Zmiany w k.p.k. otwieraj¹ce szero-

kie mo¿liwoœci stosowania poligrafu
w procesie karnym w d³u¿szej per-
spektywie musz¹ zaowocowaæ wzro-
stem liczby wykonywanych badañ,
a tym samym wzrostem liczby dowo-
dów z ekspertyzy poligraficznej

1

.

Zarówno badania eksperymental-

ne, jak i analizy praktyki wskazuj¹, ¿e
badanie przeprowadzone zgodnie
z regu³ami sztuki legitymuje siê war-
toœci¹ diagnostyczn¹ nie mniejsz¹
ni¿ inne rutynowo stosowane w pro-
cesie karnym metody identyfikacji

2

.

Jednak ocena polskiej praktyki stoso-
wania poligrafu w ostatnich latach
prowadziæ musi do pesymistycznych
wniosków. Badania wykonywane s¹
nieraz w sposób daleki od przyjêtych
w œwiecie regu³ sztuki
i standardów. W kilku g³o-
œnych sprawach karnych
zakoñczonych prawomoc-
nie okaza³o siê, ¿e obci¹-
¿aj¹ce oskar¿onego wnio-
ski z opinii bieg³ego poli-
grafera by³y oczywiœcie
fa³szywe

3

. Nie wiemy, czy

i w ilu przypadkach opinia
by³a fa³szywa, ale nie zo-
sta³a sfalsyfikowana inny-
mi dowodami i mimo swej
fa³szywoœci nie wspar³a
jakichœ poszlak, doprowa-
dzaj¹c do skazania nie-
winnej osoby. Uwzglêd-
niaj¹c zarówno liczbê wy-
konanych badañ, jak
i stwierdzany doœæ czêsto
poziom ich wykonania,
mo¿na z du¿ym prawdopodobieñ-
stwem za³o¿yæ, ¿e niestety takie
przypadki musia³y mieæ miejsce.

Jedn¹ z przyczyn b³êdnych opinii

jest niew³aœciwa ocena zaburzeñ za-

pisu poligraficznego. Stwierdzenie,
¿e badany zniekszta³ca zapis (zwykle
poprzez nieregularny oddech,
sztucznie pog³êbiany, sp³ycany, przy-
spieszany lub zwalniany, czy napina-
nie dowolnych partii miêœni, zak³óca-
j¹ce zapis GSR i zapis pracy serca),
nie stanowi samo przez siê – jak s¹-
dz¹ niektórzy pocz¹tkuj¹cy biegli –
podstawy do stwierdzenia, ¿e badany
coœ chce przed badaj¹cym ukryæ, ¿e
celowo chce zaburzyæ zapis i utrud-
niæ postawienie niekorzystnej dla nie-
go diagnozy. Oczywiœcie prawd¹ jest
to, co twierdz¹ J. Reid i F. Inbau, ¿e
próby celowego zniekszta³cania zapi-
sów z badania poligraficznego nad-
zwyczaj rzadko zdarzaj¹ siê w czasie
badañ osób prawdomównych, a ta-

k¹¿ taktykê defensywn¹ stosuj¹ zwy-
kle ci badani, którzy maj¹ coœ do
ukrycia i usi³uj¹ w ten sposób, utrud-
niaj¹c badanie, zapobiec zdemasko-
waniu

4

.

Stwierdzenie zniekszta³ceñ zapisu

zmusza bieg³ego najpierw do wyja-
œnienia, czy zniekszta³cenia te spo-
wodowane zosta³y przez badanego
celowo, czy mimowolnie. Takie mimo-
wolne zak³ócenia zapisu zdarzaj¹ siê
najczêœciej osobom labilnym emocjo-
nalnie, pobudzonym, bêd¹cym w sta-
nie silnej emocji. W takiej sytuacji bie-
g³y powinien staraæ siê uspokoiæ ba-
danego. Mo¿na to osi¹gn¹æ w ró¿ny
sposób: uzupe³niæ wywiad przedte-
stowy, raz jeszcze zapewniæ badane-
go, ¿e badanie jest diagnostycznie
pewne, mo¿na ponownie omówiæ test
z cyfr¹ lub w inny jeszcze sposób
wzbudziæ zaufanie badanego do ba-
dania. W skrajnych przypadkach
mo¿na nawet ponowiæ test z cyfr¹.

Bieg³y powinien zastoso-
waæ tu metodê adekwatn¹
do sytuacji.

Podejrzenie, ¿e badany

celowo zak³óca zapis, po-
winno w zasadzie równo-
czeœnie skutkowaæ wpro-
wadzeniem do badania te-
stu „na tak” (testu YES)

5

.

Jeœli i w tym teœcie badany
stara siê zmieniæ zapis,
tak aby zgodna z prawd¹
w jego mniemaniu odpo-
wiedŸ da³a zapis wygl¹da-
j¹cy na k³amstwo

6,7

, zaœ

w pozosta³ych testach py-
tañ kontrolnych próby za-
k³óceñ wystêpuj¹ z regu³y

po pytaniach krytycznych,
to jeœli wystêpuj¹ one tak-
¿e w teœcie z cyfr¹

8

, mo¿-

na z du¿ym prawdopodobieñstwem
przyj¹æ, ¿e badany rzeczywiœcie ce-
lowo chce zak³óciæ badanie i utrudniæ
diagnozê. Stwierdzenie zak³óceñ za-
pisu w sytuacjach innych ni¿ opisane

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05

30

Jan Widacki

Ocena zak³óceñ zapisu poligraficznego
jako element diagnozowania

Ryc. 1. Efekt celowego wstrzymania oddechu po pytaniu kontrolnym
Fig. 1. Effect of momentary holding of breath upon control question

nie daje na ogó³ podstaw do przyjê-
cia takiego wniosku.

Badani celowo zak³ócaj¹cy zapis

czyni¹ to zwykle wedle jakiegoœ przy-
jêtego przez siebie schematu, np.
próbuj¹ zak³óciæ zapis w okolicy py-
tañ krytycznych lub tylko kontrolnych
itp. Osoby, które zaburzaj¹ zapis nie-
œwiadomie, z regu³y nie robi¹ tego
schematycznie.

Analizuj¹c praktykê stosowania

poligrafu przez organy wojskowe
w Polsce w latach 70., w grupie 85
osób wyeliminowanych w czasie ba-
dania poligraficznego jako niezwi¹za-
nych ze spraw¹, a¿ u 16 zaobserwo-
wano zaburzenia zapisu krzywej
pneumograficznej (przyspieszanie
b¹dŸ spowolnianie oddechu, g³êbo-
kie wdechy, wstrzymywanie oddechu
itp.). Jednak stwierdzone zaburzenia
nie by³y skorelowane z odpowiednimi
rodzajami pytañ testowych

9

, takimi

jak krytyczne, kontrolne czy obojêtne.

W innych badaniach polskich

10

wszyscy z 16 badanych zaliczonych
do zwi¹zanych ze spraw¹ próbowali
podj¹æ jak¹œ próbê zak³ócenia zapi-
su. Najczêstszymi sposobami zak³ó-
cenia zapisu by³y pojedyncze próby
zak³ócenia oddechu, poci¹ganie no-
sem, chrz¹kanie, ziewanie lub zak³ó-
cenia zapisu GSR i zapisu pracy ser-
ca poprzez napinanie miêœni, ruchy
g³ow¹ lub koñczyn¹ (w przypadku za-
uwa¿enia takiego zachowania ko-
nieczne jest odnotowanie tego na ta-
œmie poligramu, a po teœcie zwróce-
nie uwagi badanemu, aby zaniecha³
takich dzia³añ).

W tych¿e badaniach polskich

w 9 przypadkach na 16 badani podjê-
li manipulowanie czynnoœci¹ oddy-
chania w d³u¿szych przedzia³ach
czasowych, zmieniaj¹c tempo odde-
chu, g³êbokoœæ wdechów i wydechów
czy wstrzymuj¹c oddech. W 2 przy-
padkach zak³ócenia zapisu by³y tak
du¿e, ¿e uniemo¿liwi³y numeryczn¹
ocenê zapisów.

Jednak równie¿ wœród 22 przy-

padków osób wyeliminowanych, jako
niemaj¹cych zwi¹zku ze spraw¹,
czêste by³y przypadki zaburzeñ zapi-
sów. Stwierdzono je a¿ w 17 przy-
padkach, a tylko w 5 przypadkach
w ogóle nie stwierdzono ¿adnych za-

burzeñ zapisów. W zapisach 14 ba-
danych z tej grupy (ok. 64%) zabu-
rzenia zapisów by³y nieznaczne i wy-
stêpowa³y sporadycznie, tak ¿e nie
uk³ada³y siê w ¿aden schemat.

U kolejnych 3 badanych

z tej grupy zaburzenia zapi-
sów by³y liczne i jakoœciowo
nie ró¿ni³y siê od zaburzeñ za-
pisów wystêpuj¹cych u osób
uznanych za zwi¹zane ze
spraw¹

11

. Jednak te 3 osoby,

u których zapis by³ tak inten-
sywnie zak³ócany, zdradza³y
objawy wyraŸnych zaburzeñ
osobowoœci, co w 2 przypad-
kach by³o potwierdzone bada-
niami psychologicznymi. Mo¿-
na przyj¹æ, ¿e zak³ócenia za-
pisu w ich przypadku nie by³y
celowe ani œwiadome, ale wy-
nika³y z zachowañ typowych
dla osobników o tym typie
osobowoœci (nerwowe krêce-
nie siê, poci¹ganie nosem, ru-
chy plecami itp.)

12

.

Z badañ amerykañskich

wynika

13

, ¿e badani celowo

zak³ócaj¹cy zapis zwykle pró-
buj¹ to robiæ w teœcie z cyfr¹

oraz w testach SAT i YES. Polskie
badania

14

potwierdzaj¹, ¿e najczê-

œciej próby celowego zak³ócenia za-
pisu maj¹ miejsce w teœcie z cyfr¹.

Tak wiêc ekspert, który stwierdzi

próby zak³ócenia zapisu,
przed wyci¹gniêciem wnio-
sków natury diagnostycznej,
musi odpowiedzieæ na nastê-
puj¹ce pytania:

1. Czy zak³ócenie zapisu

nast¹pi³o w teœcie z cy-
fr¹?

2. Czy zak³ócenie powtó-

rzy³o siê w innych te-
stach (szczególnie SAT
i YES)?

3. Czy zak³ócenia zapisu

maj¹ charakter systemo-
wy, schematyczny (np.
pojawiaj¹ siê przy okre-
œlonym typie pytañ)?

4. Czy cechy osobowoœci

badanego mog¹ stano-
wiæ wyt³umaczenie ta-
kiego zachowania, które
powoduje zak³ócenie
zapisu?

Dopiero na podstawie tych

wszystkich elementów bieg³y
dokonaæ musi oceny, czy

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05

31

Ryc. 2. Efekt mimowolnego poruszenia palcami z elektro-
dami GSR
Fig. 2. Effect of involuntary movement of fingers with GSR
electrodes

Ryc. 3. Efekt celowego napiêcia miêœni szkieletowych przy
pytaniu krytycznym w teœcie YES
Fig. 3. Effect of deliberate contracion of skeletal muscles
upon critical question in YES test

stwierdzone zak³ócenia zapisu by³y
œwiadome i celowe, czy te¿ mimowol-
ne, a tym samym pozbawione dia-
gnostycznego znaczenia. Dodaæ na-
le¿y, ¿e bieg³y wykorzystuje swe ob-
serwacje zak³óceñ zapisu w kontek-
œcie zarówno stwierdzonych reakcji
na pytania krytyczne i kontrolne, jak
i w kontekœcie innych werbalnych
i niewerbalnych symptomów nie-
szczeroœci

15

.

Dopiero uwzglêdnienie wszystkich

tych elementów ³¹cznie stanowi pod-
stawê diagnozy opisanej we wnio-
skach opinii. Wymaga to od bieg³ego
zarówno dobrego przygotowania teo-
retycznego, jak i doœwiadczenia.

S³usznie „Standard badañ poligra-

ficznych w sprawach karnych” opra-
cowany przez Stowarzyszenie Poli-
graferów Polskich

16

uznaje „ocenê

celowych i mimowolnych zak³óceñ
testów” jedynie za jedno z pomocni-
czych kryteriów branych pod uwagê
przy ca³oœciowej ocenie zapisów
z badania.

PRZYPISY

1 Por. J. Widacki: Sytuacja prawna

badañ poligraficznych po ostatniej
nowelizacji kodeksu postêpowania
karnego, „Problemy Kryminalistyki”,
2004, nr 243, s. 24;

2 Por. J. Widacki: WartoϾ diagno-

styczna badania poligraficznego
i jej znaczenie kryminalistyczne,
Wydawnictwo UJ, Kraków 1979;
por. równie¿: J. Widacki, F. Ho-
rvath: An experimental investiga-
tion of the relative validity and utili-
ty of the polygraph technique and
three other common methods of cri-
minal identification, „Journal of Fo-
rensic Sciences”, 3/1978, vol. 23, s.
596–601;

3 Np. sprawy: III K 118/97 S¹d Okrê-

gowy w Krakowie (I AKa 147/99 S¹d
Apelacyjny w Krakowie), III K 135/03
S¹d Okrêgowy w Kielcach, III K
338/01 S¹d Okrêgowy w Krakowie
(II AKa 214/04 S¹d Apelacyjny
w Krakowie);

4 J. Reid, F. Inbau: Truth and decep-

tion. The polygraph (lie-detector)
technique, Williams and Wilkins
Comp. Baltimore 1977, s. 117–118;

5 Ibidem; por. równie¿: J. Widacki:

Wprowadzenie do problematyki ba-
dañ poligraficznych, Wydawnictwo
MSW, Warszawa 1981, s. 152. Sto-
sowania tych testów (YES) przy wy-
raŸnych, jednoznacznych próbach
zaburzeñ zapisu w teœcie z cyfr¹
mo¿na zaniechaæ;

6 Por. J. Reid, F. Inbau: op.cit, s.

100–107;

7 Por. A.C. Magiera: Patterns of pur-

poseful distortion, [w:] Legal admis-
sibility of the polygraph, ed. N. An-

sley, Ch. Thomas, Springfield 1975,
s. 201;

8 Ibidem, por. równie¿: J. Widacki:

Analiza przes³anek diagnozowania
w badaniach poligraficznych, Wy-
dawnictwo US, Katowice 1981, s.
81;

9 A. Krzyœcin: Badania poligraficzne

wykonywane technik¹ Reida. Anali-
za doœwiadczeñ polskich, niepubl.
praca doktorska, Uniwersytet Ãl¹ski,
Katowice 1980, s. 118 i nast.;

10 J. Widacki: Analiza przes³anek dia-

gnozowania... s. 78 i nast.;

11 Ibidem, s. 80;
12 Ibidem, s. 81;
13 A. Magiera, op.cit. s. 201;
14 A. Krzyœcin: op.cit. s. 151, J. Wi-

dacki: op.cit. s. 81;

15 J. Widacki: op.cit. s. 81 i nast.; J.

Reid, R.O. Arther: Behavior symp-
toms of lie-detector subjects, „Jour-
nal of Criminal Law, Criminology and
Police Science”, 1953, vol. 44 nr 1.;
F. Horvath: Verbal and nonverbal
clues to truth and deception during
polygraph examinations, [w:] „Legal
admissibility of the polygraph”, ed. N.
Ansley, Ch. Thomas, Springfield
1975, s. 210 i nast.;

16 „Standard badañ poligraficznych

w sprawach karnych” uchwalony na
nadzwyczajnym zjeŸdzie Stowarzy-
szenia Poligraferów Polskich w dniu
6.01.2004 w Warszawie, maszyno-
pis niepublikowany.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05

32

Wybuch i jego skutki...

Tadeusz Baran, Aldona Policha

Informujemy, i¿ ukaza³ siê „Zeszyt Metodyczny” nr 21

pt. „Wybuch i jego skutki – kryminalistyczne badania
materia³ów i urz¹dzeñ wybuchowych”.

Zamówienia prosimy kierowaæ na adres:

Centralne Laboratorium Kryminalistyczne KGP
Biblioteka
Al. Ujazdowskie 7,
00-583 Warszawa
tel. [phone]
faks ([phone]

format B5

oprawa kartonowa

160 stronic

cena 1 egz. 37 z³

JESZCZE W SPRZEDAŻY