Odrzucenie ochrony rodziny biologicznej jako

źródło naruszeń międzynarodowych gwarancji

poszanowana życia rodzinnego w praktyce

funkcjonowania norweskiego prawa

Odrzucenie ochrony rodziny naturalnej (biologicznej) jako źródło
systemowych naruszeń międzynarodowych gwarancji poszanowana życia
rodzinnego w praktyce funkcjonowania norweskiego prawa o opiece nad
dziećmi (Lov om barneverntjenester).

1. Pozycja rodziny naturalnej (biologicznej) w międzynarodowym systemie
praw człowieka

Zasada prymatu rodziny naturalnej (biologicznej) w procesie wychowawczym
dziecka jest jedną z podstawowych zasad powszechnego systemu praw

człowieka i znajduje potwierdzenie w art. 16 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka

[1]

, Deklaracji Praw Dziecka ONZ

[2]

,

oraz Konwencji o prawach dziecka

[3]

. W świetle tych aktów prawa międzynarodowego potwierdzony jest charakter rodziny

jako naturalnej i podstawowej komórki społeczeństwa, chronionej przed arbitralnym działaniem władz publicznych, których
zadaniem jest chronić rodzinę biologiczną i wspierać ją w realizacji jej naturalnych funkcji wychowawczych z
poszanowaniem zasady subsydiarności państwa i autonomii rodziców decydujących o wychowaniu ich dzieci stosownie do
ich przekonań

[4]

.

Prawo dziecka do wychowania przez rodziców i pozostawania pod ich opieką, zagwarantowane wprost art. 7 Konwencji o
prawach dziecka, wzmocnione zakazem rozdzielenia dziecka i rodziców w art. 9 Konwencji, było wielokrotnie potwierdzane
– jako realizujące samo w sobie dobro dziecka - w dokumentach organizacji międzynarodowych strzegących praw
człowieka

[5]

. Szersze prawo do poszanowania jego życia rodzinnego, gwarantowane art. 16 Konwencji, wykładane jest

szeroko w Komentarzu Ogólnym Nr 14/2013 Komitetu Praw Dziecka ONZ „Prawo dziecka do zabezpieczenia jego najlepiej
pojętego interesu jako sprawy nadrzędnej (art. 3 ust. 1)”

[6]

.

Rodzina biologiczna daje też, w świetle norm prawa międzynarodowego, najlepszą rękojmię wychowania dziecka w duchu
narodowych tradycji i wartości kulturowych, co sprzyja ochronie dziecka i jego harmonijnemu rozwojowi

[7]

. Znaczenie

prawa do wychowania w rodzinie biologicznej dodatkowo rośnie, gdy dziecko pochodzi z mniejszości etnicznej, religijnej lub
językowej

[8]

.

Wskazane zasady współkształtują treść normy zawartej w art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, potwierdzającej
prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Zgodnie z jednolitym orzecznictwem ETPCz, konwencja musi być
stosowana zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego, a w szczególności z tymi zasadami, które dotyczą
międzynarodowej ochrony praw człowieka

[9]

.

2. Ewolucja prawa norweskiego i odrzucenie bilogiske prinsipp

Rosnąca liczba doniesień medialnych związanych przeważnie z rodzinami imigrantów zarobkowych dotkniętych
postępowaniami prowadzonymi przez norweski urząd do spraw ochrony dzieci (Barnevernet) skłania do przeprowadzenia
analizy systemowej obowiązujących w Norwegii przepisów krajowych, praktyki ich stosowania oraz zgodności tak
zobrazowanego systemu z międzynarodowymi gwarancjami praw człowieka, w szczególności z Europejską Konwencją Praw
Człowieka i Konwencją o prawach dziecka, oraz innymi międzynarodowymi zobowiązaniami Norwegii.

Norweski Raport Publiczny z 2000 r. (Norges offentlige utredninger - NOU 2000:12), przygotowany na zlecenie rządu przez
komitet ekspertów, podkreślał jeszcze znaczenie pokrewieństwa biologicznego oraz ciągłości kontaktu z biologicznymi
rodzicami jako przesłanek ustalenia dobra dziecka (bilogiske prinsipp). Raport wskazywał na ścisły związek wagi
pokrewieństwa biologicznego z należytą realizacją konwencyjnego wymogu poszanowania dla życia rodzinnego. Eksperci
podkreślali, że zadaniem służb opieki społecznej po umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej jest ciągła ocena sytuacji
biologicznych rodziców, w tym weryfikacja czy przesłanki odebrania im opieki nad dziećmi są wciąż aktualne. Do zadań
opieki społecznej należy bowiem wsparcie rodziców biologicznych w przygotowaniu do ponownego przejęcia pełnej
odpowiedzialności i opieki nad ich dziećmi

[10]

.

Wykładnia obowiązujących przepisów ustawy o opiece społecznej wobec dzieci z 1992 r. (Lov om barneverntjenester) uległa
zmianie wskutek publikacji kolejnego Norweskiego Raportu Publicznego z 2012 r. pt. „Lepsza ochrona rozwoju dzieci –
raport komitetu ekspertów w przedmiocie zasady pokrewieństwa biologicznego w opiece społecznej nad dziećmi”

[11]

. W

przedstawionej opinii rządowych ekspertów wartość zasady pokrewieństwa biologicznego (bilogiske prinsipp)ograniczona

została do wartości płynącej z więzi i silnej relacji łączącej dziecko z biologicznymi rodzicami. Wygaśnięcie tej relacji
miałoby prowadzić do utraty znaczenia biologicznego pokrewieństwa rodziców i dziecka dla ustalenia treści „dobra dziecka”.
W konsekwencji Raport, a za nim praktyka urzędu ds. ochrony dzieci, na pierwszym miejscu stawiają nową zasadę –
nazwaną „zasadą rozwojowo najkorzystniejszej relacji” („Utviklings-fremmende tilknytning”). W myśl tej zasady „dobro
dziecka” powinno być oceniane z pominięciem biologicznego pokrewieństwa dziecka, w oparciu o ocenę korzyści
rozwojowych, jakie mogą płynąć ze stabilnej relacji dziecka wobec różnych opiekunów, przy czym żadne domniemanie
korzyści rozwojowych nie wiąże się z pozostaniem dziecka pod opieką biologicznych rodziców

[12]

.

Odrzuceniu znaczenia biologicznego pokrewieństwa opiekunów dla dobra dziecka towarzyszy tendencja do orzekania dwóch,
czterech lub sześciu kontaktów rodziców z dzieckiem rocznie. Każdy z kontaktów trwa nie więcej niż kilka godzin. Prawo do
kontaktów postrzegane jest jako obciążenie, szczególnie gdy dziecko umieszczone zostaje w pieczy zastępczej
długoterminowej, bowiem kontakty z rodzicami mogą utrudnić budowę więzi z nowymi opiekunami. Za cel tych kontaktów
nie uznaje się utrzymywania więzi emocjonalnej z rodzicami biologicznymi, ale prawo dziecko do wiedzy o swoim
pochodzeniu.

[13]

Zgodnie z raportem NOU (2012:5), kontakty rodziców biologicznych z dzieckiem powinny być z czasem

ograniczane w celu stworzenia przestrzeni na wykształcenie pierwszorzędnej relacji pomiędzy dzieckiem a opiekunami
zastępczymi.

[14]

Sporadyczne kontakty prowadzą do osłabnięcia więzi emocjonalnych, a następnie – w myśl „zasady rozwojowo
najkorzystniejszej relacji” („Utviklings-fremmende tilknytning”) – do uznania przez sąd niezasadności orzekania powrotu
dziecka do biologicznych rodziców, nawet gdy ci uporali już się ze stwierdzonymi wcześniej deficytami wychowawczymi.
Taka kolejność wydarzeń miała miejsce w zawisłej obecnie przed ETPCz sprawie Terje Pdersen i in. Przeciwko Norwegii, w
której norweski Sąd Najwyższy zezwolił na pozbawienie praw rodzicielskich i adopcję dziecka, wskazując na
przewagę wartości stabilnej więzi emocjonalnej z rodzicami zastępczymi (ubiegającymi się o adopcję) nad wartością więzi z
rodzicami biologicznymi żądającymi przywrócenia im opieki nad dzieckiem

[15]

.

Przewaga przywiązania do rodziców zastępczych nad więzią biologiczną znalazła wyraz w art. 4-21 ustawy o opiece
społecznej wobec dzieci z 1992 r. (Lov om barneverntjenester), zgodnie z którym „gminna rada opieki społecznej uchyli
zarządzenie o pieczy zastępczej gdy stwierdzi duże prawdopodobieństwo właściwego sprawowania opieki przez rodziców.
Zarządzenie nie zostanie jednak uchylone, jeżeli dziecko tak przywiązało się do osób lub środowiska, w którym przebywało,
że jego uchylenie mogłoby prowadzić do poważnych problemów dla dziecka”. Jednocześnie art. 4-8 ustawy wprowadza
domniemanie, że po upływie dwóch lat przebywania w pieczy zastępczej następuje takie przywiązanie dziecka do osób lub
środowiska, w którym przebywało, że jego uchylenie mogłoby prowadzić do poważnych problemów dla dziecka.

Z perspektywy ocen i wskazówek zawartych w Norweskim Raporcie Publicznym 2012:5 uzasadnione jest zarówno
ograniczanie kontaktów rodziców z dziećmi, jak i ustawowe wykluczenie kontaktów dziecka z dziadkami (o ile rodzice
dziecka żyją), czy dopuszczalność rozdzielenia rodzeństwa w toku poszukiwania dla każdego z nich „rozwojowo
najkorzystniejszej relacji” z nowymi opiekunami. Działania takie stanowią jednak naruszenie międzynarodowych gwarancji
poszanowania życia rodzinnego.

3. Naruszone gwarancje praw człowieka

Wskazany kierunek rozwoju norweskiego prawa i praktyki jego stosowania stoi w oczywistej sprzeczności z
międzynarodowymi standardami ochrony praw człowieka, obejmującymi prawo do poszanowania życia rodzinnego. Zgodnie
z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „wzajemne cieszenie się przez rodzica i dziecko swym
towarzystwem stanowi podstawowy element życia rodzinnego”

[16]

. W sprawie A. Schultz i M. Schultz przeciwko Polsce

Trybunał stwierdził, że „utrzymywanie wzajemnego kontaktu między rodzicami i dzieckiem stanowi podstawowy element życia
rodzinnego a krajowe środki ograniczające takie kontakty są̨ równoznaczne z ingerencją w prawo chronione przez art. 8

Konwencji”

[17]

. Orzeczenie Monory przeciwko Rumunii i Węgrom wskazało na istnienie – obok obowiązku nieingerencji

władzy publicznej w życie prywatne i rodzinne – na istnienie pozytywnych obowiązków państwa do zapewnienia realizacji
fundamentalnego prawa do kontaktu rodziców z dziećmi. Jednocześnie promowana w Norweskim Raporcie Publicznym
2012:5 zasada „rozwojowo najkorzystniejszej relacji”, marginalizująca wartość naturalnych, biologicznych więzów
rodzinnych na rzecz oceny korzyści rozwojowych dziecka, była już – chociaż w innej postaci – przedmiotem krytyki
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie K. i A. Przeciwko Finlandii

[18]

.

Również rząd Norwegii dostrzega problem ustalania zbyt rzadkich kontaktów osłabiających więzi emocjonalne dziecka z
biologicznymi rodzicami i w dalszej kolejności prowadzących do orzekania – w imię „zasady rozwojowo najkorzystniejszej
relacji” – o pozostaniu dziecka w rodzinie zastępczej. Nowy raport rządowy komitetu ekspertów NOU (2016:16) „Nowe
prawo opieki społecznej nad dziećmi – zapewnienie praw dziecka do opieki i ochrony”

[19]

wskazał na obszaru potencjalnej

sprzeczności obowiązującego prawa ze standardem art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Przyczyną niezgodności
miałaby być niedostateczna dla utrzymania relacji rodzinnej liczba kontaktów przyznawanych rodzicom biologicznym i
dzieciom w pieczy zastępczej, jak również brak podstaw do orzekania kontaktów dla innych członków rodziny biologicznej,
w tym dziadków. Pierwszą postulowaną przez Komitet zmianą norweskiego prawa w zakresie kontaktów dzieci z rodzicami
jest wprowadzenie generalnej zasady prawa dziecka w pieczy zastępczej do kontaktów z rodzicami biologicznymi,
rodzeństwem oraz innymi bliskimi krewnymi

[20]

. Potrzebę takiej zmiany Komitet uzasadnia m.in. cytując orzeczenie

norweskiego Sądu Najwyższego, który przeanalizował orzecznictwo dotyczące kontaktów i stwierdził, że „liczba wizyt w
przypadku długotrwałej pieczy zastępczej wahała się pomiędzy trzema a sześcioma w roku”

[21]

.

W ślad za stanowiskiem komitetu, wątpliwości odnośnie zgodności obowiązującego prawa i praktyki jego stosowania z
konwencyjnym prawem do poszanowania życia rodzinnego podkreślał również Christian Børge Sørensen - przewodniczący
komitetu ekspertów NOU (2016:16)

[22]

. Podobne stanowisko zaprezentowała Minister Dzieci i Równości Solveig Horne, nie

wykluczając konieczności zmiany norweskiego prawa i praktyki jego stosowania odpowiednio do Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka

[23]

. Przyjęcie przez Europejski Trybunał Praw Człowieka do rozpoznania serii spraw przeciwko

Barnevernet nazwał powodem do niepokoju Marius Emberland, adwokat biura Prokuratora Generalnego Norwegii
reprezentujący Norwegię przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Podtrzymując linię obrony Norwegii, która
wskazuje na konflikt praw dziecka do ochrony i praw osób mu bliskich do poszanowania życia rodzinnego, Marius
Emberland zauważa, że sądownictwo norweskie nie przyznawało dotąd należytego statusu gwarancjom praw człowieka
wynikającym z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

[24]

.

Proponowane zmiany, których efektem miałoby być zbliżenie norweskiego prawa do konwencyjnego standardu
poszanowania dla życia rodzinnego, nie zostały dotąd przyjęte.

Ograniczenie kontaktów z rodzicami biologicznymi ma oczywiste konsekwencje w postaci naruszenia prawa dziecka do
„posiadania i korzystania z własnej kultury, do wyznania i praktykowania swojej religii lub używania własnego języka,
łącznie z innymi członkami jego grupy” (art. 30 Konwencji o prawach dziecka). Doświadczenie wskazuje bowiem na
przekazywanie dzieci pochodzących z etnicznych i religijnych grup mniejszościowych wyłącznie w pieczę zastępczą rodzin
norweskich.

4. Krytyka ze strony społeczeństwa obywatelskiego

W 2015 roku grupa ponad 200 psychologów, pedagogów i prawników opublikowała list otwarty skierowany do Ministra
Dzieci, Równości i Inkluzji, w którym zaapelowali o niezwłoczną reformę Barnevernet. Sygnatariusze wskazywali przede
wszystkim na oparcie licznych ekspertyz psychologicznych Barnevernet na niedostatecznych dowodach i badaniach,
podnosili charakterystyczny dla tych opinii spekulatywny język, niezgodność dokonanych obserwacji z końcowymi
wnioskami. Jednocześnie list wyraża niepokój z powodu uczestnictwa tych samych ekspertów Barnevernet zarówno w
wydawaniu decyzji o odebraniu dzieci spod pieczy rodziców, jak również w kontroli tych decyzji na poziomie gminnych rad
opieki społecznej (Fylkesnemnda) oraz Sądów Rejonowych, w których zatrudniani przez Barnevernet psychologowie
zasiadają w składach orzekających jako ławnicy-eksperci. Wśród autorów listu można wymienić znanego norweskiego
psychologa Einera Salvesena, czy Gro Thune Hillestadt - byłą sędzię Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

5. Podsumowanie

W efekcie stosowania wskazanych norm prawnych oraz ich praktycznej wykładni, norweski mechanizm działania pieczy
zastępczej narusza systemowo prawo do poszanowania życia rodzinnego, gwarantowane m.in. art. 8 Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka, oraz powiązane z nim międzynarodowe gwarancje praw dziecka. Przyjęte rozwiązania służą bowiem
wygaszaniu przywiązania emocjonalnego dzieci do rodziców biologicznych, rodzeństwa oraz dalszych krewnych i
kształtowaniu w ich miejsce nowych relacji z zastępczymi opiekunami.

English version

Autor jest adwokatem, wiceprezesem zarządu Instytutu na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris, partnerem w kancelarii
Parchimowicz i Kwaśniewski. Współpracuje z krajowymi i międzynarodowymi organizacjami pozarządowymi jako ekspert w
zakresie praw człowieka oraz doradca w zakresie uczestnictwa organizacji pozarządowych w procesie legislacyjnym. Członek
Zespołu do spraw ochrony autonomii rodziny i życia rodzinnego przy Ministrze Sprawiedliwości oraz Zespołu
Monitorującego do Spraw Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie.

[1]

Art. 16 ust. 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka: „Rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i

ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i Państwa”.

[2]

Na rodzinę, jako naturalne i optymalne środowisko rozwoju dziecka, wskazują zasady 1, 6 i 7 Deklaracji Praw Dziecka

ONZ z 1959 r.

[3]

Preambuła Konwencji o prawach dziecka wyraża przekonanie, że „rodzina jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz

naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, powinna być otoczona niezbędną
ochroną i wsparciem”, zaś „dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w
środowisku rodzinnym”

[4]

Art. 26 ust. 3 gwarantuje rodzicom pierwszeństwo w wyborze nauczania, które ma być dane ich dzieciom, zaś art. 14 ust. 1

i 2 Konwencji o prawach dziecka zapewnia rodzicom prawo do ukierunkowywania dziecka w zakresie jego praw, takich jak
swoboda sumienia czy wyznania.

Ś

[5]

Zgodnie z pkt 274 lit. b) Raportu Czwartej Światowej Konferencji ws. Kobiet w Pekinie w 1995 r., obowiązek rządów do

podjęcia działań w celu zagwarantowania dzieciom m.in. prawa do poznania swoich rodziców i wychowania przez nich jest
narzędziem służącym eliminacji wszelkich form dyskryminacji dziewczynek. Specjalna Sesja Zgromadzenia Ogólnego na
Temat Dzieci w 2002 r. potwierdziła w punkcie 18 Planu Działania, że „rodzina ponosi zasadniczą odpowiedzialność za
wychowanie i ochronę dzieci od niemowlęctwa do dorosłości”. Potwierdzenie tej zasady znajduje się również w Preambule
Rezolucji Rady Praw Człowieka ONZ z 3.07.2015 Nr 29/22, która potwierdza, że „rodzina ponosi
zasadniczą odpowiedzialność za wychowanie i ochronę dzieci” zaś „dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej
osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym”.

[6]

Komentarz Ogólny Nr 14/2013 Komitetu Praw Dziecka ONZ „Prawo dziecka do zabezpieczenia jego najlepiej pojętego

interesu jako sprawy nadrzędnej (art. 3 ust. 1)”, punkt 60: przeciwdziałanie rozdzieleniu rodziny i zachowanie jedności
rodziny stanowią ważne części składowe systemu ochrony dziecka (…)dziecko odseparowane od jednego lub obojga rodziców
ma prawo do „utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem
przypadków, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka” (artykuł 9, ust. 3), punkt 70: Zachowanie
środowiska rodzinnego obejmuje zachowanie więzi dziecka w szerszym znaczeniu. Więzi te odnoszą się do dalszej rodziny,
takiej jak dziadkowie, wujowie/ciotki, oraz do przyjaciół, szkoły i szerszego środowiska (…)

[7]

tak: Preambuła Konwencji o prawach dziecka

[8]

art. 30 Konwencji o prawach dziecka: „W tych państwach, w których istnieją̨ mniejszości etniczne, religijne lub językowe

bądź́ osoby pochodzenia rdzennego, dziecku należącemu do takiej mniejszości lub dziecku pochodzenia rdzennego nie można
odmówić́ prawa do posiadania i korzystania z własnej kultury, do wyznania i praktykowania swojej religii lub używania
własnego języka, łącznie z innymi członkami jego grupy.

[9]

Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, 39051/03, Emonet i inni v. Szwajcaria.

[10]

Rozdział 12:4 raportu Norges offentlige utredninger NOU (2000:12), https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/nou-

2000-12/id117351/

[11]

Norges offentlige utredninger NOU (2012:5), Bedre beskyttelse av barns utvikling— Ekspertutvalgets utredning om det

biologiske prinsipp i barnevernet, https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/nou-2012-5/id671400/sec1

[12]

rozdział 2.2.2. NOU (2012:5), Bedre beskyttelse av barns utvikling— Ekspertutvalgets utredning om det biologiske

prinsipp i barnevernet,

https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/nou-2012-5/id671400/sec1

; podobnie w punkcie 1.1.1.6.

instrukcji proceduralnej dla Barnevernet,

https://www.bufdir.no/Barnevern/Fagstotte/saksbehandlingsrundskrivet/

, ostatni

dostęp: 27.08.2017 r.

[13]

Aurélie Picot
, Out-of-Home Placements and Notions of Family in Norway and in France, Sosiologi i Dag, nr 3-

4/2012, s. 13-35.

[14]

NOU (2012:5), s. 111-112

[15]

W sprawie przed ETPCz nr 39710/15 (Terje Pdersen i in. przeciwko Norwegii) norweski Sąd Apelacyjny wskazał, że

rodzicom nie brak dostatecznych umiejętności rodzicielskich, ale głęboka integracja ich dziecka z rodziną zastępczą uczyniła
niemożliwym przeniesienie dziecka pod opiekę rodziców bez negatywnego wpływu dla jego rozwoju.

[16]

Wyrok z 8.07.1987, sprawa B. przeciwko Wielka Brytania, cytowana m.in. w wyroku z 5.04.2005 r. w sprawie Monory

przeciwko Rumunii i Węgrom.

[17]

A. Schultz i M. Schultz przeciwko Polsce, decyzja ETPC z dnia 8 stycznie 2002 r., LEX nr 50239

[18]

wyrok ETPCZ z 14.01.2003 r. w sprawie K. i T. p. Finlandii, par. 92

[19]

Raport Norges offentlige utredninger NOU (2016:16) opublikowany 29.09.2016 r., „Ny barnevernslov — Sikring av

barnets rett til omsorg og beskyttelse”,

[20]

Raport NOU (2016:16), rozdział 13:1: „Gjøre flere materielle endringer i reglene om kontakt. Utvalgets forslag

innebærer at: – Det skal gjelde en hovedregel om at barn har rett til kontakt med foreldre, søsken og andre nærstående”

[21]

orzeczenie publikowane: Rt. 2012, s. 1832, sekcje 36 i 39

[22]

Artykuł w Dagblet z nia 17.10.2016 r.,

https://www.dagbladet.no/nyheter/horne-vil-endre-barnevernets-praksis---jeg-

onsker-at-barna-skal-fa-komme-tilbake-til-foreldrene-sine/63963739

, ostatni dostęp: 24.08.2017

[23]

j.w.

[24]

Marius Emberland, „Det norske barnevernet under lupen”, LOV OG RETT, vol. 55, 6, 2016, s. 329–330

Autor: Jerzy Kwaśniewski