpowiednik z języka LCSH i RAMEAU.

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza akronim KABA?
2. Jakie są cechy jhp KABA?
3. Jaki jest zakres języka KABA?
4. Jakie kryteria wyboru formy językowej obowiązują w jhp KABA?
5. Jaki podział słownictwa przyjmuje się w języku KABA?
6. Jak dzielimy określniki ze względu na ich łączliwość z tematami?
7. Jaki występuje inny podział określników?
8. Jaki jest podstawowy szyk określników w zdaniu w języku KABA?
9. Jakie zasady obowiązują przy tworzeniu haseł przedmiotowych w języku KABA?
10. Jakie typy rekordów występują w khw KABA?

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Utwórz hasło przedmiotowe w jhp KABA do pozycji książkowej „Encyklopedia

romantyzmu”. Jest to encyklopedia, która omawia romantyzm jako prąd ideowy przejawiający
się w wielu dziedzinach: w literaturze, muzyce, malarstwie, rzeźbie, architekturze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy treściowej dokumentu,
2) ustalić przedmiot główny książki,
3) sformułować temat,
4) nazwać przedmioty drugorzędne, czyli formę wyrażania treści,
5) ustalić określnik formy,
6) utworzyć hasło przedmiotowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

materiały, dotyczące jhp KABA,

–

kartoteka wzorcowa języka KABA.

Ćwiczenie 2

Utwórz hasło przedmiotowe w jhp KABA do pozycji książkowej „Moja pierwsza

czytanka. Klasa I”. Jest to podręcznik szkolny do nauki języka polskiego w klasie pierwszej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

materiały, dotyczące jhp KABA,

–

kartoteka wzorcowa języka KABA.

Ćwiczenie 3

Utwórz hasło przedmiotowe do publikacji Jana Pawła II „Listy papieskie”. Pamiętaj, że

listy papieskie otrzymują w języku KABA tematy odpowiadające przedmiotom, których
dotyczą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

materiały, dotyczące jhp KABA,

–

kartoteka wzorcowa języka KABA.

4.11.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dokonać analizy treści dokumentu pod kątem sformułowania

tematu?

2) nazwać przedmioty drugorzędne i ustalić powiązania między nimi?

3) przełożyć informacje zawarte w dokumentach na język

informacyjno-wyszukiwawczy?

4) zastosować właściwy szyk określników w zdaniu?

5) skorzystać z kartoteki wzorcowej języka KABA?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.12. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna

4.12.1 Materiał nauczania

Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna (UKD) jest najszerzej stosowanym systemem

klasyfikacji biblioteczno-bibliograficznej. Nie ma równie rozpowszechnionej klasyfikacji
uniwersalnej, która mogłaby z nią konkurować w najbardziej typowych zastosowaniach:
katalogach bibliotecznych, bibliografiach i organizacji zbiorów bibliotecznych. Mówiąc
o UKD, mamy na myśli taki język informacyjno-wyszukiwawczy, który jest:
–

uniwersalny,

–

ma strukturę klasyfikacji,

–

wykorzystuje system dziesiętny [10, s. 67].
UKD oparta jest na Klasyfikacji Dziesiętnej Dewey’a. Na grunt europejski przenieśli ją

Paul Otlet i Henri La Fontaine. Odkupili oni prawa autorskie od Dewey’a oraz rozszerzyli
tablice klasyfikacyjne, częściowo je zmieniając. Od 1 stycznia 1992 roku właścicielem praw
autorskich do UKD był FID – Międzynarodowa Federacja Informacji i Dokumentacji. Z dniem
1 stycznia 1992 roku FID przekazał prawo własności intelektualnej do UKD wraz z całkowitą
odpowiedzialnością za tę klasyfikację i jej dalszy rozwój nowo utworzonemu Konsorcjum do
spraw UKD (UDCC). Organizacja ta jest niedochodową fundacją, działającą w ramach prawa
holenderskiego i mającą swą siedzibę w Hadze. Polskich użytkowników UKD o wszelkich
zmianach i aktualizacjach poszczególnych działów informuje IINTE (Instytut Informacji
Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej) [10, s. 62].

UKD jest klasyfikacją uniwersalną, ponieważ obejmuje wszystkie dziedziny wiedzy.

Podstawową cechą formalną charakterystyczną dla symboliki UKD jest podział dziesiętny,
z którego wynika nieograniczona pionowa rozbudowa systemu. UKD jest systemem
dedukcyjnym, czyli takim, który przechodzi od pojęć ogólnych do szczegółowych. Im dłuższy
jest symbol, tym mniejszy zakres ma pojęcie oznaczone tym symbolem.

Elementarnymi jednostkami leksykalnymi UKD są symbole główne i symbole pomocnicze.

Symbole główne służą do wyrażania zasadniczej treści dokumentów, reprezentują więc
zwykle przedmioty główne ich treści, niekiedy także przedmioty poboczne czy drugorzędne,
jeśli uzna się za zasadne wprowadzenie informacji o nich do charakterystyki dokumentu.
W strukturze UKD symbole główne tworzą jej część zasadniczą, a więc są elementami
monohierarchicznego układu systematyki wiedzy, ujętej w działach głównych. Przyjęto dla
nich charakterystyczną formę ciągów cyfr arabskich podzielonych na trójelementowe
segmenty, rozdzielone kropką w funkcji znaku delimitacyjnego. Żaden z tych segmentów nie
może się zaczynać od cyfry 0:
0 Zagadnienia ogólne
1 Filozofia. Psychologia. Logika
2 Religia. Teologia
3 Nauki społeczne. Prawo. Administracja
4 Dział wolny
5 Matematyka. Nauki przyrodnicze
6 Nauki stosowane. Medycyna. Technika. Rolnictwo.
7 Sztuka. Rzemiosło artystyczne. Architektura. Fotografia. Muzyka. Gry. Sport
8 Język. Lingwistyka. Filologia. Literatura piękna
9 Archeologia. Prehistoria. Geografia. Biografia. Historia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wśród symboli pomocniczych UKD wyróżnia się następujące podkategorie: symbole

poddziałów wspólnych, symbole poddziałów analitycznych i syntetycznych oraz znaki łączące
(delatory).

Symbole poddziałów wspólnych wyrażają pewne uniwersalne charakterystyki treści lub

formy dokumentów. Mają nieograniczony zakres stosowania. Jako symbole poddziałów
pomocniczych nie mogą samodzielnie znakować żadnego dokumentu. Są one dołączone do
symbolu głównego i tworzą z nim symbol rozwinięty. Istnieją następujące poddziały wspólne:
–

języka, wyrażone wskaźnikiem = (znak równości),

–

formy, wyróżnione wskaźnikiem (0…) (nawias okrągły zero),

–

miejsca, o wskaźniku (1/9) (nawias okrągły, wewnątrz ciągi cyfr od 1 do 9),

–

rasy, narodowości i grupy etnicznej, wyróżnione wskaźnikiem (=…) (nawias okrągły znak
równości),

–

czasu, wyróżnione za pomocą wskaźnika ”…” (cudzysłów),

–

punktu widzenia i sposobu ujęcia tematu o wskaźniku .000 (kropka zero zero zero),

–

z kreską: materiału, ze wskaźnikiem – 03 (kreska zero trzy),

–

osoby, ze wskaźnikiem – 05 (kreska zero pięć).
Z wyjątkiem symboli poddziałów wspólnych punktu widzenia i sposobu ujęcia tematu,

liczba poddziałów wspólnych, które można dołączyć do jednego symbolu głównego nie jest
ograniczona.

Symbol poddziałów analitycznych definiuje się jako symbole poddziałów pomocniczych

służące do oznaczania pojęć wspólnych dla danej dziedziny, których powtarzanie przy każdym
symbolu głównym odnoszącym się do tej dziedziny, zwiększyłoby znacznie objętość tablic.
Symbole poddziałów analitycznych formalnie wyróżnia się za pomocą dwóch rodzajów
wskaźników: .01/.09 (poddziały analityczne z kropką i zerem) i -1/-9 (poddziały analityczne
z kreską.

Symbole poddziałów syntetycznych są specjalnym rodzajem symboli pomocniczych,

tworzonych drogą rozbudowy równoległej. Wskaźnikiem symboli poddziałów syntetycznych
jest ‘ (apostrof). Symbole syntetyczne stosuje się tylko w tych działach UKD, w których
możliwość korzystania z nich jest wyraźnie wskazana odpowiednią uwagą w tablicach
klasyfikacyjnych.

Znaki łączące UKD służą do wyrażania związków zachodzących między pojęciami,

tematami i przedmiotami treści dokumentów, wyrażonymi za pomocą symboli głównych. Za
pomocą znaków łączących tworzymy symbole złożone. Istnieją następujące znaki łączące:
+ (plus) – używany do łączenia odległych od siebie symboli,
/ (kreska ukośna) – służy do łączenia symboli, które w tablicach występują obok siebie,
: (dwukropek) – łączy symbole, między którymi występują pewne relacje, człony takiego
symbolu złożonego mogą ulegać przestawianiu,
:: (podwójny dwukropek) – łączy symbole, które tworzą sygnatury dla przedmiotów i pojęć,
nie występujących w tablicach. Człony takiego symbolu nie ulegają przestawianiu,
[] (nawias prostokątny) – używa się go dla upraszczania zapisu przy symbolach złożonych.

Ze względu na budowę wyróżnia się trzy typy zdań UKD: symbol prosty, symbol

rozwinięty i symbol złożony. Porządek symbolu rozwiniętego jest następujący:

symbol główny
symbole poddziałów syntetycznych
symbole poddziałów analitycznych
symbole poddziałów wspólnych: punktu widzenia, ujęcia tematu, materiału, osoby, miejsca,

grupy etnicznej, czasu, formy, języka.

Słownikiem przekładowym UKD są jej tablice klasyfikacyjne i uzupełniający je indeks

przedmiotowy. Tablice zawierają wykaz symboli UKD oraz ich odpowiedniki słowne. Funkcję

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

słownika przekładu z języka naturalnego na symbole UKD pełni indeks przedmiotowy. Tablice
klasyfikacyjne mogą być publikowane w następującej formie:
–

wydanie pełne,

–

wydanie pośrednie – 30% symboli,

–

wydanie skrócone – 10% symboli,

–

wydanie skondensowane – 2% symboli,

–

wydanie specjalne (branżowe).
Tablice klasyfikacyjne UKD zostały przetłumaczone na prawie 20 języków i stanowią

najpopularniejszy i najszerzej stosowany uniwersalny język informacyjny o zasięgu światowym.
Swą pozycję UKD zawdzięcza licznym zaletom:
–

prostocie języka, którym się posługuje,

–

bogactwu środków używanych do tworzenia rozbudowanych symboli,

–

cyfrowemu oznaczeniu, zrozumiałemu na całym świecie,

–

możliwości precyzyjnego oddania najbardziej skomplikowanych pojęć,

–

nieograniczonej możliwości rozbudowy,

–

łatwości dostosowania do potrzeb bibliotek różnych typów.

Klasyfikacja UKD jest powszechnie stosowana w bibliotekach szkolnych.

4.12.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są działy główne UKD?
2. Jak zbudowane są tablice UKD?
3. Jakie wyróżnia się typy zdań w UKD?
4. Jaka jest kolejność symboli zbioru informacyjnego UKD?
5. Jakie są zasady budowy symboli rozwiniętych?
6. Za pomocą jakich znaków tworzymy symbole złożone?
7. Co to są poddziały wspólne?
8. Na czym polega istota symboli poddziałów analitycznych i syntetycznych?
9. W jakiej formie publikowane są tablice klasyfikacyjne UKD?
10. Jakie są zalety UKD?

4.12.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj klasyfikacji encyklopedii sportu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy treści dokumentu,
2) odszukać w tablicach głównych symbol dziedziny sport,
3) w tablicach pomocniczych odnaleźć poddziały wspólne formy,
4) w poddziałach wspólnych formy odnaleźć symbol encyklopedii,
5) stworzyć symbol rozwinięty według obowiązujących zasad.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

tablice UKD.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Sklasyfikuj według UKD „Słownik języka polskiego” pod redakcją M. Szymczaka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) znać zasady tworzenia symboli złożonych,
2) znać zasady łączenia symboli złożonych z poddziałami symboli poddziałów wspólnych,
3) odnaleźć w tablicach głównych symbol złożony 0/9 wskazujący ogólny zakres słowników,
4) odnaleźć w tablicach pomocniczych symbol poddziału wspólnego miejsca – Polska,
5) połączyć obydwa symbole,
6) dodać symbol poddziałów wspólnych języka polskiego,
7) połączyć te trzy symbole.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

klasyfikowana pozycja książkowa,

–

tablice UKD.

Ćwiczenie 3

Dokonaj klasyfikacji „Małej Encyklopedii Techniki”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy treści książki,
2) w tablicach głównych odnaleźć symbol dziedziny – Technika,
3) w tablicach pomocniczych odnaleźć symbol poddziału wspólnego formy,
4) połączyć te dwa symbole.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

klasyfikowana pozycja książkowa,

–

tablice UKD.

Ćwiczenie 4

Za pomocą znaków łączących oraz symboli UKD przełóż na język symboli UKD zdanie:

historia Kanady i USA.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) w tablicach głównych UKD znaleźć symbol historii powszechnej,
2) w tablicach pomocniczych odnaleźć poddziały wspólne miejsca: Kanada i USA,
3) połączyć obydwa symbole poddziałów wspólnych miejsca za pomocą znaku łączącego,
4) stworzyć symbol rozwinięty, odpowiadający treści zdania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

tablice UKD.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Symbol: 324:352](438)”1990” przełóż na temat.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) w tablicach głównych odnaleźć symbole 324 i 352,
2) odczytać sposób łączenia symboli za pomocą znaku : (dwukropek),
3) odczytać znak grupowania symboli,
4) w tablicach pomocniczych odnaleźć symbol poddziału wspólnego miejsca (438),
5) w tablicach pomocniczych odnaleźć symbol poddziału wspólnego czasu „1990”,
6) dokonać analizy słownej symbolu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

tablice UKD.

Ćwiczenie 6

Odczytaj symbol: 821.162.1(091)”18”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) w tablicach głównych odnaleźć symbol 821.162.1,
2) w tablicach pomocniczych odnaleźć symbole poddziałów wspólnych i czasu,
3) w poddziałach wspólnych formy odnaleźć symbol (091), oznaczający dokumenty w ujęciu

historycznym,

4) w poddziałach wspólnych czasu odnaleźć symbol „18”, oznaczający wiek XIX,
5) dokonać analizy słownej poszczególnych symboli.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

tablice UKD.

4.12.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) tworzyć symbole proste UKD?

2) stworzyć symbol rozwinięty za pomocą poddziału wspólnego

języka?

3) łączyć symbole główne?

4) utworzyć symbol rozwinięty?

5) zastosować znaki łączenia?

6) właściwie ułożyć symbole UKD?

7) tworzyć symbole złożone?

8) dokonać analizy treści dokumentu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Sprawdź, czy test zawiera 20 zadań.
4. Uważnie czytaj wszystkie polecenia.
5. Tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa. Wybierz ją i zaznacz „X”.
6. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.
7. Staraj się nie popełniać błędów przy zaznaczaniu odpowiedzi. Jeśli się pomylisz, to błędne

zaznaczenie otocz kółkiem i zaznacz inną odpowiedź.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Język informacyjno-wyszukiwawczy jest językiem:

naturalnym,

specjalistycznym,

sztucznym,

branżowym.

2. Biorąc pod uwagę charakter koordynacji jednostek leksykalnych wyróżniamy języki

informacyjno-wyszukiwawcze:
a)

politematyczne i postkoordynowane,

postkoordynowane i prekoordynowane,

prekoordynowane i naturalne,

specjalistyczne i sztuczne.

3. Języki syntagmatyczne to języki, które:

wykorzystują słownictwo paranaturalne i sztuczne,

posługują się wyrażeniami o postaci sztucznych kodów,

mają postać wyrażeń języka naturalnego,

przyjmują postać kodów numerycznych.

4. Z gramatyką pozycyjną mamy do czynienia wówczas, gdy:

w danym języku nie istnieją żadne reguły łączenia elementarnych jednostek
leksykalnych w zdania JIW,

zdanie JIW jest podzielone na pewne grupy składniowe, których miejsce w ramach
danego zdania może ulec zmianie,

szyk elementarnych jednostek leksykalnych w zdaniu jest dowolny,

miejsce elementarnych jednostek leksykalnych w zdaniu JIW jest ściśle określone.

5. Słownictwo języka haseł przedmiotowych tworzą:

tematy i określniki,

dopowiedzenia i określniki,

tematy z dopowiedzeniami,

tematy lub tematy z dopowiedzeniami i określniki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Hasło rozwinięte w języku haseł przedmiotowych może zawierać następującą liczbę

określników formalnych:
a) jeden,
b) dwa,
c) trzy,
d) cztery.

7. Elementarną jednostką leksykalną języka deskryptorowego jest:

a) askryptor,
b) deskryptor,
c) słowo kluczowe,
d) temat.

8. Tezaurus to:

a) słownik języka haseł przedmiotowych,
b) zbiór deskryptorów,
c) słownik języka deskryptorowego,
d) zbiór skryptorów.

9. Język słów kluczowych przejmuje wyrażenia z języka:

a) naturalnego,
b) sztucznego,
c) haseł przedmiotowych,
d) deskryptorowego.

10. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna jest klasyfikacją:

a) polihierarchiczną,
b) częściowo monohierarchiczną,
c) monohierarchiczną,
d) fasetową.

11. Klasyfikacja uniwersalna to taka, która:

a) stosuje jedną zasadę podziału,
b) obejmuje całokształt wiedzy,
c) ma słownictwo uporządkowane według faset,
d) obejmuje kilka zbliżonych dziedzin wiedzy.

12. Hasło przedmiotowe w jhp BN ma następujący porządek:

a) określnik formalny – określnik geograficzny – określnik formalny – określnik ogólny

– temat,

b) temat – określnik chronologiczny - określnik ogólny – określnik geograficzny –

określnik formalny,

c) temat – określnik formalny – określnik chronologiczny – określnik geograficzny –

określnik ogólny,

d) temat – określnik ogólny – określnik geograficzny – określnik chronologiczny –

określnik formalny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Akronim KABA oznacza:

a) Kartoteka Akademickich Bibliotek Austriackich,
b) Katalogi Automatyczne Bibliotek Akademickich,
c) Kartoteka Automatyczna Biblioteki Aleksandryjskiej,
d) Katalog Akademickich Bibliotek Autonomicznych.

14. Określniki swobodne i określniki związane występują w języku:

a) deskryptorowym,
b) słów kluczowych,
c) KABA,
d) haseł przedmiotowych.

15. Właścicielem praw autorskich do UKD jest:

a) Konsorcjum ds. UKD,
b) FID,
c) Devey,
d) SINTO.

16. Elementarnymi jednostkami leksykalnymi UKD są:

a) askryptory i deskryptory,
b) wyrażenia języka naturalnego,
c) tematy z dopowiedzeniami,
d) symbole główne i symbole pomocnicze.

17. W UKD wszystkie dziedziny wiedzy podzielone są na działy główne w liczbie:

a) 10,
b) 8,
c) 7,
d) 5.

18. Za pomocą znaków łączących tworzymy w UKD symbole:

a) proste,
b) rozwinięte,
c) złożone,
d) rozbudowane.

19. Wydanie skrócone UKD zawiera:

a) 30% symboli,
b) 10% symboli,
c) 2% symboli,
d) 1% symboli.

20. Poddziały wspólne czasu w UKD oznaczamy symbolem:

a) „…” (cudzysłów),
b) (1/9) (nawias okrągły, wewnątrz ciągi cyfr od 1 do 9),
c) (0…) (nawias okrągły, zero),
d) = (znak równości).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ................................................................................................

Opracowywanie rzeczowe dokumentów

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Batorowska H., Czubała B.: Wybrane zagadnienia nauki o informacji i technologii

informacyjnej. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000

2. Bielicka L.A., Ścibor E.: Wprowadzenie do teorii języków informacyjnych. CINTE,

Warszawa 1981

3. Bojar B. (red): Słownik encyklopedyczny terminologii języków i systemów informacyjno-

wyszukiwawczych. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1993

4. Głowacka T.: Kartoteka wzorcowa języka KABA. Stosowanie w katalogowaniu

przedmiotowym. SBP, Warszawa 1997

5. Padziński A.: Stosowanie polskich norm w zautomatyzowanych katalogach

bibliotecznych. SBP, Warszawa 2000

6. PN-92/N-09018 Tezaurus jednojęzyczny. Zasady tworzenia, forma i struktura
7. Sadowska J.: Instrukcja tematowania i katalogu przedmiotowego. SBP, Warszawa 1991
8. Sadowska J., Turowska T.: Języki informacyjno-wyszukiwawcze. Katalogi rzeczowe.

SBP, Warszawa 1990

9. Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. T.1-2. Biblioteka

Narodowa, Warszawa 2001

10. Sosińska-Kalata B.: Podręcznik UKD dla bibliotekarzy i pracowników informacji. SBP,

Warszawa 1995

11. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna. Wydanie skrócone dla bieżącej bibliografii

narodowej i bibliotek publicznych. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1997

12. Woźniak J. (red): Kartoteka wzorcowa języka KABA. SBP, Warszawa 1994
13. www.bn.org.pl (21 kwiecień 2006)
14. www.nukat.edu.pl (21 kwiecień 2006)

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Opracowanie rzeczowe dokumentów - wykaz przydatnych opracowań, Bibliotekoznawstwo, Bibliotekoznawst
Opracowanie rzeczowe dokumentów bibliotecznych, Bibliotekoznawstwo, Bibliotekoznawstwo 2, Opracowani
Zasady opisu rzeczowego dokumentu, Informacja naukowa i bibliotekoznastwo 2 semestr, Analiza i oprac
10 Poslugiwanie sie dokumentacj Nieznany
Teoria wychowania opracowane zagadnienia, Dokumenty UŚ Pedagogika resocjalizacyjna, 2 sem, Teoria wy
zagadnienia do opracowania, Automatyka, dokumenty i
Zasady opracowywania wybranych dokumentów dowodzenia wojsk lądowych wg. procedur NATO - podręcznik (
przekładnia ślimakowa, Wybór koncepcji str 10, Opracowanie projektu koncepcyjnego
[10]opracowanie, Elektrotechnika AGH, Semestr II letni 2012-2013, Fizyka II - Laboratorium, laborki,
list hartmana do rydzyka - 03.10.2013r, ► Ojczyzna, Dokumenty
logistyka opracowanie pytań , Dokumenty(1), Moje prace - zarządzanie
10 opracowanie, Elektrotechnika AGH, Semestr II letni 2012-2013, Fizyka II - Laboratorium, laborki,
10 przykazan milosci, ► Dokumenty
Opracowanie formalne dokumentów, Informacja naukowa i bibliotekoznastwo 2 semestr, Analiza i opracow
10 przykazań szkielet, Dokumenty PDF i tp
opracowanie rzeczowe KLASYFIKACJa, Bibliotekoznawstwo, Bibliotekoznawstwo 2, UKD

więcej podobnych podstron