1

Adam Heinz rozdział V Wiek XIX (Ewolucjonizm)

1 Uwagi ogólne

Odkrycie metody historyczno – porównawczej zrewolucjonizowało językoznawstwo

XIX wieku. Ta metoda polega na założeniu, że system w biologii noszący miano organizmu

jest układem zamkniętych elementów wzajemnie się warunkujących dla realizacji określonej

funkcji. Do powstania tej metody przyczyniło się „odkrycie” sanskrytu, a konkretniej

odkrycie jak bardzo jest on podobny do języków europejskich. Na okres XIX wieku wielkie

znaczenie miała również zmiana myślenia na romantyczne, a potem pozytywistyczne.

2 Okres początkowy ewolucjonizm i romantyzm (1800 – 1830)

Metoda historyczno – porównawcza stymulowała równocześnie 3 rzeczy: 1 –

naukową ścisłość badań 2 – nastawienie diachroniczne polegające na sięganiu jak najgłębiej 3

– zwrócenie uwagi na budowę gramatyczną, a nie jak dotąd na słownictwo. Dalej jednak

żywe były założenia XVIII wieczne czyli: dążenie do stworzenia gramatyki uniwersalnej i

znalezienie początków mowy.

Językoznawstwo diachroniczne teoretyczne

Główny przedstawiciel w początkowym okresie Friedrich von Schlegel. Jego

najsłynniejsze tezy: w porównywaniu języków należy porównywać nie pojedyncze słowa, ale

konstrukcje gramatyczne, postuluje on również nową dziedzinę – gramatykę porównawczą –

jako metodę porównywania uważa on sięganie w przeszłość. Kolejna jego teza – „naukowy to

znaczy historyczny”, co stało się cechą charakterystyczną XIX wiecznej nauki.

2 Językoznawstwo diachroniczne materiałowe

Duńczyk Rasmus Kritian Rask (1787 – 1832) – zamiłowany nordysta jako pierwszy

stworzył gramatykę historyczno – porównawczą indoeuropejską. Rask wykazał w sposób

naukowy pokrewieństwo części języków indoeuropejskich, mianowicie staro nordyckiego

(staro islandzkiego) z językami skandynawskimi i germańskimi oraz greką, łaciną, językami

słowiańskimi, litewskim i ormiańskim. Sformułował przed J. Grimmem prawo przesuwki

konsonantycznej w germańskim. Program zbudowania gramatyki porównawczej oparł na

założeniach empirycznych i na metodzie indukcyjnej, a punktem wyjścia były zawsze dla

niego gramatyki opisowe poszczególnych języków. Celem jego badań jednak nie była

gramatyka historyczno – porównawcza, a systematyka języków świata na wzór systematyki

organizmów zoologicznych i botanicznych.

Właściwym i niezaprzeczalnym twórcą gramatyki porównawczej był FRANZ BOPP.

Bopp pragnął 3 rzeczy: 1 przedstawić w sposób systematyczny stosunki pokrewieństw

języków, 2 zbadać rządzące ewolucją języka „fizyczne i mechaniczne” prawa 3 ustalić

2

początki głównych kategorii morfologicznych. Bopp pragnął również stworzyć coś w rodzaju

„anatomii porównawczej” w zakresie mowy, by tą drogą 1 dotrzeć do początków mowy

ludzkiej, do prajęzyka 2 ustalić warunki, w jakich organizmy językowe powstają, żyją i

obumierają. Konkretny cel – dotarcie do wyrazów najbardziej pierwotnych – miały one

budowę 1sylabową i były pozbawione motywacji semantycznej, a więc czysty dźwięk. Etap

końcowy jego badań – poszukiwanie pokrewieństw rodziny indoeuropejskiej do innych

rodzin językowych, wysuwa on tezę, że istnieje pokrewieństwo z językami malajsko –

polinezyjskimi, indonezyjskim oraz kaukaskim.  jego tezy były już znane wcześniej,

jednakże on je usystematyzował i zespolił w całość.

Jacob Grimm: w duchu romantycznym zbierał on wszelkie germańskie zabytki

językowe i jako pierwszy zainicjował gramatykę historyczną. Dzięki niemu wiemy, że

gramatyka może być historyczna, a nie wyłącznie historyczno – porównawcza i na odwrót.

(WOW! ) Grimm wyszczególnił również 3 epoki języka niemieckiego: staro - , średnio - , i

nowoniemiecki. Ustalił on opierając się na Rasku tzw. „prawa Grimma” czyli pierwszą i

drugą przesuwkę konsonantyczną (chodzi o to, że spółgłoski zmieniły swoje miejsca).

Językoznawstwo synchroniczne teoretyczne

Najwybitniejszy przedstawiciel tego kierunku to Wilhelm von Humboldt: poliglota,

założyciel uniwersytetu berlińskiego itd. Jego myśl była kontynuowana w XX wieku przez de

Saussira („neohumboldtyści” niemieccy i angielscy). Cel = stworzenie antropologii

porównawczej, do której zmierzał od strony języka i przy pomocy metody porównawczej.

Jego teza: języki narodowe są wariantami języka w ogóle. Cechy zaś indywidualne

poszczególnych języków to konsekwencje wzajemnego oddziaływania na siebie języka w

ogóle i psychiki narodu. Można więc badać psychikę narodu poprzez badanie jego języka.

Różnorodność języków jest przejawem i konsekwencją różnorodności światopoglądów.

Naród kształtuje swój język, ale język też kształtuje naród. Myśl Humboldta łączy się z

Kantem. Język jest potrzebą człowieka nie tylko dla porozumienia się, ale również dla

konieczności wymiany myśli. Język może być narzędziem poznania rzeczywistości, ale tylko

rzeczywistości subiektywnej (psychicznej).  teoria psychologiczna i społeczna języka.

Druga dziedzina językoznawstwa synchronicznego teoretycznego to klasyfikacja

typologiczna języków: 1 sprawa wzajemnego stosunku morfemów leksykalnych i

gramatycznych 2 budowa mono – lub dysylabiczna pierwiastka 3 problem języków czystych i

mieszanych. Główny teoretyk August Wilhelm von Schlegel. Odróżnia on 3 typy języków 1

języki pozbawione struktury gramatycznej (izolujące) 2 języki stosujące afiksację

(aglutynujące) 3 języki fleksyjne.

3

III Okres rozwoju ewolucjonizm i biologizm 1830 -1870

Nowe zadania: podążania za osiągnięciami Boppa i Grimma, a więc ustalenie rodzin

językowych i języków, które do niej należą, w zakresie gramatyki historycznej: trzeba

opracować ewolucję języków. W obu przypadkach narzędziem była metoda historyczno –

porównawcza.

Językoznawstwo diachroniczne materiałowe

4 główne dziedziny: 1 prace etymologiczne, 2 prace nad stworzeniem gramatyk

historycznych poszczególnych języków 3 opracowania monograficzne poszczególnych

zagadnień 4 sama gramatyka indoeuropejska, jej dalsza rozbudowa itd.

W dziedzinie etymologii wysuwa się nazwisko August Friedrich Pott – na równi z

Boppem i Grimmem. Zebrał on i usystematyzował olbrzymi zasób leksykalny wyrazów i

form odpowiadających sobie genetycznie. Teoria: podstawą badania etymologicznego jest

forma dźwiękowa.

Bracia Grimm napisali pierwszy słownik niemiecki, niestety z powodu ich śmierci nie

został ukończony. W filologii romańskiej wysuwa się nazwisko Friedrich Diez, który jako

pierwszy napisał gramatykę języków romańskich oraz słownik etymologiczny języków

romańskich. Jeśli chodzi o nasze języki słowiańskie to wysuwa się pan Franje Miklosić lub

uczeń Boppa Hipolit Cegielski.

Językoznawstwo diachroniczne teoretyczne

Tutaj August Schleicher – zajmował się on gramatyką historyczno – porównawczą w

zakresie jej problematyki teoretycznej, czego rezultatem był ogólny system teoretyczny

języka na wzór systemów filozoficznych. Próba zastosowania teorii Darwina do języka, w

której elementami składowymi są również koncepcje filozoficzne Hegla. Język = organizm

naturalny, a nie fakt społeczny (jak uważał Humboldt). Ściślej jest to funkcja biologiczna

gatunku ludzkiego. Badania mowa – mózg, początki badań prowadzone były przez fizjologów

i lekarzy. I tak np. znany francuski chirurg Paul de Broca opierając się na zjawisku afazji

doszedł do wniosku, że w mózgu znajduje się specjalny ośrodek odpowiedzialny za mowę. W

ten sposób powstała koncepcja lokalizacyjna statyczna mowy, ale wkrótce przedstawiono jej

odwrotną koncepcję antylokalizacyjną.

Językoznawstwo synchroniczne materiałowe

Koncepcja biologiczna języka szczególnie widoczna była w fonetyce. Badania nad

fonetyką były prowadzone dwufazowo: przez lekarzy i fizjologów oraz filologów. Rudolf von

Raumer – alfabet nie jest zdolny oddać wszystkich dźwięków. Metoda akustyczna analizy

głosek.

4

Językoznawstwo synchroniczne teoretyczne

1 poglądy ogólnoteoretyczne na temat języka, 2 klasyfikacja typologiczna jezyków.

H. Steinthal – zagadnienie wzajemnego stosunku jezyka, logiki, psychologii

indywidualnej i społecznej. Nowy pogląd – język nie jest zjawiskiem logicznym oderwanym

od człowieka.Charakter ewolucyjny języka – skoro jest zjawiskiem ewolucyjnym w czasie nie

może być rozpatrywany ze stanowiska logiki. Językoznawstwo ma charakter psychologiczno

– fizjologiczny. Innowacja Steinthala – rozbudowanie koncepcji Humboldta, wysunięcie hasła

etnopsychologii – bada zachowanie narodów od strony ich języka. Rozszerzenie zakresu

psychologii językowej: język zbiorowości jest przejawem psychiki narodu, język zaś

indywidualny jest wyrazem psychiki jednostki.

Zainteresowanie mową dziecka, badanie w jaki sposób przyswaja ono sobie język.

Klasyfikacja typologiczna – Steinthal wprowadza własną: dwa założenia  istnieje

językoznawstwo ogólne traktujące o języku w ogóle oraz językoznawstwo szczegółowe

traktujące o poszczególnych konkretnych językach, będących różnymi realizacjami

pierwszego.

IV okres kulminacji i przełomu ewolucjonizm i pozytywizm (1870 – 1900)

Językoznawstwo diachroniczne teoretyczne

Pierwsza szkoła gramatyków – szkoła młodogramatyczna: prekursor Wlihelm Scherer.

W teorii łączył on Humboldta z Steinthalem. August Leskien: teoria drzewa genealogicznego

i teoria falowa. T. d: języki rysujemy na drzewku, t. f.: zmiany językowe rozchodzą się w

terenie jak częściowo zachodzące na siebie fale (języki mają kontakt między sobą, m.in.

dlatego również ewoluują).

Główny problem młodogramatyków – fonetyka, a konkretnie aktualizacja praw

fonetycznych na tle nowych odkryć. Okazało się, że przyczyną wielu wątków pozornych

nieregularności było nie dość dokładne formułowanie praw fonetycznych! Sanskryt stracił

domenę tego najważniejszego języka. Nowa teza o bezwyjątkowości praw fonetycznych 

jądro szkoły młodogramatyków. Główni przedstawiciele: K. Brugman i H. Osthoff uczniowie

Leskiena. Cechy charakterystyczne szkoły młodogramatycznej: 1. Stanowisko diachroniczne i

przyczynowe utożsamiane z jedynie naukowym, 2 koncepcja bezwyjątkowości praw

fonetycznych

krzyżowanych

działaniem

analogii

morfologicznej

3

postawa

psychofizjologiczna 4 postawa systemowa 5 postawa minimalistyczna: żadnych uogólnień,

żadnych teorii 6 cel badań – języki historyczne. 7 brak postawy wartościującej 8 wewnętrzna

sprzeczność wynikająca z uważania konkretnego i jednostkowego mówienia za teoretyczny

punkt wyjścia w badaniach lingwistycznych. Te podstawy skodyfikował Hermann Paul.

5

Językoznawstwo diachroniczne materiałowe

Do badań natury gramatycznej dochodzą nowe dziedziny jak składnia, semantyka,

kultura, dialektologia i onomastyka. 3 synteza w Karla Brugmanna. Nasilenie prac z języków

klasycznych. Językoznawstwo germańskie. Zainteresowanie językami bałtyckimi ze względu

na ich archaiczny charakter. W zakresie j. słowiańskich również pojawia się szereg

opracowań. W końcu wyłania się mój ulubiony Ferdynand de Saussure . Zasługi m.in.

przedstawił teorię alternacji (apofonii) wokalicznej w p.indoeuropejskim. Pojawiło się szereg

prac o językach afrykańskich jak również kaukaskich.

Językoznawstwo synchroniczne materiałowe

Podział fonetyki na tradycyjną i na instrumentalną stosująca do badań aparaturę

fizyczną. Fonetyka tradycyjna – Eduard Sievers. Anglik Henry Sweet. Onomastyka,

dialektologia – zjawisko mieszania się języków +rozkwit badań fonetycznych.

Językoznawstwo synchroniczne teoretyczne

Dwa nurty – bardzo ogólny, drugi szczegółowy dotyczący działów gramatyki.

Problematyka ogólna – psychologistyczna teoria W. Wundta. Pierwszy teoretyk w dziedzinie

składni – John Ries. Kazańska szkoły polskiej lingwistyki z Janem Ignacym Niecisławem

Baudouin de Courtenay – problem związku między dźwiękiem, a znaczeniem, problem

językowej funkcji alternacji głosek. Później pracował wspólnie z uczniem Mikołajem

Kruszewskim.

Podsumowanie: problematyka XIX wieku:

1. stosunek języka do psychiki jednostki i grupy

2. zagadnienia pochodzenia mowy, klasyfikacji języków

3. zagadnienia dotyczące fonetyki, morfologii, składni, semantyki

4. negatywne cechy: 1 wyłączność postawy diachronicznej jako postawy naukowej, 2

zjawiska językowe usiłowano tłumaczyć przez inne nauki 3 traktowanie systemowe język

jako sumę jednostkowych i luźnych faktów i zjawisk badanych pojedynczo w izolacji