Wstêp

Zgwa³cenie nale¿y do najczêœciej

spotykanych form przemocy seksu-
alnej. Literatura przedmiotu definiuje
je jako przestêpstwo skierowane
przeciwko wolnoœci cz³owieka w za-
kresie dysponowania w³asn¹ osob¹
w sferze ¿ycia seksualnego. Istot¹
ka¿dego zgwa³cenia jest naruszenie
sfery wolnoœci seksualnej pokrzyw-
dzonego poprzez doprowadzenie
przemoc¹, groŸb¹ bezprawn¹ lub
podstêpem do obcowania p³ciowego
ze sprawc¹ lub poddania siê albo
wykonania innej czynnoœci seksu-
alnej. Jest kilka teorii opisuj¹cych
zjawisko przestêpczoœci. W 1918 r.
Lombrosso przedstawi³ teoriê badañ
nad uwarunkowaniami dziedziczny-
mi zachowañ przestêpczych, czyli
dotycz¹c¹ tzw. przestêpcy z urodze-
nia. Na prze³omie lat 60. i 70. lanso-
wano teoriê kariotypu o XYY. Cam-
bell i Ihsan Al-Issa wskazywali, ¿e to
p³eæ determinuje charakter sprawcy.
Badania Gierowskiego doprowadzi³y
zaœ do stwierdzenia, ¿e istnieje zwi¹-
zek miêdzy uszkodzeniami i dysfunk-
cj¹ mózgu a psychopatyczn¹ osobo-
woœci¹ sprawcy

1

. Dodatkowymi ele-

mentami wp³ywaj¹cymi na tê kwestiê
s¹: patologia œrodowiska rodzinne-
go, zaburzenia osobowoœci, do-
œwiadczenia przemocy seksualnej
czy nieudane relacje ma³¿eñskie.
Du¿e znaczenie w tego typu prze-
stêpstwach ma równie¿ alkoholizm
i narkomania.

Wed³ug statystyk Komendy G³ów-

nej Policji liczba zg³oszonych w ci¹gu
roku zgwa³ceñ w ci¹gu ostatnich 5 lat
ustabilizowa³a siê na poziomie ok.
2300. Nale¿y równie¿ podkreœliæ bar-
dzo wysoki wskaŸnik wykrywalnoœci,
który przekracza 80% zg³oszonych
spraw. Statystycznie przewa¿aj¹
zgwa³cenia heteroseksualne, w któ-
rych ofiar¹ jest kobieta, co potwier-
dza funkcjonuj¹ce powszechnie
przekonanie, ¿e sprawc¹ zgwa³cenia
jest zwykle mê¿czyzna wymuszaj¹cy
na kobiecie stosunek seksualny.
W USA na 100 000 kobiet przypada
36 zgwa³ceñ, w Norwegii – 1, w Anglii
– 3, w Polsce – 7, w Japonii – 12,
w Turcji – 14. Liczba ujawnionych
zgwa³ceñ jest jednak daleko mniej-
sza od rzeczywistej. Czynnikiem za-
sadniczym, wp³ywaj¹cym na zanie-
chanie zg³oszenia o przestêpstwie
zgwa³cenia, jest obawa przed zemst¹
ze strony sprawcy (50%). Inne
czynniki to: wstyd przed otoczeniem
(30%), niewiara w skutecznoϾ dzia-
³ania organów œcigania (10%), nie-
chêæ do poddania siê oglêdzinom
(5%) oraz inne przyczyny (3%),
wœród których dominuje zbagatelizo-
wanie skutków czynu

2

.

Jedn¹ z form ochrony spo³eczeñ-

stwa przed rosn¹c¹ fal¹ przestêpstw
seksualnych jest obowi¹zkowa reje-
stracja prawomocnie skazanych
sprawców przestêpstw na tle seksu-
alnym (Sex Offenders Registration).
Rejestry takie prowadzone s¹ w wie-
lu innych krajach i wydaje siê, ¿e do

pewnego stopnia pozwala to na ogra-
niczanie liczby pope³nianych prze-
stêpstw seksualnych poprzez moni-
torowanie osób, które choæ raz dopu-
œci³y siê takiego przestêpstwa. Praw-
dopodobieñstwo, ¿e pope³ni¹ je zno-
wu, siêga bowiem niekiedy 25%.
Gromadzone dane u³atwiaj¹ te¿ usta-
lenie sprawcy wtedy, gdy przestêp-
stwo zostanie pope³nione ponownie.
Funkcjonuj¹ce w Europie bazy da-
nych profili DNA równie¿ s¹ wykorzy-
stywane przy wykrywaniu sprawców
przestêpstw seksualnych, trudno jed-
nak mówiæ o profilaktycznej roli tych
baz

3

.

Obserwacje w³asne autorów

wskazuj¹, ¿e œlady biologiczne zgro-
madzone w tych sprawach s¹ bardzo
czêsto pomijane lub niew³aœciwie wy-
korzystywane w zlecanych eksperty-
zach. Osobn¹ kwesti¹ jest w³aœciwe
zabezpieczenie materia³u dowodo-
wego, który ma decyduj¹cy wp³yw na
wynik badañ laboratoryjnych. Powy¿-
sze obserwacje znajduj¹ potwierdze-
nie w badaniach empirycznych.

Charakterystyka
œladów biologicznych
wystêpuj¹cych w przestêpstwach
zgwa³cenia

W sprawach przestêpstw seksual-

nych wystêpuje du¿a ró¿norodnoœæ
œladów biologicznych. Do najbardziej
charakterystycznych z nich nale¿y
zaliczyæ œlady nasienia. Nie mniej
istotne znaczenie maj¹ równie¿ œlady

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05

16

Ireneusz So³tyszewski
Rafa³ P³oski
Miros³aw Lisiecki

Praktyczne
aspekty
postêpowania
w sprawach
o przestêpstwo seksualne ze szczególnym
uwzglêdnieniem znaczenia nowoczesnych badañ
biologicznych

krwi, œliny, wydzieliny pochwowej,
wymazy spod paznokci i w³osy. Œlady
spermy mog¹ wystêpowaæ na po-
wierzchni cia³a, w jego naturalnych
otworach (pochwa, odbyt, jama ust-
na), na odzie¿y, poœcieli, otaczaj¹-
cych przedmiotach lub na pod³o¿u
w miejscu przestêpstwa. Œwie¿e œla-
dy nasienia (np. w prezerwatywie)
maj¹ p³ynn¹ lub galaretowat¹ konsy-
stencjê i wydzielaj¹ charakterystycz-
ny zapach. Po wyschniêciu plamy
spermy zwykle maj¹ bia³oszar¹ lub
bia³obe¿ow¹ barwê, mog¹ byæ lekko
opalizuj¹ce lub te¿ wystêpowaæ
w postaci bia³awych, szklistych, drob-
nych grudek. Roztarte na pod³o¿u
nasienie lub plamy nasienia o wod-
nistej konsystencji s¹ praktycznie
niewidoczne go³ym okiem.

Wykazanie obecnoœci plemni-

ków w badanym œladzie jedno-
znacznie wskazuje na obecnoϾ
nasienia. Pe³n¹ wartoœæ dowodo-
w¹ i identyfikacyjn¹ ma wy³¹cznie
stwierdzona obecnoœæ ca³ych
plemników wraz z g³ówk¹ i ogon-
kiem. Wynik ujemny nie jest dowo-
dem nieobecnoœci nasienia, gdy¿
takie œlady mog¹ pochodziæ od
osobnika wykazuj¹cego azoosper-
miê lub oligospermiê. Przyjmuje
siê, ¿e obecnoœæ plemników ¿y-
wych mo¿na wykazaæ w wymazie
z pochwy do 5 godzin po odbytym
stosunku. W odniesieniu do plem-
ników martwych czas ten wynosi
24–48 godzin. Badania w³asne wska-
zuj¹, ¿e optymalnym czasem pobra-
nia wymazu jest 12 godzin po stosun-
ku. W pojedynczych przypadkach au-
torzy uzyskali profil DNA nawet po
ponad 96 godzinach. ObecnoϾ
plemników w zw³okach ocenia siê na
2 tygodnie. Przy normozoospermii
plemniki mo¿na wykryæ w plamach
nawet po kilku latach. W przypadku
nasienia patologicznego (obni¿ona
iloœæ plemników, plemniki o nieprawi-
d³owej budowie morfologicznej) ich
identyfikacja w plamach bywa trudna
lub wrêcz niemo¿liwa. Ponadto czyn-
niki takie jak wilgoæ, œwiat³o, tempe-
ratura oraz niektóre zwi¹zki chemicz-
ne wp³ywaj¹ negatywnie na trwa³oœæ
plemników, a tym samym na ich iden-
tyfikacjê w plamach. Nasienie jest

tak¿e znakomit¹ po¿ywk¹ dla drob-
noustrojów, które w sprzyjaj¹cych
warunkach temperatury i wilgotnoœci
mog¹ w ci¹gu kilku godzin zniszczyæ
sk³adniki nasienia umo¿liwiaj¹ce jego
identyfikacjê. Innym specyficznym te-
stem wykrywaj¹cym obecnoœæ nasie-
nia jest ujawnienie LDH – C4 enzymu
dehydrogenazy mleczanowej wystê-
puj¹cej w g³ówkach plemników. Nie
stwierdzono LDH – C4 w innych tkan-
kach ludzkich poza j¹drami i p³ynem
nasiennym. Czas wykrywania tego
enzymu w plamach zale¿y od iloœci
plemników w plamie (w plamach na-
sienia normozoospermicznego ak-

tywnoœæ LDH – C4 wystêpuje przez
wiele miesiêcy). Wszystkie czynniki
fizykochemiczne dzia³aj¹ce nieko-
rzystnie na plemniki tak¿e bêd¹ os³a-
bia³y mo¿liwoœæ wykrycia LDH – C4.

W zwi¹zku z mo¿liwoœci¹ wystê-

powania w œladach nasienia zdegra-
dowanych form plemników lub ich
ca³kowitego zaniku wykorzystuje siê
testy identyfikuj¹ce zwi¹zki chemicz-
ne wystêpuj¹ce w spermie w znacz-
nej iloœci, np. kwaœn¹ fosfatazê, anty-
gen prostaty, cholinê lub cynk. Krymi-
nalistyczna przydatnoœæ powy¿szych
testów budzi czêsto kontrowersje,
wiadomo bowiem, ¿e w powy¿szych
testach nie mo¿na wykluczyæ wyst¹-
pienia fa³szywej reakcji pozytywnej

4

.

W wielu sprawach istotne znacze-

nie odgrywa zabezpieczenie œladów
spod paznokci. Œlady te powinny

byæ pobierane w postaci wymazów
zarówno od osób pokrzywdzonych,
jak i typowanych sprawców przestêp-
stwa. Mo¿na równie¿ pobieraæ wy-
skrobiny spod paznokci czy te¿ œcin-
ki. W próbkach, poza komórkami na-
skórka osoby, od której materia³ ten
jest pobierany, mog¹ znajdowaæ siê
œlady krwi, w³osy, w³ókna b¹dŸ mikro-
œlady tkanek innej osoby.

Wydzielina pochwowa ofiary wy-

stêpuje na bieliŸnie, poœcieli, a tak¿e
na przedmiotach wprowadzanych do
pochwy. Œlady te s¹ trudno zauwa-
¿alne z uwagi na s³ab¹ fluorescencjê
w œwietle UV. Podobnie jak w przy-
padku innych œladów, Ÿród³em DNA
do identyfikacji osobniczej s¹ wystê-
puj¹ce w wydzielinie komórki, np. ko-
mórki b³ony œluzowej pochwy. Specy-
ficznym materia³em jest wymaz z po-
chwy, który powinien byæ pobierany
mo¿liwie bezpoœrednio po zdarzeniu.

Pop³uczyny lub wymazy z ust

ofiary s¹ cennym materia³em z uwa-
gi na mo¿liwoœæ zabezpieczenia ma-
teria³u biologicznego (plemników)
w przypadku podejrzenia kontaktu
(stosunku) oralnego.

Ogólne zasady zabezpieczania
œladów biologicznych
w przypadkach zgwa³cenia

Proces zabezpieczania œladów

biologicznych na potrzeby analizy
DNA w sprawach przestêpstw seksu-
alnych jest inny od procedury stoso-
wanej w odniesieniu do badañ w in-
nych sprawach o charakterze krymi-
nalnym

5

. Szczególn¹ rolê odgrywaj¹

tu bowiem oglêdziny cia³a pokrzyw-
dzonej. Oglêdziny te charakteryzuj¹
siê szczegó³owym opisem dozna-
nych obra¿eñ oraz umo¿liwiaj¹ ujaw-
nienie i zabezpieczenie wszelkich
œladów biologicznych na ciele po-
krzywdzonej. Podczas przeprowa-
dzania oglêdzin miejsca lub rzeczy
nale¿y pamiêtaæ o w³aœciwym zabez-
pieczeniu przedmiotu oglêdzin, tak
aby nie dosz³o do powstania œladów
wtórnych, które spowoduj¹ b³êdn¹
interpretacjê, a co za tym idzie, b³êd-
n¹ rekonstrukcjê przebiegu zdarze-
nia. W pierwszej kolejnoœci ujawnio-
ne œlady biologiczne na odzie¿y po-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05

17

Ryc. 1. Obraz mikroskopowy plemników. Preparat
sporz¹dzony z wyci¹gu badanej plamy.
Fig. 1. Microscopic image of spermatozoa.
Preparation made from extract of evidential stain.

szkodowanej i sprawcy nale¿y sfoto-
grafowaæ i opisaæ, a opis uzupe³niæ
szkicem. Œlad biologiczny nale¿y
sfotografowaæ razem z podzia³k¹
metryczn¹, co umo¿liwia odtworze-
nie jego naturalnej wielkoœci albo wy-
konanie reprodukcji w skali 1:1. Opis
ujawnionego œladu powinien zawie-
raæ wielkoœæ, kszta³t i lokalizacjê.
Prawid³owy opis powy¿szych para-
metrów powinien równie¿ uwzglêd-
niaæ rodzaj pod³o¿a, na
którym œlad biologiczny
wystêpuje. Precyzyjne wy-
konanie tych czynnoœci
pozwala na podjêcie próby
odtworzenia przebiegu
zdarzenia.

Ze wzglêdu na du¿¹

czu³oœæ analizy DNA zale-
ca siê przestrzeganie po-
ni¿szych zasad:

Wszystkie ujawnione

i zabezpieczone œlady bio-
logiczne nale¿y traktowaæ
jako potencjalny materia³
do analizy DNA.

Szczególne znaczenie maj¹ œla-

dy biologiczne zabezpieczone na cie-
le pokrzywdzonej, np. œlady œliny
i spermy.

Tam gdzie jest to wskazane, na-

le¿y u¿ywaæ sterylnych wymazówek
i wody destylowanej w celu pobrania
odpowiednich wymazów z cia³a
osoby pokrzywdzonej.

Wymazy z pochwy powinny zo-

staæ pobrane mo¿liwie bezpoœrednio
po zg³oszeniu o przestêpstwie
zgwa³cenia w liczbie co najmniej
3 sztuk (przednia i tylna œciana po-
chwy oraz okolice szyjki macicy).

Do ujawniania œladów biologicz-

nych nale¿y stosowaæ papierki testo-
we, które mog¹ byæ potencjalnym
Ÿród³em DNA

wykorzystywanym

w badaniach laboratoryjnych.

W zabezpieczeniu materia³u

biologicznego efektywne s¹ dwie me-
tody: wysuszenie w temperaturze po-
kojowej albo zamro¿enie materia³u
w temperaturze –20

o

C lub ni¿szej.

Œlady biologiczne (wysuszone)

ujawnione na dowodach rzeczowych
nale¿y zabezpieczyæ, pakuj¹c
oddzielnie w: papier pakowy, koperty

lub tekturowe pude³ka. Nie nale¿y
stosowaæ hermetycznie zamykanych
opakowañ. Sposób pakowania powi-
nien gwarantowaæ ochronê samego
dowodu i wszystkich cech identyfika-
cyjnych znajduj¹cych siê na nim.
Wa¿ne jest równie¿ czytelne i niebu-
dz¹ce w¹tpliwoœci oznaczenie w po-
staci metryczki œladu biologicznego.

Ka¿de otwarcie opakowania lub

bezpoœredni kontakt ze œladem biolo-

gicznym powinien byæ odnotowany
na wszystkich etapach postêpowania
przygotowawczego i s¹dowego, np.
na tylnej powierzchni metryczki.

Mo¿liwoœci wykorzystania
badañ genetycznych
do identyfikacji sprawców
przestêpstw seksualnych

W praktyce laboratoryjnej stosuje

siê ró¿ne metody analizy DNA.
Pierwsza obejmuje analizê polimor-
ficznych sekwencji mikrosatelitarnych
DNA j¹drowego technik¹ PCR. Uk³a-
dy typu STR (short tandem repeats)
zlokalizowane na chromosomach au-
tosomalnych s¹ wysoce polimorficz-
nymi loci wystêpuj¹cymi we wszyst-
kich genomach eukariotycznych. Ich
charakterystyczn¹ cech¹ jest wystê-
powanie tandemowo powtarzanych
sekwencji o d³ugoœci 2–6 pz. Zasto-
sowanie reakcji PCR pozwala na
okreœlenie fenotypów szeregu loci
DNA nawet w bardzo ma³ych i sta-
rych œladach biologicznych.

Powszechnie stosowany w Polsce

i na œwiecie panel obejmuje 10 takich

markerów, które s¹ dziedziczone
w pe³ni niezale¿nie i dziêki temu wy-
stêpuj¹ w bardzo wielu kombinacjach
genotypowych w populacji. To zró¿ni-
cowanie pozwala praktycznie we
wszystkich przypadkach na jedno-
znaczne wykluczenie lub potwierdze-
nie z prawdopodobieñstwem grani-
cz¹cym z pewnoœci¹ hipotezy na te-
mat pochodzenia materia³u dowodo-
wego od danej osoby. Zalet¹ reakcji

multipleksu PCR jest rów-
nie¿ stosunkowo krótki
czas wykonania analizy
i relatywnie niski koszt ba-
dañ. Metod¹ t¹ mo¿na ba-
daæ wszystkie rodzaje ma-
teria³u biologicznego.

Pomimo bardzo wyso-

kiej informatywnoœci anali-
zy opartej na autosomal-
nych STR jej przydatnoϾ
w badaniach dotycz¹cych
przestêpstw seksualnych
jest ograniczona. Powo-
dem tego jest fakt, ¿e ma-
teria³ najczêœciej badany
w tego typu sprawach to

wymaz z pochwy, zawieraj¹cy przede
wszystkim komórki kobiety (nab³onek
pochwy). Ze wzglêdu na znaczn¹ je-
go iloϾ w klasycznych badaniach ge-
netycznych, DNA zawarte w tych ko-
mórkach zdecydowanie dominuje
nad zazwyczaj s³abszym profilem po-
chodz¹cym z plemników sprawcy, co
utrudnia, a czasem wrêcz uniemo¿li-
wia, analizê. Stosowana w tych przy-
padkach procedura tzw. preferencyj-
nej lizy nie zawsze pozwala na roz-
wi¹zanie problemów. Procedura ta
jest oparta na wiêkszej opornoœci j¹-
der komórkowych plemników na tra-
wienie proteinaz¹. Pozwala to w od-
powiednich warunkach na wybiórcze
usuniêcie z mieszaniny wiêkszoœci
komórek nab³onkowych (kobiecych),
a

tym samym na zwiêkszenie

wzglêdnej iloœci plemników, co po-
prawia jakoϾ analizy. Niestety, meto-
da preferencyjnej lizy zawodzi w sy-
tuacji degradacji biologicznej mate-
ria³u, podczas której nastêpuje uwol-
nienie DNA z j¹der komórkowych
plemników, z czym wi¹¿e siê utrata
wzglêdnej opornoœci na trawienie
proteinaz¹.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05

18

Ryc. 2. Podstawowe œrodki umo¿liwiaj¹ce prawid³owe zabezpieczenie œladu
biologicznego do badañ DNA: jednorazowe rêkawice, ja³owa woda, sterylna
wymazówka, lekka fizelinowa maseczka do os³ony ust i nosa
Fig. 2. Basic means necessary for an appropriate recovery of biological traces
for DNA analysis: disposable gloves, sterilised water and swab, light face mask
for covering mouth and nose

Nowoczesn¹ metod¹ analizy ge-

netycznej, która pozwala na ominiê-
cie problemów zwi¹zanych z obecno-
œci¹ DNA kobiety w badanej miesza-
ninie, jest badanie STR zlokalizowa-
nych na chromosomie Y. Chromosom
Y nie wystêpuje u kobiet, w zwi¹zku
z czym produkt amplifikacji uzyskany
w takiej analizie pozwala na badanie
wy³¹cznie mêskiego sk³adnika mie-
szaniny, co jest znacznym u³atwie-
niem. Dodatkow¹ zalet¹ wykorzysta-
nia markerów na chromosomie Y jest
fakt, ¿e chromosom ten wystêpuje
tylko w jednej kopii (haploidalny ele-
ment ludzkiego genomu). Wobec te-
go, w przypadku obecnoœci w mate-
riale dowodowym mieszaniny pocho-
dz¹cej od 2 lub wiêkszej liczby mê¿-
czyzn badania oparte na chromoso-
mie Y s¹ ³atwiejsze do interpretacji.
Wynika to z faktu œrednio 2 razy
mniejszej iloœci stwierdzanych poli-
morficznych cech w porównaniu z
analiz¹ opart¹ na markerach autoso-
malnych. Znaczna liczba polimorficz-
nych cech stwierdzanych w badanej
mieszaninie czêsto utrudnia lub unie-
mo¿liwia interpretacjê, poniewa¿
stwarza sytuacjê, w której wiêkszoœæ,
a w skrajnych przypadkach ca³a dana
populacja mê¿czyzn mo¿e byæ po-
tencjalnym dawc¹ œladu. Z powy¿-
szych wzglêdów w wiêkszoœci labo-
ratoriów kryminalistycznych rutynowo
stosuje siê analizê STR na chromo-
somie Y w analizie wymazów z po-
chwy oraz innych materia³ów mog¹-
cych zawieraæ plemniki, szczególnie
jako sk³adnik mieszaniny.

Wobec znacznej, bo wynosz¹cej

obecnie co najmniej 139, liczby po-
znanych STR zlokalizowanych na
chromosomie Y istotne jest zagad-
nienie, które z tych markerów powin-
ny byæ rutynowo analizowane

6

. Kry-

teria istotne dla dokonania wyboru to
z jednej strony informatywnoϾ mar-
kera oraz ³atwoœæ amplifikacji i anali-
zy, a z drugiej strony – powszechne
stosowanie w innych laboratoriach,
które umo¿liwia porównywanie wyni-
ków i wymianê informacji. Pierwsze
miêdzynarodowe wytyczne na temat
loci Y-STR rekomendowanych do
u¿ywania w kryminalistyce zosta³y
zaproponowane na podstawie wielo-

oœrodkowych badañ przez M. Kayse-
ra i wsp.

7

. Autorzy ci wskazali 9 uk³a-

dów tworz¹cych tzw. minimalny ha-
plotyp, zwany te¿ Europejskim Mini-
malnym Haplotypem (EMH). Reko-
mendowane uk³ady to DYS19, DYS-
385a, DYS385b, DYS389I, DYS-
389II, DYS390, DYS391, DYS392
oraz DYS393. Przyjêcie powy¿szych
propozycji przez spo³ecznoœæ miê-
dzynarodow¹ zaowocowa³o powsta-
niem zintegrowanej bazy danych za-
wieraj¹cej informacje na temat czê-
stoœci wystêpowania haplotypów
zdefiniowanych na podstawie analizy
ww. uk³adów STR w wiêkszoœci po-
pulacji europejskich

8

oraz licznych

populacji innych kontynentów,
w szczególnoœci Azji

9

i Ameryki

10

.

U¿ytecznoœæ dziewiêciu wspomnia-
nych Y-STR zosta³a tak¿e potwier-
dzona w USA przez grupê badaczy
zajmuj¹c¹ siê standaryzacj¹ metod
analizy DNA

w

kryminalistyce,

(Scientific Working Group on DNA
Analysis Methods – SWGDAM)

11

.

Dodatkowo zespó³ amerykañski do-
³¹czy³ do rekomendowanej grupy
markerów dwa STR: DYS438 i DYS-
439. Wytyczne SWGDAM doprowa-
dzi³y do opracowania przez firmê
Promega komercyjnego zestawu do
multipleksowej analizy Y-STR (Po-
werPlex Y), pozwalaj¹cego w jednej
reakcji badaæ wszystkie 11 rekomen-
dowanych uk³adów oraz DYS437.
Równolegle firma Applied Biosytems
wprowadzi³a na rynek zestaw Y-filer
umo¿liwiaj¹cy multipleksow¹ analizê
jeszcze wiêkszej liczby loci STR na
chromosomie Y: poza uk³adami ujê-
tymi w zestawie PowerPlex Y mo¿li-
wa jest analiza DYS448, DYS456,
DYS458, DYS635 (Y GATA C4) i Y
GATA H4.

W przypadku zabezpieczenia

m.in. w³osów telogenowych mog¹-
cych pochodziæ od sprawcy zgwa³ce-
nia wykorzystuje siê analizê DNA mi-
tochondrialnego. Uzyskany wynik po-
równuje siê z tzw. sekwencj¹ konsen-
sus, utworzon¹ w wyniku badañ po-
pulacyjnych. Z uwagi na sposób dzie-
dziczenia tylko w linii matczynej
wszystkie dzieci jednej kobiety maj¹
identyczn¹ sekwencjê tego DNA. Ze
wzglêdu na wystêpowanie wielu kopii

badania DNA mitochondrialnego daj¹
wiêksze szanse powodzenia w przy-
padku silnie zdegradowanego mate-
ria³u biologicznego, który nie mo¿e
zostaæ wykorzystany do analizy DNA
j¹drowego.

Baza danych DNA

W celu zwiêkszenia efektywnoœci

dzia³añ wykrywczych wykorzystuje
siê bazy danych DNA. Bazy te zawie-
raj¹ m.in. oznaczone profile gene-
tyczne osób podejrzanych i nieusta-
lonych œladów zabezpieczonych
w trakcie oglêdzin miejsc przestêp-
stw

12

. Zgodnie z obowi¹zuj¹cym sta-

nem prawnym w Polsce do bazy w³¹-
czane s¹ równie¿ profile DNA podej-
rzanych o przestêpstwa seksualne.
Doœwiadczenia wielu krajów wskazu-
j¹ na wysok¹ skutecznoœæ baz DNA
szczególnie w odniesieniu do seryj-
nych gwa³cicieli. Dziêki zgromadzo-
nym danym mo¿liwe staje siê powi¹-
zanie ze sob¹:

– œladów zabezpieczonych na

miejscu zdarzenia z osob¹ sprawcy
notowanym w bazie lub porównanie
profili DNA osób z profilami DNA
œladów zabezpieczonych na innych
miejscach zdarzeñ, w których
sprawcy nie wykryto, a znajduj¹cych
siê w bazie,

– œladów zabezpieczonych na jed-

nych miejscach zdarzeñ ze œladami
zabezpieczonymi na innych miej-
scach zdarzeñ, analiza przydatna w
sprawach m.in. seryjnych sprawców
przestêpstw na tle seksualnym,

– oznaczonych w trakcie badañ

profili DNA osób z profilami osób za-
rejestrowanymi w bazie przy okazji
realizacji innych spraw karnych
(przeszukanie metod¹ cz³o-
wiek–cz³owiek).

Nale¿y nadmieniæ, ¿e pozytywny

wynik przeszukania zawartoœci bazy
nie ma znaczenia dowodowego w ro-
zumieniu kodeksu postêpowania kar-
nego. Stanowi on jedynie informacjê
o Ÿródle dowodowym. Aby uzyska³ on
walor œrodka dowodowego, niezbêd-
ne bêdzie dopuszczenie dowodu
z opinii bieg³ego z zakresu badañ ge-
netycznych, czyli przeprowadzenie
ekspertyzy genetycznej i wydanie

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05

19

przez powo³anego bieg³ego opinii.
Dla przeprowadzenia tego dowodu
niezbêdne bêdzie pobranie materia³u
porównawczego od osoby wskazanej
przez bazê.

Propozycja procedury
postêpowania w przypadku
zg³oszenia zgwa³cenia

Z inicjatywy ówczesnego Zak³adu

Kryminalistyki Komendy G³ównej
MO 27 czerwca 1969 r. odby³a siê
konferencja poœwiêcona niektórym
problemom zabezpieczania i bada-
nia dowodów rzeczowych w zabój-
stwach na tle seksualnym. W spotka-
niu wziêli udzia³ miêdzy innymi kie-
rownicy zak³adów medycyny s¹do-
wej AM z Krakowa, Zabrza, Gdañska
i Wroc³awia. W podsumowaniu spo-
tkania znalaz³ siê postulat opracowa-
nia przez Komendê G³ówn¹ MO in-
strukcji o sposobie zabezpieczania
materia³u dowodowego w przypadku
przestêpstw na tle seksualnym

13

.

Postulowano, aby w trakcie oglêdzin
cia³a lub zw³ok bezwzglêdnie pobie-
raæ materia³ biologiczny z pochwy,
jamy ustnej i odbytu. Pomimo up³ywu
ponad 35 lat od tamtej konferencji
postulat opracowania kompleksowej
instrukcji jest nadal aktualny. Ada-
ptowanie najnowszych osi¹gniêæ
biologii molekularnej nie zmieni³o bo-
wiem podstawowej prawdy, ¿e nawet
najlepsza metodyka laboratoryjna
nie bêdzie skuteczna w przypadku
nieprawid³owo zabezpieczonego œla-

du. W zwi¹zku z tym nale¿y d¹¿yæ do
wprowadzenia i powszechnego sto-
sowania we wszystkich jednostkach
Policji nastêpuj¹cych zasad postêpo-
wania z ofiarami przestêpstw seksu-
alnych, które zosta³y opracowane na
podstawie praktycznych doœwiad-
czeñ autorów. Jednoczeœnie nie-
zbêdne jest równie¿ wprowadzenie
kwestionariusza dotycz¹cego oko-
licznoœci zdarzenia i dowodów rze-
czowych zabezpieczonych od ofiary
zgwa³cenia.

Zasady ogólne:
1. W Policji i w prokuraturze nale-

¿y wyznaczyæ osoby – kobiety – do
pierwszego kontaktu ze zgwa³con¹.

2. Policjant przyjmuj¹cy zawiado-

mienie o przestêpstwie powinien
szczegó³owo pouczyæ zgwa³con¹
o prawnych implikacjach z³o¿enia
wniosku o œciganie.

3. Po przyjêciu zawiadomienia

o przestêpstwie oraz wniosku o œci-
ganie nale¿y zleciæ przeprowadzenie
badañ lekarskich pokrzywdzonej.
Badania lekarskie powinny zostaæ
wykonane przed dokonaniem innych
czynnoœci procesowych z udzia³em
pokrzywdzonej. W trakcie przedmio-
towego badania nale¿y wype³niæ
kwestionariusz dotycz¹cy okoliczno-
œci zdarzenia i dowodów rzeczowych
zabezpieczonych od ofiary zgwa³ce-
nia.

4. Lekarz przeprowadzaj¹cy oglê-

dziny cia³a pokrzywdzonej powinien
legitymowaæ siê zaœwiadczeniem
o ukoñczeniu przeszkolenia w zakre-

sie wykonywania badañ na potrzeby
postêpowania karnego, w tym zabez-
pieczania œladów kryminalistycznych.

5. Wywiad lekarski powinien za-

wieraæ szczegó³owe informacje
o ostatnim badaniu ginekologicznym
przed zdarzeniem, a tak¿e informacjê
o ewentualnych dobrowolnych sto-
sunkach p³ciowych odbytych na
mniej ni¿ 5 dni przed zdarzeniem.
Nale¿y równie¿ uwzglêdniæ informa-
cje o sta³ych partnerach seksual-
nych.

6. Pobrany przez lekarza materia³

biologiczny powinien zostaæ zabez-
pieczony i przechowywany w sposób,
który nie spowoduje jego zniszczenia
i umo¿liwi wykonanie badañ laborato-
ryjnych. Do tego celu nale¿y wprowa-
dziæ do powszechnego u¿ytku spe-
cjalistyczne pakiety.

7. W miarê mo¿liwoœci, po wyko-

naniu oglêdzin i badañ umo¿liwiæ po-
krzywdzonej umycie i przebranie siê.
Odzie¿ pokrzywdzonej zostaje za-
bezpieczona w celu ewentualnego
ujawniania œladów kryminalistycz-
nych.

8. Lekarz ginekolog ma obowi¹zek

udzieliæ szczegó³owych informacji
o medycznych skutkach zgwa³cenia.

9. Protokó³ oglêdzin cia³a po-

krzywdzonej nale¿y sporz¹dziæ
w sposób umo¿liwiaj¹cy identyfikacjê
obra¿eñ na ciele pokrzywdzonej oraz
rodzaj i iloϾ ujawnionego i zabezpie-
czonego materia³u biologicznego.

10. W celu prawid³owego zabez-

pieczenia materia³u dowodowego na-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05

20

Ryc. 3. Propozycja kwestionariusza dot. okolicznoœci zdarzenia i dowodów rzeczowych zabezpieczonych od ofiary zgwa³cenia
Fig. 3. Draft form on crime circumstances and evidence items recovered from rape victim

le¿y wykorzystaæ pakiet kryminali-
styczny, w sk³ad którego wchodz¹ ele-
menty pomocnicze, takie jak: protokó³,
rêkawiczki, opakowanie zestawu, na-
klejka zabezpieczaj¹ca zawartoœæ pa-
kietu oraz elementy zasadnicze m.in.:
pakiety do pobierania wymazów z po-
chwy, odbytu i jamy ustnej.

11. W przypadku wymazu z po-

chwy analiza laboratoryjna dostar-
czonego materia³u powinna obejmo-
waæ testy wykrywaj¹ce nasienie oraz
próbê identyfikacji autosomalnego
profilu sprawcy w oparciu o izolacjê
DNA metod¹ ró¿nicowej lizy. W razie
niepowodzenia nale¿y kontynuowaæ
badania, wykorzystuj¹c do ich prze-
prowadzenia analizê polimorfizmu
chromosomu Y. Wykorzystywana
metodyka powinna zapewniæ przede
wszystkim mo¿liwoœæ analizy marke-
rów tworz¹cych tzw. Europejski Mini-
malny Haplotyp, tj. DYS19, DYS-
385a, DYS385b, DYS389I, DYS-
389II, DYS390, DYS391, DYS392
oraz DYS393. W przypadku zgodno-
œci wyniku uzyskanego podczas ba-
dania materia³u dowodowego i po-
równawczego nale¿y podaæ czê-
stoϾ stwierdzonego profilu w bazie
danych oraz liczebnoϾ tej bazy.
W przypadku profilu wskazuj¹cego
na obecnoœæ DNA wiêcej ni¿ jednego
mê¿czyzny nale¿y d¹¿yæ do interpre-
tacji wyników opartej na wspó³czyn-
niku LR obliczonym dla odpowied-
nich hipotez. W obliczeniach nale¿y
stosowaæ bazê zawieraj¹c¹ dane
uzyskane od populacji Polski, chyba
¿e okolicznoœci sprawy wskazuj¹ na
koniecznoϾ odniesienia do innej po-
pulacji.

Wnioski

W celu efektywnego wykorzysta-

nia metod analizy DNA w sprawach
przestêpstw seksualnych trzeba
zwróciæ uwagê na nastêpuj¹ce za-
gadnienia:

zapewnienie odpowiedniego po-

ziomu ujawnienia œladów kryminali-
stycznych w trakcie oglêdzin miejsca
przestêpstwa,

prawid³owe przeprowadzenie

oglêdzin cia³a ofiar zgwa³cenia i in-

nych typów przestêpstw na
tle seksualnym w

celu

ujawnienia u¿ytecznych
próbek biologicznych
(œladów i dowodów rze-
czowych) do badañ gene-
tycznych,

zapewnienie wysokie-

go poziomu zabezpiecze-
nia procesowego i tech-
nicznego próbek biologicz-
nych (œladów i dowodów
rzeczowych) z wykorzysta-
niem specjalistycznych pa-
kietów kryminalistycznych i
zalecanych opakowañ do
dowodów rzeczowych,

zapewnienie sprawnego syste-

mu przewo¿enia i dostarczania pró-
bek (œladów i dowodów
rzeczowych) – jak najkrótszego
czasu przejœcia pomiêdzy zabezpie-
czeniem próbki, a jej dostarczeniem
do laboratorium,

niezw³oczne wprowadzanie do

bazy DNA osób podejrzanych o prze-
stêpstwo na tle seksualnym,

szybk¹ reakcjê jednostek Policji

prowadz¹cych sprawy przestêpstw
na tle seksualnym po uzyskaniu infor-
macji z bazy danych DNA.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05

21

Ryc. 4. Propozycja pakietu do pobierania materia³u dowodowe-
go od ofiar zgwa³ceñ
Fig. 4. Prototype kit for collection of evidence from rape victims

Rodzaj pakietu

Zawartość pakietu

Rodzaj pakietu

Zawartość pakietu

Pakiet do

wyczesywania

włosów łonowych

ręcznik papierowy,

grzebień,

koperta

Pakiet do pobrania

wymazu z pochwy i

okolicy krocza

4 wymazówki,

2 szkiełka

podstawowe w

opakowaniu z

tektury,

koperta

Pakiet do pobrania

wymazu z jamy

ustnej

4 wymazówki,

2 szkiełka

podstawowe

w opakowaniu

z tektury,

koperta

Pakiet do pobrania

wymazu z odbytu

4 wymazówki,

2 szkiełka

podstawowe w

opakowaniu z

tektury,

koperta,

ampułka wody

destylowanej

Pakiet do pobrania

wymazu z prącia

2 wymazówki,

koperta,

ampułka wody

destylowanej

Pakiet do pobrania

innych wymazów

2 wymazówki,

koperta,

ampułka wody

destylowanej

Pakiet do pobrania

wyskrobin spod

paznokci

2 wykałaczki,

koperta

Pakiet do pobrania

mikrośladów

kartka papieru,

koperta

Zestaw do

pobierania krwi

igła,

strzykawka,

probówka,

karta FTA,

koperta

Zestaw do pobierania

włosów

porównawczych

pęseta,

koperta na włosy

łonowe,

5 kopert na włosy z

głowy

Tabela 1

Sk³ady pakietów

Contents of kits

PRZYPISY

1 J. Gierowski, Z. Lew-Starowicz,

J. Melibruda: Psychopatologia
zjawisk spo³ecznych, Warszawa
2001;

2 www.poradaprawna.pl, Przestêp-

stwa na tle seksualnym;

3 J. Warylewski: O nadziejach

i w¹tpliwoœciach zwi¹zanych z re-
jestracj¹ przestêpców seksual-
nych, http://panda.bg.univ.gda.pl,

4 P. Hoft, H. van de Voorde: Inter-

ference of body products, food
and products from daily life with
the modified zinc test and the
acid phosphatese test, „Forensic
Science International”, nr 66
(1994), s. 187–196;

5 R. Paw³owski:

Medyczno-

-s¹dowe badania œladów biolo-
gicznych, Wyd. IES 1997;

6 M. Kayser i wsp.: „Am. J. Hum.

Genet.”, 2004, nr 74 (6), s.
1183–97;

7 Evaluation of Y chromosomal

STRs: a multicenter study, „Int. J.
Legal Med.”, 110 (1997), s.
125–133,

8 L. Roewer i wsp.: Online refe-

rence database of European Y
chromosomal short tandem repe-
at (STR) haplotypes, „Forensic
Sci. Int.”, nr 118 (2001), s.
106–113;

9 R. Lessig i wsp.: Asian online

Y-STR Haplotype Reference Da-
tabase, „Leg. Med.”, Tokyo 2003,
5 Suppl 1, s. 160;

10 M. Kayser: Online Y-chromo-

somal short tandem repeat haplo-
type reference database (YHRD)
for U.S. populations, „J. Forensic
Sci.”, 2002, nr 47 (3), s. 513–9;

11 B. Budowle i wsp.: Utility of Y

chromosome STR haplotypes in
forensic applications, „Forensic
Sci. Rev.”, nr 15 (2003), s.
153–16);

12 P. Wolañska-Nowak, W. Branic-

ki: Baza danych profili DNA – no-
we narzêdzie dla wymiaru spra-
wiedliwoœci, „Prokuratura i Pra-
wo”, 2000, nr 5;

13 „Problemy Kryminalistyki”, 1969,

nr 80–81, s. 630–633.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05

22