Magda Błachno " nadpobudliwość psychoruchowa jako czynnik ryzyka krzywdzenia dziecka
Magda Błachno
Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego Akademii Medycznej w Warszawie
Nadpobudliwość psychoruchowa
jako czynnik ryzyka krzywdzenia dziecka
Przemoc fizyczna wobec dzieci z nadpobudliwością psychoruchową jest zjawiskiem częstym.
Mechanizm jej stosowania jest złożony. Dzieci z tym zaburzeniem wyjątkowo często doświad-
czają przemocy, która pełni rolę karania za objawy. Czynnikiem nasilającym agresję wobec
dziecka jest charakter i forma przebiegu zaburzenia, a także uciążliwość, jakiej doświadczają ro-
dzice z powodu zaburzonego funkcjonowania dziecka.
espół nadpobudliwości psychoru- Badania, podejmujące omawiany
chowej (Attention Deficit Hiperactivi- problem w kontekście funkcjonowania
ty Disorder  ADHD) jest zaburze- rodziny, wskazują na zasadnicze różnice
niem, które w literaturze poświęconej zja- w metodach wychowawczych i sposobach
wisku krzywdzenia dziecka często jest wy- radzenia sobie w sytuacjach problemo-
mieniane jako czynnik ryzyka krzywdze- wych rodziców dzieci nadpobudliwych
nia (Goodman, Scott 2000). Pomimo za- w porównaniu z populacją ogólną. Ro-
interesowania, jakie budzi rola dziecka w dziców dzieci nadpobudliwych charakte-
mechanizmie jego maltretowania, nadal ryzuje gorsze radzenie sobie, stosowanie
mało badań poświęconych zostało wyja- agresywnych metod wychowawczych
śnieniu wpływu konkretnych cech i zacho- i wprowadzanie ostrej dyscypliny (Wo-
wań dziecka na rodzaj i częstość stosowa- odward i in. 1998). Wspomniane badania
nej wobec niego przemocy. Badania doty- podejmują problem bez wyjaśnienia przy-
czące krzywdzenia dzieci z ADHD dotyczą czyn tego zjawiska, a w sytuacji szukania
najczęściej porównania częstości stosowa- rozwiązań mających przeciwdziałać prze-
nych kar cielesnych wobec dzieci z rozpo- mocy zrozumienie mechanizmu, w jakim
znaniem ADHD i bez takiego rozpoznania. to krzywdzenie się odbywa, wydaje się
Uzyskane wyniki jednoznacznie świadczą, podstawowym krokiem.
że częstość stosowania kar w przypadku W celu wyjaśnienia przyczyn krzywdze-
dzieci nadpobudliwych jest zdecydowanie nia ważne jest zrozumienie, w jaki sposób
większa niż w populacji ogólnej (Heffron funkcjonują dzieci z nadpobudliwością,
i in. 1987). które objawy i cechy samego zaburzenia są
1
Magda Błachno " nadpobudliwość psychoruchowa jako czynnik ryzyka krzywdzenia dziecka
najbardziej uciążliwe oraz jakie tego kon-  problemy z utrzymaniem uwagi,
sekwencje w kontekście funkcjonowania  problemy z kontrolą impulsywności,
dziecka ponoszą rodzice.  nadmierna ruchliwość.
Zespół nadpobudliwości psychorucho- O zespole tym możemy mówić wte-
wej jest jedną z najczęstszych neurolo- dy, gdy objawy utrzymują się przynajm-
gicznych i psychiatrycznych przypadłości niej przez 6 miesięcy oraz stają się z
ró-
u dzieci. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że dłem niepowodzeń w domu, w szkole,
omawiany problem dotyczy od 1% do 20% niekorzystnie wpływają na naukę, roz-
populacji dziecięcej, ponieważ w zależno- wój dziecka i życie rodzinne. Innymi sło-
ści od użytych kryteriów diagnostycznych wy, gdy przeszkadzają dziecku oraz jego
przyjmuje się taką częstość zespołu (m.in.: otoczeniu w codziennym życiu (Diagno-
Bhatia i in. 1991; Biederman, Steingard 1989; stic... 1994).
Taylor i in. 1996; Cohen i in. 1993). Klasyfikacja DSM-IV (podobnie jak eu-
W klasyfikacji DSM-IV częstość wystę- ropejska ICD-10) opisują szczegółowo sze-
powania zaburzenia określona jest na 3% reg zachowań i cech dziecka wymaganych
 5% (Diagnostic& 1994). Według klasyfika- do rozpoznania poszczególnych objawów
cji DSM-IV zaburzenie to objawia się trwa- tego zaburzenia. Przykładowo w tabeli 1
łymi wzorcami zachowania układającymi wymienione zostały kryteria ADHD we-
się w charakterystyczną triadę objawów: dług DSM-IV.
Tabela 1. Kryteria ADHD według DSM-IV
Zaburzenia koncentracji uwagi
1. Dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub
w czasie wykonywania innych czynności. Popełnia błędy wynikające z niedbałości.
2. Dziecko ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach.
3. Często wydaje się, że dziecko nie słucha tego, co się do niego mówi.
4. Dziecko nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań
szkolnych i wypełnianiem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania
się lub niezrozumienia instrukcji.
5. Dziecko często ma trudności z zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć.
6. Dziecko nie lubi, ociąga się lub unika zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego,
jak nauka szkolna lub odrabianie zajęć domowych.
7. Dziecko często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć np.: zabawki, przybory szkol-
ne, ołówki, książki, narzędzia.
8. Dziecko łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodz
ców.
9. Dziecko często zapomina o różnych codziennych sprawach.
Nadruchliwość
1. Dziecko ma często nerwowe ruchy rąk lub stóp, bądz
nie jest w stanie usiedzieć w miejscu.
2. Dziecko wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia.
3. Dziecko chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to zachowa-
nie niewłaściwe.
4. Dziecko często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem.
5. Dziecko często jest w ruchu;  biega jak nakręcone .
6. Dziecko często jest nadmiernie gadatliwe.
Impulsywność
1. Dziecko wyrywa się z odpowiedzią zanim zostanie sformułowane pytanie.
2. Dziecko często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej.
3. Dziecko często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy).
1 2
Magda Błachno " nadpobudliwość psychoruchowa jako czynnik ryzyka krzywdzenia dziecka
Dzieci z ADHD są niespokojne, mają trud- nych, problemami w nawiązaniu kontaktów
ności z pozostaniem na miejscu w klasie, łatwo z rówieśnikami, czy wreszcie z wchodzeniem
rozpraszają się, nie potrafią zaczekać na swoją przez dziecko w rolę  łobuziaka, trudnego
kolej, dużą trudność sprawia im zastosowanie dziecka (Dodge 1986 za Otnow 1996).
się do kolejnych instrukcji. Często przerzucają Dla pełniejszego zrozumienia sposobu
się z jednej, niezakończonej działalności do funkcjonowania dzieci z ADHD warto przyj-
drugiej, są nadmiernie gadatliwe, przeszkadza- rzeć się teorii Barkleya, która stara się wyjaśnić,
ją innym, wydaje się, że nie słuchają tego, co się w jaki sposób obserwowane u dzieci z ADHD
do nich mówi. Angażują się w niebezpieczne defekty genetyczne oraz zmiany strukturalne
działania, nie uwzględniając możliwych ich mózgu prowadzą do objawów charaktery-
konsekwencji (Dalton i in. 1996). stycznych dla tego zespołu. Obecnie uważa się,
Do innych stałych cech zespołu nadpobudli- że przyczyną ADHD są problemy w zakresie
wości, nie zaliczanych oficjalnie do kryteriów hamowania własnych zachowań, związane
diagnostycznych ICD-10 i DSM-IV, ponieważ z odmiennym dojrzewaniem pewnych struktur
wynikają z kompilacji zaburzeń koncentracji mózgowych, spowodowane czynnikami dzie-
uwagi, nadruchliwości i nadmiernej impul- dzicznymi (Barkley 1998; Taylor i in. 1996).
sywności, należą: gorsza od rówieśników Zmiany genetyczne, a więc i strukturalne
umiejętność przestrzegania i rozumienia norm mózgu, mogą utrudniać zdolność hamowania
społecznych, ciągłe  badanie granic i trwało- zachowań oraz odraczania pierwotnej reakcji
ści norm czy zakazów (Wolańczyk i in. 1999). motorycznej (i emocjonalnej), czyli samo-
U dzieci z ADHD w momencie nie radze- kontrolę, niezbędną do wykonania każdego
nia sobie z sytuacją społeczną (wymaganiami zadania. Według Barkleya u dzieci z ADHD
stawianymi przez otoczenie) często mamy można zaobserwować szereg dysfunkcji
do czynienia z agresją impulsywną (np. pod będących wynikiem zakłóceń pracy mózgu,
postacią wybuchów złości czy przeciwstawia- a których konsekwencje zaburzają funkcjono-
nia się). Takie zachowania mogą wiązać się wanie dziecka w wielu dziedzinach i sferach
z niedojrzałością społeczną, nieumiejętnością jego życia. Model psychologiczny ADHD we-
powstrzymania się od zachowań impulsyw- dług Barkleya przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Model psychologiczny ADHD według Barkleya
Utrata zdolności hamowania zachowania i samokontroli prowadzi
do następujących zakłóceń w pracy mózgu:
Rodzaj dysfunkcji Konsekwencje
Pamięć operacyjna niewerbalna Gorsze poczucie upływu czasu
Niepamięć wydarzeń
Niezdolność do refleksji nad zdarzeniami
Niezdolność do wybiegania myślami naprzód (przewidywania)
Internalizacja monologów Niezdolność do przestrzegania ustalonych zasad
Upośledzenie zdolności instruowania samego siebie
i zadawania sobie pytań
Autoregulacja nastroju, motywa- Okazywanie emocji: brak zdolności ich ukrywania
cji i poziomu pobudzenia Upośledzenie autoregulacji popędów i motywacji
Rekonstruowanie* Upośledzenie zdolności analizowania zachowań i tworzenia nowych
Niezdolność do rozwiązywania problemów
* Rekonstruowanie  umiejętność rozkładania zaobserwowanych zachowań na czynniki i tworzenie z nich
nowych kombinacji składających się na nowe zachowania, które skuteczniej przyczyniają się do osiągnięcia
obranego celu.
y
ródło: Barkley (1998).
3
Magda Błachno " nadpobudliwość psychoruchowa jako czynnik ryzyka krzywdzenia dziecka
Objawy nadpobudliwości są odbierane blicznym (np. sklep, kościół, komunikacja
przez otoczenie jako wyjątkowo uciążliwe, miejska);
a dzieci i rodzice ponoszą na co dzień wiele  podważanie przez otoczenie (rodzinę,
negatywnych ich konsekwencji. W litera- przyjaciół, nauczycieli) umiejętności rodzi-
turze przedmiotu wiele uwagi poświęca cielskich i wychowawczych;
się na omówienie zaburzenia w kontekście  ograniczenie możliwości odpoczyn-
funkcjonowania dziecka, pomijając trudno- ku, ograniczenie wolnego czasu, mniejsze
ści, jakie napotyka rodzic. W praktyce dla uczestnictwo w aktywnościach czasu wol-
rodzica/opiekuna nadpobudliwość psy- nego ze względu na lęk przed możliwymi
choruchowa dziecka często oznacza m.in.: niepożądanymi zachowaniami dziecka.
 wielogodzinne odrabianie z dzieckiem Rodzic dziecka nadpobudliwego musi
lekcji, często konieczność ciągłej obecności być zaangażowany w wiele sytuacji wy-
przy dziecku, kontrolowanie jego uwagi, magających ogromnego wysiłku psychicz-
planowanie jego aktywności, przeciw- nego i emocjonalnego. Narażany jest także
działanie silnemu oporowi dziecka przed na przewlekły stres i konieczność ciągłej
podejmowaniem wysiłku umysłowego, mobilizacji i aktywności. Zazwyczaj praca
szukanie pomocy w problemach szkolnych z dzieckiem nadpobudliwym wymaga
dziecka (np. korepetycje); zaangażowania rodzica przez cały wspól-
 ciągłe powtarzanie poleceń, uwag nie spędzany czas. Każda sytuacja, każdy
i próśb, pilnowanie dziecka w codziennych dzień niesie za sobą konieczność radzenia
obowiązkach, kontrolowanie i planowanie sobie z objawami. Należy pamiętać, że
jego aktywności; z dziećmi z tym zaburzeniem nie da się
 ciągłą i stałą kontrolę dziecka, głównie pracować  na zapas i dlatego każdy dzień
w celu uniknięcia wypadków; polega na przepracowywaniu od nowa
 radzenie sobie z częstymi i niekontrolo- tych samych sytuacji.
wanymi wybuchami negatywnych emocji Kolejnym czynnikiem obciążającym ro-
dziecka, konfrontowanie się z impulsywną dzica jest fakt wieloletniego utrzymywania
agresją i silnym przeciwstawianiem się się objawów. W części przypadków objawy
dziecka w wielu codziennych sytuacjach; ADHD utrzymują się u około 70% pacjen-
 ponoszenie strat finansowych związa- tów w okresie dorastania (Hechtman 1989)
nych z koniecznością zakupu zagubionych i 30% 50% w wieku dorosłym (Biederman,
rzeczy; Steingard 1989).
 częste słuchanie oskarżeń, zażaleń Większość rodziców począwszy od
i uwag dotyczących własnych dzieci, m.in. chwili narodzin dziecka zmaga się więc
ze strony szkoły, interwencyjne wezwania z objawami zaburzenia. Dzieci nadpobu-
do szkoły, konieczność zmiany szkoły, dliwe już w okresie noworodkowym i nie-
konfrontowanie się z rodzicami pozosta- mowlęcym wykazują szereg uciążliwych
łych dzieci; dla rodziców cech. Często są płaczliwe,
 znoszenie głośnego sposobu bycia mają małą potrzebę snu, przejawiają wzmo-
dziecka, jego  gadulstwa , wtrącania się żoną ruchliwość. W okresie przedszkolnym
do rozmów, głośnych zbaw, ciągłej, bezce- dochodzi dodatkowo do przeciwstawiania
lowej aktywności ruchowej; się zakazom, łamania zasad i konfliktów
 znoszenie ciągłych prowokacji dziec- z rówieśnikami.
ka, jego prób sprawdzania granicy i łama- Pierwsze lata szkoły związane z więk-
nia zasad; szymi wymaganiami wobec dziecka często
 konieczność częstego reagowania na przebiegają bardzo burzliwie. Uwydatniają
łamanie przez dziecko zasad, szczególnie się już często masywne zaburzenia koncen-
trudne, gdy zdarza się to w miejscu pu- tracji uwagi, nasilające problemy zarówno
3 4
Magda Błachno " nadpobudliwość psychoruchowa jako czynnik ryzyka krzywdzenia dziecka
w domu, jak i szkole. Dziecko usilnie uni- z ADHD pokazały, że za objaw najmniej
ka obowiązków szkolnych, nawarstwiają prowokujący do stosowania kar fizycznych
się zaległości szkolne, dochodzą konflikty uznają oni nadruchliwość (Błachno 2005).
z nauczycielami, czasami dochodzi do ko- Uwagę zwraca fakt, że częstość stosowa-
nieczności zmiany szkoły. Objawy w więk- nia kar cielesnych we wszystkich grupach
szości przypadków utrzymują się do okre- objawów wzrasta, gdy dodatkowo objawy
su dojrzewania. Istnieje wtedy duże praw- współwystępują ze sobą.
dopodobieństwo nasilenia się problemów, Inne badania wskazują, że dzieci
związanych głównie z okresem dorastania z podtypem mieszanym, jak i te wyłącznie
oraz pojawieniem się dodatkowych powi- z nadruchliwością i impulsywnością, są
kłań i zaburzeń. bite zdecydowanie częściej w porównaniu
Wiele danych wskazuje na to, że u dzieci z grupą kontrolną, a w podgrupach wyod-
z ADHD występuje zwiększone ryzyko po- rębnionych ze względu na podtyp klinicz-
jawienia się innych zaburzeń psychicznych ny nie ma widocznych różnic (Heffron i in.
w dzieciństwie, okresie dojrzewania i w do- 1987). Czy uciążliwość objawów i związane
rosłym życiu, wśród których należy wy- z nimi konsekwencje dla rodzica tłuma-
mienić: zachowania antyspołeczne, uzależ- czą w pełni fakt, że 95% rodziców dzieci
nienie od alkoholu i narkotyków, depresję, z ADHD przyznaje się do stosowania kar
większe ryzyko popełnienia samobójstwa fizycznych? (Błachno 2005). Najprawdo-
(Biederman, Steingard 1989). podobniej muszą wystąpić również inne
Innym powikłaniem obciążającym dziec- czynniki wywołujące mechanizm karania.
ko i jego otoczenie jest współwystępowa- Przemoc fizyczna wobec dzieci, która
nie zaburzeń zachowania oceniane, w za- przybiera formę karania za objawy, doty-
leżności od rodzaju badania, na 30% 80% czy głównie rodziców nieznających specy-
(Carlson i Rapport 1989; Biederman fiki zaburzenia.
i in. 1991; Anderson i in. 1987). Zaburzenia Po pierwsze, dzieje się tak dlatego, że
te dodatkowo wpływają na zaostrzenie się rodzic nie może usprawiedliwić dziecka
objawów i wzrost zachowań problemo- niepełnosprawnością, nie widzi u dziecka
wych oraz wpływają na znaczne osłabienie uszkodzeń, ale konfrontuje się wyłącznie
wpływu i skuteczności łagodnych oddzia- z jego trudnym zachowaniem. Dzieci ułom-
ływań wychowawczych. ne, kalekie, upośledzone również stanowią
Sytuacja taka wymaga od rodzica za- grupę ryzyka stosowania przemocy (Good-
ostrzenia stosowanych metod wychowaw- man, Scott 2000), ale w ich przypadku ro-
czych, a dokładnie wprowadzenia  oprócz dzic najprawdopodobniej łatwiej i częściej
łagodniejszych metod  sztywnego syste- potrafi tłumaczyć problemowe zachowanie
mu zasad i konsekwencji. Taka postawa ro- dziecka jako objawy.
dzica wobec dziecka w pierwszym okresie Po drugie, charakterystyczna dla nad-
powoduje nasilanie się zachowań niepożą- pobudliwości jest zmienność nasilenia
danych. Trudność tej sytuacji polega głów- objawów (Wolańczyk 1999). Zmienność
nie na tym, że wymaga od rodzica bardzo ta ma sekwencje: okres szkolny i wakacje,
konsekwentnego postępowania, ponieważ dni szkoły i weekend, ale widoczna jest
każde odstępstwo powoduje nasilenie pro- też z dnia na dzień, a nawet w ciągu dnia.
blemów. Rodzic nieznający tej cechy zaburzenia
Spośród trzech grup objawów ADHD za najczęściej przypisuje zmienność złej woli
najczęściej prowokujący do wymierzania dziecka. Złe zachowanie wynikające z nasi-
kar cielesnych uważana jest impulsyw- lenia objawów jest interpretowane jako ce-
ność, a najrzadziej zaburzenia koncentracji lowe i zamierzone działanie dziecka, które
uwagi. Jednak badania rodziców dzieci powinno podlegać karze.
5
Magda Błachno " nadpobudliwość psychoruchowa jako czynnik ryzyka krzywdzenia dziecka
Dziecko w różnych sytuacjach potrafi częściej ostrzejsze formy przemocy i więk-
w większym lub mniejszym stopniu zapa- szą ilość sposobów i metod karania (Błach-
nować nad objawami, a różnice te wynikają no 2005).
przede wszystkim z funkcjonowania jego Opisane objawy i trudności, jakie spra-
środowiska. Dla większości rodziców obja- wiają, mają wiele negatywnych konse-
wy nadpobudliwości są bardzo trudne do kwencji dla rodzica. Rodziców dzieci nad-
zaakceptowania. Tolerancja cech nadpo- pobudliwych w porównaniu z rodzicami
budliwości przez osoby z otoczenia zależy dzieci bez ADHD charakteryzuje wyższy
głównie od cech temperamentalnych, pro- poziom stresu, samoobwinianie się, spo-
gu pobudzenia. Dla rodziców spokojnych łeczne odosobnienie, depresyjność oraz
zachowanie dziecka nadpobudliwego może niższy poziom samooceny kompetencji ro-
stanowić ogromne wyzwanie, a akceptacja dzicielskich (Mash, Johnston 1983). Osa-
tych zachowań jest często niemożliwa do motnienie opiekuna, zmęczenie i związa-
osiągnięcia. Irytujący dla tych rodziców na z nim drażliwość czy niedawna kłótnia
może być każdy objaw, a jest to szczególnie z dzieckiem stanowią dodatkowe czynniki
dużym problemem w przypadku rodzin wyzwalające agresję.
adopcyjnych dzieci z ADHD. Rodzic, który nie otrzymał wsparcia ani
Innym czynnikiem mogącym nasilać pomocy, często za jedyny skuteczny spo-
przemoc jest impulsywność samych ro- sób radzenia sobie z objawami uważa sto-
dziców. Objawy ADHD utrzymują się sowanie kar fizycznych. Rodzice często nie
u 30% 50% pacjentów w wieku dorosłym znają lub nie potrafią zastosować innych
(Biederman, Steingard 1989). Istnieje zatem skutecznych metod pracy z dzieckiem.
bardzo duże prawdopodobieństwo, że Proponowane przez specjalistów metody
dziecko nadpobudliwe wychowywane jest pracy z dzieckiem nadpobudliwym mogą
przez rodziców bądz
z pełnoobjawowym się też okazać dla tych rodziców zbyt anga-
zespołem, bądz
z cechami nadpobudliwo- żujące oraz zbyt mało efektywne.
ści. Kara fizyczna z pozoru wydaje się bar-
Należy również zaznaczyć, że nadpo- dzo skutecznym sposobem oddziaływania
budliwość zwiększa ryzyko wystąpienia na dziecko, ale konsekwencją jej stosowa-
utrzymujących się przez całe życie powi- nia jest najczęściej uruchomienie mecha-
kłań, takich jak zaburzenia zachowania, nizmu błędnego koła  nasilanie się obja-
osobowość antyspołeczna, depresja, uza- wów i zagrożenie dziecka kolejnymi po-
leżnienie od narkotyków i alkoholu, zabu- wikłaniami, jak niska samoocena, depre-
rzenia lękowe. Można więc spodziewać się, sja czy zaburzenia zachowania powodują-
iż u tych rodziców częściej występować bę- ce nasilanie się przemocy i zaostrzanie me-
dzie nie tylko sam zespół nadpobudliwo- tod karania.
ści, ale także inne zaburzenie psychiatrycz- Dodatkowym czynnikiem podtrzymu-
ne (Biederman, Steingard 1989). Rodzice jącym ten mechanizm jest częste społeczne
nadpobudliwi zatem, albo nie będą zauwa- przyzwolenie na tego typu praktyki. W trud-
żali trudnych zachowań dziecka, oceniając nych sytuacjach od rodzica wymagana jest
je subiektywnie jako mało przeszkadzające szybka reakcja, zwłaszcza w miejscach pu-
(na zasadzie  on jest taki, jak ja/my ), albo blicznych. Może ona przybrać formę albo
przeciwnie  mogą zdecydowanie częściej ulegania dziecku, albo interwencji fizycznej.
reagować impulsywnie na zachowania Przewlekłość objawów, konieczność wie-
dziecka. Wśród rodziców z objawami nad- loletniej pracy z dzieckiem, często bez
pobudliwości widoczna jest różnica w czę- większych sukcesów albo z sukcesami nie
stości i ilości stosowanych kar cielesnych. dostrzeganymi przez otoczenie, nawet dla
Jak wskazują badania, rodzice ci stosują wyrozumiałego,  wyedukowanego ro-
5 6
Magda Błachno " nadpobudliwość psychoruchowa jako czynnik ryzyka krzywdzenia dziecka
dzica, stanowi ogromne wyzwanie. Bar- sowania przemocy wobec tych dzieci należy
dzo szybko pojawia się poczucie bezradno- jednak szukać nie tylko w trudnych zacho-
ści, bezsilność, brak cierpliwości sprzyjają- waniach wynikających z objawów nadpo-
ce przemocy. budliwości. Warunkują one także charakter
Na problem krzywdzenia dzieci z nadpo- i cechy samego zaburzenia, tj. okres trwania,
budliwością należy spojrzeć wielowymiaro- zmienność objawów, ale również w szero-
wo. Jest to jedno z niewielu zaburzeń, gdzie ko rozumiane konsekwencje dla rodzica/
dziecko jest karane za objawy. Przyczyn sto- opiekuna dziecka wyzwalające agresję.
Physical violence against children with ADHD is a common phenomenon with a very complex un-
derlying mechanism. Children suffering from this syndrome are especially likely to experience vio-
lence, which is usually used as punishment for symptoms. Factors aggravating aggressive behavior
toward such children include the nature and course of the disorder, as well as the difficulties expe-
rienced by the parents due to their child s disturbed functioning.
Literatura
Anderson J.C., Wiliams S., McGee R., Silva P.A. (1987), DSM-III Disorders in Preadolescent
Children. Prevalence in a Large Sample From the General Population,  Archives of Gene-
ral Psychiatry , vol. 44, s. 69 76.
Barkley R.A. (1998), Dzieci nadpobudliwe i roztargnione,  Świat Nauki nr 11(87), s. 50 55.
Bhatia M.S., Nigam V.R., Bohra N., Malik S.C. (1991), Attention Deficit Disorder With Hype-
ractivity Among Pediatric Outpatients,  Journal of Child Psychology and Psychiatry ,
vol. 32(2), s. 297 306.
Biederman J., Newcorn J., Sprich S. (1991), Comorbidity of Attention Deficit Hyperactivity Di-
sorder With Conduct, Depressive, Anxiety, and Other Disorders,  American Journal
of Psychiatry , vol. 148(5), s. 564 577.
Biederman J., Steingard R. (1989), Attention-Deficit Hyperactivity Disorder in Adolescent,
 Psychiatric Annals , vol. 19(11), s. 587 596.
Błachno M. (2005), Krzywdzenie fizyczne przez rodziców dzieci z zespołem nadpobudliwości psy-
choruchowej,  Psychiatria Polska , w druku.
Carlson G.A., Rapport M.D. (1989), Diagnostic Classification Issues in Attention Deficit Hype-
ractivity Disorder,  Psychiatric Annals , vol. 19(11), s. 576 583.
Cohen P., Cohen J., Brook J. (1993), An Epidemiological Study of Disorders in Late Childhood
and Adolescence  II. Persistence of Disorders,  Journal of Child Psychology and Psy-
chiatry , vol. 34(6), s. 869 877.
Dalton R.F., Forman M.A., Muller B.A. (1996), Psychospołeczne obszary pediatrii, w: Behr-
man R.E., Podręcznik pediatrii Nelsona, PWN, Warszawa.
Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders. Fourth Edition (DSM-IV) (1994), Ameri-
can Psychiatric Association, Washington, s. 78 85.
Goodman R., Scott S. (2000), Maltretowanie dzieci, wyd. I polskie pod red. J. Rabe-Jabłoń-
skiej, Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, Wrocław, s. 174 193.
Hechtman L. (1989), Attention Deficit Hyperactivity Disorder in Adolescence and Adulthood:
An Updated follow-up,  Psychiatric Annals , vol. 19(11), s. 597 603.
Heffron W.M., Martin C.A., Welsh R.J., Perry P., Moore C.K. (1987), Hyperactivity and child
abuse, Canadian Journal of Psychiatry , vol. 32(5), s. 384 386.
7
Magda Błachno " nadpobudliwość psychoruchowa jako czynnik ryzyka krzywdzenia dziecka
Mash E., Johnston Ch. (1983), Parental perceptions of child behavior problems, parenting self-
esteem, and mother s reported stress in younger and older hiperactive and normal children,
 Journal of Consulting and Clinical Psychology , vol. 51(1), s. 86 99.
Otnow Lewis D. (1996), Conduct Disorders, w: Child and Adolescent Psychiatry, Wiliams and
Willkins, Baltimore, s. 564 576.
Taylor E., Chadwick O., Heptinstall E., Danckaerts M. (1996), Hyperactivity and Conduct
Problems as Risk Factors for Adolescent Development,  Journal the American Academy
of Child and Adolescent Psychiatry , vol. 35(9), s. 1213 1226.
Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M. (1999), Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci,
Wydawnictwo BiFolium, Lublin.
Woodward I., Taylor E., Dowdney I. (1998), The parenting and family functioning of chil-
dren with hiperactivity,  Journal of Child Psychology and Psychiatry , vol. 39(2),
s. 161 169.
7 8