AUTOR:

Bogusław Śliwerski

©

Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2016

1

Paczka Puszatka

|

Roczne przygotowanie przedszkolne

|

Część 4

Kim jest wychowawca według Janusza Korczaka?

(cz. 4)

Dla zrozumienia roli wychowawcy w pedagogii Janusza Korczaka kluczowa jest bezwzględna zasada

partnerstwa w jego relacji z wychowankami. Wyraża się ona w odrzuceniu despotycznego rygoru,

autorytaryzmu, utrzymywania formalistycznego dystansu i oporu na informację zwrotną od dziecka.

Istotą wzajemnych relacji są porozumiewanie się, współdziałanie, wspólne uzgadnianie żywotnych dla

obu stron spraw, ufanie sobie, a zarazem kierowanie się w kontaktach zdrowym rozsądkiem i korygo-

wanie umiejętności kształtowania dialogicznych stosunków interpersonalnych między dzieckiem

a wychowawcą. Zapewniając dziecku opiekę i wychowanie, nie czynimy mu łaski, każde dziecko ma

do tego święte prawo, tak jak każdemu człowiekowi ludzkość powinna zagwarantować podstawowe prawa

i warunki ludzkiej egzystencji

1

. Tak rozumiana praktyka wzajemnych relacji i zachowań między peda-

gogiem a jego podopiecznymi jest pochodną ludzkiej cielesności, psychiki i duchowych komponen-

tów, których nie ma powodu udowadniać. Żadna teoria wychowania nie powinna królować nad

praktyką wychowawczą, ale skrywać się w jej wnętrzu, być pedagogią „milczącą”, „ukrytą” czy „dys-

kretną”.

Kryzys wychowania to kryzys człowieka

Zasadę równouprawnienia dorosłych i dzieci można tym samym potraktować jako pewną relację

między teorią i praktyką, między myśleniem i działaniem. Ona zresztą sprawia, że wciąż trudna jest

do wdrożenia w większości placówek oświatowo-wychowawczych Korczakowska troska i umiejętność

budowania wraz z wychowankami samorządnych wspólnot (samo-)wychowawczych, tak poprzez

tworzenie rady samorządowej, sąd koleżeński, współgospodarzenie wspólnym majątkiem, budowa-

nie opinii publicznej, pełnienie różnego rodzaju służb czy wreszcie współtworzenie reguł społeczne-

go życia (zawieranie kontraktów, animowanie samopomocy, wzajemne opiniowanie różnych działań,

dyżury itp.). Ustanawiając w tych placówkach reguły życia społecznego, należy brać pod uwagę to,

by one nie niszczyły dzieci, nie poniżały ich, nie pozbawiały ich możliwości godnego życia. Dorośli

zawsze są w takich sytuacjach silniejsi i potrafią obronić swoje racje nawet kosztem zniszczenia psy-

chiki dzieci. Nadal oczekuje się formowania u dzieci cech posłuszeństwa, relatywnej grzeczności czy

uległości wobec jakiegoś systemu czy dominującego w społeczeństwie modelu konsumpcji, techno-

logii lub mechanizmów rynkowych, przyczyniając się tym samym do kryzysu wychowania.

Etyka dnia codziennego

Charakterystyczne dla współczesnej pedagogiki jest poszukiwanie przez nią źródeł kryzysu wycho-

wania przede wszystkim w samych wychowawcach. W ostatecznym rachunku wszelki kryzys wycho-

wania jest zarazem kryzysem człowieka. Wątek ten stanowi jedną z  kluczowych, krytycznych

refleksji w pismach Starego Doktora nad słabą kondycją moralną wychowawców. Wielu pedagogów

nie doświadczyło bowiem w okresie własnego dzieciństwa pozytywnych rozwiązań własnych kryzy-

sów rozwojowych, przez co sami nie są dla swoich podopiecznych wiarygodni. Nie potrafią im dać

wsparcia, gdyż sami go potrzebują, ukrywając przed dziećmi swoje słabości. Ukrywamy własne wady

i karygodne czyny. Nie wolno dzieciom krytykować, nie wolno dostrzegać naszych przywar, nałogów

i śmiesznostek. Pozujemy na doskonałość. Pod groźbą najwyższej kary bronimy tajemnic panującego

klanu, kasty wtajemniczonych

2

.

Janusz Korczak upominał się o etykę dnia codziennego, stawiając obu dopełniającym się stro-

nom procesu wychowania zadania mniej radykalne, realistyczne po to, by mogły zostać wypełnione.

1

S. Wołoszyn, Korczak, WP, Warszawa 1978, s. 13.

2

J. Korczak, Pisma wybrane, t .I, NK, Warszawa 1984, s. 73.

AUTOR:

Bogusław Śliwerski

©

Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2016

2

Paczka Puszatka

|

Roczne przygotowanie przedszkolne

|

Część 4

Akcentował w swoich pismach, że pedagog jest zawsze, niejako na mocy definicji, podmiotem w sto-

sunku do wychowanka, a ten – przedmiotem jego oddziaływań. Pociąga to za sobą dość groźne

konsekwencje w postaci przywłaszczenia sobie przez dorosłych prawa do decydowania o losie wy-

chowanków i oferowania im jedynie słusznych interpretacji, doprowadzając do efektu adiaforyzacji,

czyli ustawiania pewnych typów działań lub pewnych obiektów, na jakie działania się kierują, jako

moralnie neutralnych i niepodlegających ocenie w kategoriach moralnych

3

. Proces ten polega

na wyłączeniu określonych gatunków ludzi (w tym przypadku dzieci i młodzieży) ze zbioru podmio-

tów moralnych, a tym samym odseparowaniu ich czynów i ocen moralnych. To, co jest zabronione

jednym, dozwolone jest innym. W pedagogii Korczaka wychowawcy uznają prawo do wolności nie

tylko swoich wychowanków, ale i sami odnoszą je do siebie pomimo realizowania istotnych funkcji

oświatowych z ramienia państwa czy narodu. Dzięki temu będą oni postrzegani przez władze jako

wolne jednostki, będące z natury i / lub wykształcenia prawdziwym źródłem i mistrzem swych myśli

oraz czynów.

Nie ma wolności bez odpowiedzialności

Traktowanie pedagoga jako kogoś, kim kierują osobiste intencje, a także wyobrażenia o działaniu

pedagogicznym jako o czymś zamierzonym, intencjonalnym, o działaniu „autorskim”, z własnym

obliczem staje się punktem wyjścia do radykalnej zmiany procesu kształcenia i wychowania. Cała

odpowiedzialność wychowawcy za działanie pedagogiczne – podjęte przez niego z własnej woli, a nie

pod przymusem – spada na niego jako jego sprawcę, jako podmiot praw i zobowiązań. Nie ma wol-

ności bez osobistej odpowiedzialności, które nie są oczywistymi stanami ludzkiej natury, ale wytwo-

rem stosunków historycznych i społecznych. Podmiotowość wychowawców i ich wychowanków może

bowiem pojawić się tylko w takich instytucjach czy wspólnotach edukacyjnych, w których wolność

istnieje jako relacja społeczna. Nieuchronność wolności obu podmiotów nie godzi w interesy pu-

bliczne, gdyż są one bez względu na wiek i status społeczny fundamentalnie wolne. Ich życie powin-

no być wyłącznie ich własnym projektem.

Nie jest tak łatwo ustalić winę moralną podmiotu wychowującego, gdyż zależy to od tego między

innymi, w jakim stopniu i z jakim zaangażowaniem troszczył się on o świat wychowanka. Nic dziw-

nego, że, zdaniem Korczaka, pseudowychowawcy nie powinni być dopuszczani do pracy z dziećmi,

zaś troską osób odpowiedzialnych za jakość kadr pedagogicznych powinno być pozyskiwanie jak

najlepszych wychowawców do pracy z dziećmi. Nigdy nie będzie dobrym pedagogiem ten, (…) kto

się oburza, kto się dąsa, kto ma żal do dziecka, że jest tym, czym jest, kim się urodziło lub jakie doświad-

czenie je wychowało

4

. Wychowawcą nie powinien być także ktoś, kto nie jest świadom czekających go,

często przykrych obowiązków i doświadczeń w kontaktach z ubogimi czy zaniedbanymi dziećmi.

Wychowawca, którego o mdłości przyprawiają brudne nogi dzieci, który nie może znieść niemiłej woni,

który na cały dzień traci spokój ducha, gdy, o zgrozo, wesz znalazł na palcie, niech czym prędzej idzie

do sklepu, biura, gdzie chce, ale niech porzuci szkołę ludową, internat, bo nie ma bardziej poniżającej

roli jak ze wstrętem pracować na chleb

5

.

Nie bądź faryzeuszem wychowania!

Jednym z kryteriów zatrudnienia w placówce odpowiedniego wychowawcy było uzyskanie jego ak-

ceptacji przez dzieci. Korczak wyznawał zasadę, że człowiek nielubiany, nieakceptowany przez dzieci nie

może wychowywać. Tylko taki wychowawca – zdaniem Korczaka – może pracować z dziećmi, który

wśród ogółu wychowanków potrafi zdobyć sobie autorytet moralny, wzbudzić przywiązanie, szacunek

3

Z. Bauman, Ciało i przemoc w obliczu ponowoczesności, Wydawnictwo UMK, Toruń 1995, s. 46.

4

J. Korczak, dz. cyt., s. 298.

5

Tamże, s. 316–317.

AUTOR:

Bogusław Śliwerski

©

Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2016

3

Paczka Puszatka

|

Roczne przygotowanie przedszkolne

|

Część 4

dzieci i chęć naśladownictwa

6

. Przydatne dla kierowników instytucji edukacyjnych powinny być zatem

demaskowane przez Korczaka w jego pismach postawy faryzeuszy wychowania. Są nimi ci, którzy,

pozorując swoją szczerość, zgodę na poszanowanie praw czy wolę partnerskiego bycia z dzieckiem,

czynią wszystko, by tak naprawdę do tego nie doszło lub by zdeprecjonować znaczenie tego procesu

i odmienną jakość wynikających z tych przesłanek wzajemnych relacji.

Faryzeusze, których tak wielu jest w otoczeniu oddanych dzieciom nauczycieli, wychowawców,

starają się za wszelką cenę ukryć swoją obłudę, fałszywość, hipokryzję, dwulicowość czy nieszczerość,

by ostrze ich skrywanej nienawiści do tak rozumianej wolności pedagogicznej rodziców czy nauczy-

cieli nie zostało rozpoznane i napiętnowane, a jeśli już, to by zostało zaakceptowane przez opinię

społeczną. Oto pochyła upadku wychowawcy: lekceważy, nie ufa, podejrzewa, śledzi, przyłapuje, karci,

oskarża i karze, szuka dogodnych sposobów, by zapobiec; coraz częściej zabrania i bezwzględniej zmusza,

nie widzi wysiłku dziecka, by zapisać starannie kartkę papieru lub godzinę życia; stwierdza oschle, że źle

7

.

Wszelkie kryzysy w wychowaniu może zatem pokonać tylko taki wychowawca, który jest pełen kry-

tycyzmu wobec świata i samego siebie.

Bądź refleksyjnym wychowawcą!

Dobry wychowawca refleksyjnie podąża za dzieckiem i wskazuje mu drogę do szczęścia, kocha je

i potrafi znaleźć drogę do jego serca, nie zaniedbuje jego potrzeb i praw, ale znajduje czas na wzbo-

gacanie własnej osobowości, bo tylko rozwijając siebie, może obdarzać tym innych, tylko rosnąc

własnym duchem, może wzrostowi sprzyjać. Dobrzy od złego różnią się wychowawcy tylko ilością po-

pełnianych błędów, wyrządzanych krzywd. Są błędy, które dobry wychowawca popełnia tylko raz, a oce-

niwszy krytycznie, nie ponawia ich. Zły wychowawca winę własnych pomyłek przypisuje dzieciom

8

.

Warto zatem zwrócić uwagę na opinię Korczaka o bezsensownym trwaniu pedagogów w kręgu spo-

łecznie wytwarzanego przez nich pozoru skutecznego wychowania, z pozorami jego naukowości

łącznie. Dorośli kłamią. To kłamstwo, że od cukierków robią się robaki, a jak nie jeść, to się Cyganie

śnią, a jak się ogniem bawić, to się ryby łowi, a jak się nogami buja, to się diabła kołysze. Oni nie dotrzy-

mują słowa: obiecują, a potem zapominają albo się wykręcają, albo niby za karę nie pozwalają: i tak

by nie pozwolili przecież

9

.

Korczak zdemistyfikował także jako niegodne w praktyce wychowawczej postawy wychowawców,

które warunkowały ich działania na rzecz „kruszenia” woli przystrojonego w „uniform dziecięctwa”

wychowanka, stawały się zamachem na zdrowy rozsądek i ludzką wolę, tresurą, naciskiem, przemo-

cą, nierozumną miłością, graniem roli „bezinteresownych opiekunów”. Jakże pięknie pisze o tym,

że dziecko bardzo szybko zaczyna dostrzegać w swoim środowisku własne położenie, „miejsce w sze-

regu”, jak ono odczuwa, że nie ma żadnych praw dnia dzisiejszego, że zostało „urządzone” tak, aby

jak najmniej przeszkadzało dorosłym. Trudno dziwić się temu, że dziecko zaczyna się wówczas bun-

tować przeciwko takiemu postępowaniu dorosłych, gdyż dziecko – jak pisał Korczak: (…) ma sumie-

nie, ale jego głos milczy w drobnych codziennych utarczkach, natomiast wypływa tajona niechęć

do despotycznej, więc niesprawiedliwej władzy silnych, więc nieodpowiedzialnych

10

. Dzieci nie mogą być

już wychowywane bezmyślnie i w permanentnej tresurze, gdyż wraz z upadkiem tradycyjnych, opar-

tych na różnych rodzajach przemocy metod wychowania zaistniały w ponowoczesnym, pluralistycz-

nym i otwartym społeczeństwie zapoczątkowane przez Korczaka antyautorytarne, niedyrektywne,

6

Myśl pedeutologiczna i działanie nauczyciela, t. II, red. A. Kotusiewicz, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok
2000, s. 48.

7

Tamże, s. 70.

8

Tamże, s. 237.

9

Tamże, s. 170.

10

J. Korczak, dz. cyt., s. 169–170.

AUTOR:

Bogusław Śliwerski

©

Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2016

4

Paczka Puszatka

|

Roczne przygotowanie przedszkolne

|

Część 4

„bez porażek”, spersonalizowane podejścia do wychowania rozumianego jako wzajemne pomaganie

sobie w odkrywaniu własnego człowieczeństwa

11

.

Jakże w tym kontekście aktualna jest teza Starego Doktora o potrzebie rozbudzania przez peda-

gogów wśród wychowanków postaw oporu wobec wszelkich prób toksycznego, patologicznego

w skutkach zdominowania ich przez dorosłych. Dzisiaj ten typ postaw psycholodzy określają mianem

asertywności. Rację miał Korczak, kiedy wskazywał na to, by dzieci miały prawo do wyrażania swoich

krytycznych postaw czy przeciwstawiania się ślepemu posłuszeństwu, ustalonym odgórnie wzorom

osobowym czy autorytetom, które nie są dla nich osobami znaczącymi, charyzmatycznymi, tylko

autorytetami władzy i instytucji, wykorzystującymi rzekomo dla ich dobra swoją władczą pozycję.

Dziecko ma licznych bogów, półbogów i bohaterów. Autorytety dzielą się na: widzialne i niewidzialne,

żywe i martwe. Ich hierarchia jest niezmiernie zawiła. Mama, ojciec, babcia, dziadzio, ciocie, wuje, służ-

ba domowa, policjant, żołnierz, król, doktor, starsi w ogóle, ksiądz, nauczyciel, doświadczeńsi koledzy.

(…) Autorytety żądają posłuszeństwa; to dziecko rozumie, boleśnie rozumie. Żądają miłości, z tym wie-

le trudniej sobie radzić. (…) Szacunek to uczucie tak złożone, że dziecko zrzeka się własnej decyzji,

zdaje się na doświadczenie starszych

12

.

Nie jest zatem bez znaczenia, jak powinni odnosić się do korczakowskiej pedeutologii kandydaci

do pedagogicznej profesji, przyszli profesjonalni wychowawcy, nauczyciele. Można zastanawiać się

nad tym, czy w ogóle czytają pisma Korczaka, a jeśli tak, to czy odnajdują w jego tekstach takie ar-

gumenty, które będą mogły stanowić dla nich ważne wsparcie dla własnych działań pedagogicznych.

Co tak naprawdę urzeka młodych ludzi w Korczakowskiej myśli i jak zbieżna jest ona z ich własnym

doświadczeniem bycia wychowywanymi i kształconymi? Bogactwo niepokojących pedagoga zagad-

nień powinno – zdaniem Korczaka – sprzyjać budowaniu własnej refleksji o tym, co powinien popra-

wiać i uzupełniać tak wokół siebie, jak i w samym sobie. Może zatem w projekcjach z własnego

dzieciństwa osób pracujących już w zawodzie nauczycielskim, w ich zderzeniu z pismami Korczaka

ujawni się to, czego im samym brakowało lub co utrwaliło się w postawach ich własnych rodziców i /

lub nauczycieli?

11

Zob.: J. Tarnowski, Janusz Korczak dzisiaj, Wydawnictwo ATK, Warszawa 1990; tenże, Jak wychowywać?,
Wydawnictwo ATK, Warszawa 1993.

12

J. Korczak, Pisma wybrane, t. I, NK, Warszawa 1984, s. 178–179.