Danuta Skrzypczak

ARCHIWALIA WOJSKOWYCH MISJI ZAGRANICZNYCH

Z LAT 1918—1939

Przedmiotem niniejszego artykułu jest omówienie zasadniczych zadań i zmian

strukturalnych wojskowych misji zagranicznych oraz akt, przez nie wytworzonych.

Zespoły akt tych instytucji zostały ostatecznie opracowane, zaś ich wytwór

kancelaryjny otrzymał układ rzeczowo-chronologiczny.

Stan zachowania akt w poszczególnych zespołach przedstawia tabela:

Lp. Nazwa

zespołu Ilość j.a.

Akta z lat

1 Francuska Misja Wojskowa w Polsce

34

1918—1932

2 Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna

w Wiedniu

31 1918—1920

3 Polska Wojskowa Misja Zakupów w

Paryżu

28 1919—1921

4 Polska Misja Wojskowa na Wschodzie

1

1918—1919

Francuska Misja Wojskowa w Polsce

Pod koniec 1918 roku Komitet Narodowy Polski w Paryżu, polityczny

reprezentant organizowanej Armii Polskiej we Francji, prowadził z władzami

francuskimi rozmowy w sprawie skierowania do Polski grupy doradców wojskowych.

W pierwszych dniach stycznia 1919 roku proponował on wysłanie Francuskiej Misji

Wojskowej, złożonej z oficerów-specjalistów, reprezentujących wszystkie rodzaje

broni, jako doradców władz polskich przy opracowywaniu ustaw i regulaminów

wojskowych

1

. Sporządzony w tym czasie przez stronę francuską projekt porozumienia

przewidywał m.in., że Misja zajmie się organizacją Ministerstwa Spraw Wojskowych,

Sztabu Generalnego i szkół wojskowych różnego typu. W tej sprawie wypowiedział

się również gen. Józef Haller, dowódca Armii Polskiej we Francji. Opracował on

odpowiednie poprawki oraz uzupełnienia do projektu przedstawionego przez stronę

francuską. Propozycja jego sprowadzała się do traktowania Misji jako organu

współpracującego z rządem polskim w zakresie wyszkolenia armii, utworzenia

właściwych władz wojskowych i ukształtowania struktury sił zbrojnych.

Ostatecznie 25 kwietnia 1919 roku podpisano umowę zgodnie z

porozumieniami zawartymi w połowie stycznia i lutego tego roku

2

.

Na czele przybyłej do Polski Francuskiej Misji Wojskowej stał wówczas gen.

Paul Prosper Henrys

3

. Personel francuski przydzielony do oddziałów polskich miał za

zadanie pomóc w sformowaniu i szkoleniu wojska. Członkowie Misji podlegali

wyłącznie zwierzchnikom francuskim, a szef tej placówki — bezpośrednio

francuskiemu Ministerstwu Wojny.

W 1919 roku w skład sztabu Misji wchodziło 429 oficerów, a przejściowo

grupa specjalistów liczyła nawet ponad 1.000 osób

4

. Opracowanie planów właściwej

organizacji wojska miało się odbywać przy pomocy technicznej i doradczej

Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce.

Pod koniec 1920 roku w związku z zakończeniem działań wojennych

przystąpiono do opracowania nowych projektów organizacji władz wojskowych. W

pracach tych korzystano z pomocy oficerów Francuskiej Misji Wojskowej, którzy

wnosili poprawki zarówno co do kompetencji, jak i samej nazwy poszczególnych

1

B. W o s z c z y ń s k i, Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918—1921. Zarys organizacji i

działalności, Warszawa 1972, i. 98—99.

2

Tamże, s. 100.

3

Stanowisko szefa misji zajmowali kolejno: gen. dyw. Paul Henrys od 28.03.1919 r., gen. dyw. Henri

Niessel od 16.10.1920 r., gen. dyw. Charles Dupont od 16.12.1921 r., gen. dyw. Charles Charpy od 9.06.1926 r.,
gen. bryg. Victor Denain od 1.08.1928 r. i płk dypl. Rene Prioux od 1.10.1931 r. do 30.07.1932 r.

4

CAW, Sztab Główny — Oddział V, t. 1.

organów władzy

5

.

W związku z przejściem armii polskiej na stan pokojowy

6

nastąpiło

podpisanie przez oba rządy nowej umowy w dniu 22 grudnia 1921 roku

7

. Oficjalny,

zredagowany w języku francuskim w dniu 1 grudnia 1921 roku tekst umowy składał

się z 12 artykułów i 2 aneksów. Artykuł 1 określał ogólnie organizację Misji w Polsce,

podając skład jej biura (generał — szef Misji, szef sztabu i jego zastępca, kontroler

generalny, dyrektorzy wyszkolenia, delegacja w Gdańsku, personel biurowy oraz

pomocniczy). Wejście w życie tej umowy zapoczątkowało jeden z etapów

zmniejszenia personelu Misji do 200 osób

8

. Na skutek redukcji Francuskiej Misji

Wojskowej w Polsce odwołani zostali z poszczególnych okręgów wojskowych

oficerowie francuscy — instruktorzy, zaś z pozostałych w Polsce oficerów francuskich

została utworzona rezerwa instruktorów zależna bezpośrednio od Dyrekcji

Wyszkolenia Wojskowej Misji Francuskiej w ilości 14 oficerów (7 piechoty, 5

artylerii, 2 jazdy)

9

. Kontrakt z dnia 1 maja 1924 roku zmodyfikował statut Francuskiej

Misji Wojskowej w Polsce za wspólną zgodą rządów francuskiego i polskiego. Misja

uległa reorganizacji według następujących zasad: 1) Dowództwo Misji: generał —

szef Misji, gabinet generała szefa Misji, szef Sztabu Generalnego, 2) Oficerowie

współpracujący w wyszkoleniu — kierownictwo wyszkolenia (kierownik i sztab).

Szkoły: — Centrum Wyższych Studiów Wojskowych, Wyższa Szkoła Wojenna,

Centrum w Rembertowie, Centrum Artylerii w Toruniu, Szkoła Kawalerii w

Grudziądzu, Służba łączności, 3) Organizacja — Biuro, służba artylerii, służba

lotnictwa, służba przemysłu wojennego, służba samochodowa, 4) Służba francuska —

kadry administracyjne dla nadzoru personelem francuskim, 5) Misja Morska

10

—

kontradmirał — szef Misji, zastępca szefa.

Tak zreorganizowana Misja miała na celu współpracę z ministrem Spraw

Wojskowych oraz innymi organami wojskowymi w opracowaniu projektów ustaw

dotyczących organizacji, poboru i administracji armii polskiej, w redagowaniu

5

CAW, Sztab Główny — Kancelaria Szefa, t. 55.

6

Dz. Rozk. Tjn. nr 3, poz. 26 z 26.02.1921 r.

7

J. C i a ł o w i c z, Polsko-Francuski sojusz wojskowy 1921—1939, Warszawa 1970.

8

Tamże.

9

CAW, Szef Sztabu Głównego, t. 5.

10

Od 5.03.1923 r. w składzie Francuskiej Misji Wojskowej znajdowała się Francuska Misja Morska.

regulaminów wojskowych, w szkoleniu kadr i jednostek armii polskiej.

Zgodnie z obustronnym porozumieniem dokonano dalszej redukcji personelu

Misji; również korespondencja ministra spraw wojskowych Józefa Piłsudskiego z gen.

Karolem Charpy — szefem Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce z czerwca 1927

roku, dotyczyła podobnego problemu

11

.

Francuska Misja Wojskowa istniała w latach 1919—1932. Jej działalność

przyczyniła się znacznie do osiągnięcia przez armię polską gotowości bojowej. W

szkolnictwie wyższym, jak np.: w Wyższej Szkole Wojennej, Wyższej Szkole

Intendentury i w utworzonym w 1923 roku Centrum Wyższych Studiów Wojskowych

wykładowcami byli wybitni oficerowie francuscy. Tak samo w oficerskich szkołach

zawodowych piechoty, artylerii, kawalerii, lotnictwa, wojsk inżynieryjnych i łączności

oraz na specjalnych kursach organizowanych dla poszczególnych broni —

najważniejsze przedmioty wykładali Francuzi. Poza tym oficerowie polscy odbywali

staże w armii francuskiej.

*

* *

Omawiany zespół zawiera niewiele przekazów źródłowych wiążących się z

powstaniem oraz działalnością Francuskiej Misji Wojskowej. Do nich zaliczyć należy:

zarządzenia, rozkazy, umowy określające organizację wewnętrzną Misji oraz program

jej działania w Polsce. Traktują jednak one bardzo ogólnie o tych zagadnieniach;

dokumenty występują w języku francuskim. Zachowały się też, zresztą bardzo

nieliczne, biuletyny i raporty informacyjne, które zawierają wiele interesujących

faktów i naświetleń wydarzeń, zachodzących. na terenie działalności Misji. Również

poważna część tych materiałów występuje w języku francuskim. Interesujące

materiały dotyczą szkolenia kadr Armii Polskiej. Zachowały się skrypty wykładów

oficerów Francuskiej Misji Wojskowej z zakresu organizacji armii, taktyki ogólnej

broni i służb oraz ćwiczeń aplikacyjnych. Pozostała, obszerna dokumentacja obejmuje

listy uposażeń oficerów, podoficerów, szeregowych i personelu cywilnego Misji.

11

CAW, Sztab Główny — Kancelaria Szefa, t. 17.

Omawiając ten zespół należy zaznaczyć, że wiele interesujących przekazów

źródłowych, dotyczących tej tematyki znajduje odbicie w innych zespołach

archiwalnych, przechowywanych w CAW. Na uwagę zasługuje dokumentacja aktowa

zawarta w grupie zespołów akt armii gen. Hallera oraz w zespołach akt: Gabinetu

Ministra Spraw Wojskowych, Szefa Sztabu Głównego, Kancelarii Szefa Sztabu

Głównego oraz Wyższej Szkole Wojennej i Centrum Wyższych Studiów

Wojskowych. Bogaty materiał źródłowy dotyczący działalności Francuskiej Misji

Wojskowej w Polsce znajduje się w zbiorze pod nazwą Teki Teslara.

Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna w Wiedniu

Powstanie Polskiej Wojskowej Komisji Likwidacyjnej w Wiedniu datuje się

na pierwsze dni listopada 1918 roku i wiąże się z upadkiem Austro-Węgier

12

.

Konieczne w tym czasie było utworzenie takiej instytucji, której zadaniem byłaby

likwidacja majątku wojskowego byłej monarchii, bowiem inne państwa sukcesyjne

ustanowiły już wcześniej swoje placówki likwidacyjne

13

, wyzyskując sytuację na

własną korzyść. Brak danych na podstawie jakiego i czyjego rozkazu powstała ta

instytucja — wskazuje na samorzutne jej zorganizowanie. Kierownictwo Komisji

objął gen. Alojzy Prus Przeździecki, ówczesny zastępca do spraw wojskowych przy

poselstwie polskim w Wiedniu

14

.

Pierwsi członkowie Komisji zostali wybrani z oficerów Polaków tam

przebywających; rozwinęli oni działalność z własnej inicjatywy. Centralne władze

państwowe wprawdzie nie wypowiedziały się co do aprobaty samorzutnie powstałej

PWKL, ale wydając jej rozkazy, zarządzenia, uwzględniając jej potrzeby personalne i

budżetowe — uznały potrzebę jej istnienia.

Początkowo PWKL podlegała bezpośrednio Pełnomocnikowi Wojskowemu

Państwa Polskiego w Wiedniu i Poselstwu Polskiemu w Wiedniu. Wobec utworzenia

w 1919 roku Głównego Urzędu Likwidacyjnego w Warszawie, ponownie stanęła

12

CAW, I.305.2.3.

13

Tamże.

14

CAW, I.305.2.3.

kwestia podporządkowania PWKL. W wyniku konferencji ustalono podległość w

sprawach likwidacyjnych Głównemu Urzędowi Likwidacyjnemu w Warszawie,

względnie jego pełnomocnikowi w Wiedniu, zaś w sprawach wojskowych, m.in.

personalnych — MSWojsk.

Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna w Wiedniu zmieniała kilkakrotnie

swych szefów; wśród nich za głównych jej organizatorów uważani byli: ppłk Józef

Rybak oraz płk Edward Pöschek.

Zakres działania PWKL obejmował obronę interesów polskich przeciw

dawnemu austro-węgierskiemu zarządowi wojskowemu. W tym celu instytucja ta

przejęła wszelkie sprawy dotyczące likwidacji rzeczowej, które w szczególności

dotyczyły: kolejnictwa, materiału taborowego, weterynarii, leśnictwa i szkolnictwa

wojskowego (budynki, szpitale). W kompetencji tej instytucji było również

przeprowadzenie dochodzeń w celu udowodnienia roszczeń oficerów Polaków (w

służbie czynnej), emerytów, wdów i sierot, ustalenie szkód i świadczeń wojennych,

poniesionych przez obywateli polskich, ich pretensji do skarbu byłej monarchii.

Do zadań PWKL należało uregulowanie kwestii Banku Austro-Węgier w

przedmiocie jego likwidacji, jak również przygotowanie materiałów i wniosków,

wynikających z toku prac likwidacyjnych w Wiedniu dla GUL i jego delegacji w

Paryżu, a także w sprawie ostatecznego uregulowania tych spraw na kongresie

pokojowym wraz z całkowitym rozwiązaniem wszelkiej wspólnoty, łączącej ziemie

należące do Polski z krajami byłej monarchii.

PWKL prowadziła — począwszy od kwietnia 1919 roku — na polecenie

różnych departamentów MSWojsk. akcję zakupu materiałów wojskowych

15

.

W połowie lipca 1919 roku utworzono w Wiedniu jako organ dla

uskutecznienia zakupów i transportów zagranicznych Misję Gospodarczo-Handlową w

Wiedniu

16

. Kierownictwo tej grupy wojskowej powierzono szefowi PWKL. Ponadto

w skład tej grupy weszli: członkowie stali — referenci PWKL oraz wysłani z

MSWojsk. fachowcy i aparat pomocniczy

17

. Cała grupa wojskowa była podległa

15

CAW, I.305.2.3.

16

CAW, I.305.2.2.

17

Tamże.

MSWojsk.

18

. Od początku urzędowania personel PWKL był równocześnie

zatrudniony przy grupie wojskowej MIGOHA

19

, zajmując się wyłącznie odbiorem i

wysyłką zakupionych materiałów wojskowych do kraju

20

.

Na mocy porozumienia MSWojsk. i Naczelnego Dowództwa WP z 21 lipca

1919 roku

21

rozwiązano dotychczasową placówkę Pełnomocnika Wojskowego

Państwa Polskiego w Wiedniu, tworząc równocześnie nową placówkę Attache

Wojskowego przy Przedstawicielstwie Polskim w Wiedniu.

Rozkaz MSWojsk. z 2 kwietnia 1920 roku zapowiadał rozwiązanie Polskiej

Wojskowej Komisji Likwidacyjnej w Wiedniu z dniem 1 maja 1920 roku

22

.

W Wiedniu prócz Attache Wojskowego pozostała m.in. Grupa Wojskowo-

Likwidacyjna przy Pełnomocniku GUL, łącznie z Komisją Gospodarczą. Rozkaz ten

normował funkcjonowanie innych grup wojskowych

23

, nie objętych tematem

niniejszego artykułu.

*

Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna w Wiedniu powstała jako placówka

służąca obronie interesów skarbu polskiego i w związku z tym wytworzyła

charakterystyczne dla tego rodzaju instytucji akta.

Z istotnych materiałów dotyczących organizacji i zasad działalności tej

instytucji zachowały się rozkazy, raporty, sprawozdania, uzupełnione korespondencją,

które to jednak dotyczą określonych spraw i raczej ogólnie przedstawiają zarys

działalności i nie uwzględniają szczegółowej struktury organizacyjnej urzędu. W

kwestii sposobu organizacji zakupów przez PWKL informują ogólnikowo

zarządzenia, instrukcje i protokoły (3 j.a.), z tym, że częściowo odnosi się to do

zakupionego sprzętu sanitarnego.

Prawie połowę zachowanych akt reprezentują podania, prośby, wykazy i

18

Tamże.

19

Skrót ten oznacza Misję Gospodarczo-Handlową.

20

CAW, I.305.2.3.

21

Rozk. podof. z 21.07.1919 r. CAW, I.305.2.3.

22

Rozk. nr 52 z 14.04.1920 r. CAW, I.305.2.4.

23

Tamże.

korespondencja instytucji, właścicieli majątków, firm, osób prywatnych w sprawie

uzyskania odszkodowań i wynagrodzeń z tytułu świadczeń na terenie b. okupacji

austro-węgierskiej.

Ciekawe archiwalia orientujące badacza o rodzaju i ilości mającego ulec

likwidacji materiału przedstawiają wykazy i opisy dotyczące w szczególności

wyposażenia bojowego, technicznego, szkolnictwa i szpitalnictwa wojskowego na

terytorium b. monarchii austro-węgierskiej.

W aktach Komisji znajdują się również listy płac oficerów, podoficerów i

pracowników cywilnych.

Informując o zawartości aktowej zespołu należy wskazać na akta Misji

Gospodarczo-Handlowej w Wiedniu. Zachowana dokumentacja to głównie

zamówienia, protokoły i korespondencja dotycząca dostaw określonych towarów m.in.

do wyrobu amunicji. Zamówienia były realizowane u znanych firm wiedeńskich, jak:

„Joachim Siegel”, „Kurz, Rietschel, Henneberg”. Spora część tych materiałów

występuje w języku niemieckim.

Polska Wojskowa Misja Zakupów w Paryżu

Utworzenie Misji zostało zainicjowane listem Leopolda Kronenberga z 3

lutego 1919 roku do Banku Handlowego w Warszawie

24

. Informował w nim o

możliwości odstąpienia rządowi polskiemu materiałów demobilizacyjnych po armii

amerykańskiej na korzystnych warunkach. List został odesłany do MSWojsk.

Konieczność nabycia niezbędnych materiałów uzbrojenia i wyekwipowania dla

wojska, stwarzała potrzebę wysłania do Paryża Misji.

Dekretem z 1 kwietnia 1919 roku

25

Naczelnik Państwa mianował zespół

członków Misji (jako pełnomocników Rządu Polskiego) — zorganizowany z

przedstawicieli poszczególnych ministerstw oraz poszczególnych departamentów

MSWojsk. Prezesem Misji został mianowany gen. Jan Romer. Tak zorganizowaną

24

CAW, I.305.3.1.

25

CAW, I.305.3.1.; I.305.3.12.

ekipę wysłano do Francji jako Polską Wojskową Misję Zakupów. W skład Misji

weszli następujący delegaci: wiceprezes — płk Wacław Bieczyński, ppłk Stanisław

Niewiarowski, ppłk dr Edward Loth, urzędnik wojskowy — inż. Stefan Antosiewicz,

por. Karol Hugo-Bader, por. Zygmunt Leppert, por. Michał Brunon Tłuchowski.

Ponadto poszczególne ministerstwa reprezentowali: Antoni Wieniawski, Zygmunt

Chamieć, Olgierd Markowski, Artur Benis, Józef Wielowieyski, Cezary Łoziński,

Józef Starorypiński. Członkowie Misji otrzymali pełnomocnictwa od rządu polskiego

na dokonywanie wszelkich zakupów, niezbędnych dla zaopatrzenia państwa

polskiego. W tym celu mieli prawo do zawierania umów i zobowiązań finansowych z

rządami państw zagranicznych, jak również z osobami i instytucjami prywatnymi

26

.

6 marca 1919 roku została wydana przez MSWojsk. Instrukcja dla Polskiej

Misji Wojskowej

27

, w myśl której w celu wypełnienia swoich zadań Misja utworzyła

cztery podkomisje: Zakupów i Odbiorczą (prezes, przedstawiciele ministerstw: Skarbu

oraz Przemysłu i Handlu oraz przedstawiciele zainteresowanych departamentów

MSWojsk.), Rozrachunków (o podobnym składzie organizacyjnym), Przewozową

(prezes i przedstawiciele ministerstw: Skarbu i Spraw Zagranicznych), Kasową

(prezes, przedstawiciel Ministerstwa Skarbu i oficer rachunkowy). Wspomniany

wariant Instrukcji ustanowił tylko w ogólnych zarysach zakres działania

poszczególnych podkomisji, nie określając jednak dostatecznie ściśle ich praw i

obowiązków

28

. Instrukcja określała również w ogólnych zarysach plan organizacji i

zakres działania Misji. Organizacyjnie składała się z 4 sekcji.

Sekcja I — Organizacyjno-Administracyjna z Wydziałem Spraw

Personalnych obejmowała referaty: personelu oficerów i urzędników, personelu

szeregowych, Batalionu Wartowniczego, Administracji, Prawny, Kancelarii głównej.

Sekcja ta miała za zadanie załatwiać sprawy organizacyjne, administracyjne i

reprezentacyjne Misji łącznie ze sprawami Podkomisji, Ekspozytur, Baz i Batalionu

Wartowniczego

29

.

Sekcję II — Zakupów stanowiły następujące Wydziały: Artylerii i Uzbrojenia,

26

CAW, I.305.3.1.

27

Tamże.

28

CAW, I.305.3.13.

29

Powstanie, cele i zadania tych instytucji zostaną wyjaśnione w dalszej części artykułu.

Automobilowy, Awiacji, Intendentury, Sanitarny, Wojsk Kolejowych i Saperów. W

gestii Sekcji II leżało prowadzenie zakupów i ich odbiór.

W składzie Sekcji III — Finansowej był Wydział Obrachunkowy z referatami:

ogólnym i książkowości właściwej, kontroli wykonania zakupów oraz wydatków

pozazakupowych. Ponadto wchodziły tam referaty: Kasy, likwidatury, Komisji

kasowo-rewizyjnej oraz Komisji zakupów. Sekcja ta prowadziła nadzór gospodarki

finansowej, gotówkowej i kredytowej Misji.

Sekcję IV — Transportową tworzyły następujące referaty: ruchu kolejowego,

baz ładunkowych i łączności z Sekcją Zakupów, dokumentów przewozowych, opłat

taryfowych i łączności z Sekcją Finansową, baz kolejowych i transportów morskich.

Zadaniem Sekcji było prowadzenie wszystkich spraw związanych z transportem,

uzyskaniem wagonów i formowaniem pociągów.

Personel Misji mianował szef. Głównym źródłem, z którego Misja tworzyła

swój personel były początkowo formacje Armii Polskiej we Francji. Z chwilą

opuszczenia przez nią terytorium Francji Misji zabrakło personelu do pracy, wobec

czego zmuszona była z obozów kadrowych pozostałych jeszcze we Francji stworzyć

Batalion Wartowniczy

30

, który został oddany na jej usługi. Po rozpoczęciu

działalności w Paryżu Misja zajęła się przede wszystkim uzyskaniem jak

największych ilości materiału wojennego, a więc amunicji, broni, taborów, artykułów

umundurowania oraz kwestią transportu jego do kraju. Misja przed odjazdem

otrzymała instrukcje, które ogólnie określały rodzaj materiału, jaki należało zakupić.

Niezależnie od zakupu artykułów gotowych zadaniem Misji był zakup surowców dla

produkcji na cele wojenne, po uprzednim uzyskaniu w tej sprawie decyzji MSWojsk.

Obowiązkiem Misji była cotygodniowa wysyłka raportów do MSWojsk. z informacją

o swojej działalności, z uwzględnieniem ilości, miejsca, a także ceny zakupionych

artykułów. W celu dokonania zakupów Misja miała prawo delegować swoich

przedstawicieli do innych państw. W ten sposób powstały submisje, bazy odbiorcze

(załadunkowe), kolejowe i morskie

31

.

W listopadzie 1919 roku została utworzona submisja w Londynie, zaś w

30

CAW, I.305.3.1.

31

Tamże.

marcu 1920 roku submisja w Salonikach. Obie pracowały jako placówki pomocnicze

Misji. Podobne przeznaczenie miały bazy. Z ważniejszych baz kolejowych należy

wymienić: w Ambronay — została zlikwidowana w maju 1919 roku; w St. Dizier —

zlikwidowana w sierpniu 1919 roku; w Is-Sur-Tille — utworzona w listopadzie i

czynna bez przerwy, podobnie w Koblencji. Do znanych baz morskich czynnych

należały: w Montoire (port Saint-Nazaire) oraz w Cherbourgu. Przejściowych baz

załadowczych w różnym okresie czasu było stosunkowo dużo. Dla przykładu — baz

samochodowych było około 6. Do bardziej aktywnych należały: w Romorantin, Bourg

i Verneuil. Innym organem Misji była założona w dniu 2 maja 1919 roku z inicjatywy

gen. Jana Romera „Polska Spółka Pomocy i Dostaw”

32

przeznaczona wyłącznie do

nabywania wszelkiego rodzaju materiałów od rządów Stanów Zjednoczonych

Ameryki Północnej.

Dekretem z 23 grudnia 1919 roku został mianowany przez Naczelnika

Państwa szefem PWMZ gen. Józef Pomiankowski

33

. Powierzono mu wszelkie

związane z tym stanowiskiem pełnomocnictwa i obowiązki — które były sprawowane

do końca listopada 1919 roku przez gen. Jana Romera. Na mocy pisemnego

zarządzenia z dnia 26 listopada 1920 roku

34

oraz stosownie do wskazówek ministra

spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego polecono gen. Józefowi

Pomiankowskiemu redukcję personelu Misji, uwzględniając również — w razie

potrzeby — ewentualne jej rozszerzenie. W wykonaniu tych zarządzeń polecono

zniesienie urzędu zastępcy szefa Misji z dniem 14 grudnia 1920 roku. Przewidywano

również likwidację submisji w Londynie i Macedonii oraz bazy w Saint-Nazaire, a

także nakazano zmniejszenie personelu sekcji I, II, III i IV. Redukcja obejmowała

również konwojerów i Batalion Wartowniczy. W myśl tego zarządzenia pozostała we

Francji jedna kompania, obejmująca ogółem 250 podoficerów, otrzymując nazwę — 5

kompanii Batalionu Wartowniczego, z tym że do 31 grudnia 1920 roku utrzymała

swoją starą nazwę — 6 kompania Batalionu Wartowniczego.

Uwzględniając konieczność oszczędzenia skarbowi państwa wydatków na

utrzymanie Misji, na posiedzeniu Komisji Rewizyjnej 2 lutego 1921 roku uchwalono

32

CAW, I.305.3.1.

33

Tamże.

34

Tamże.

wniosek o dalszej reorganizacji Polskiej Wojskowej Misji Zakupów w Paryżu

35

. W

Centrali w Paryżu zlikwidowano wszystkie cztery istniejące w Misji sekcje, a w

zamian utworzono Wydziały i samodzielne referaty.

Rozkazem ministra spraw wojskowych z 29 lipca 1921 roku kierownictwo

PWMZ objął gen. Jan Jacyna

36

. Nastąpiło to z dniem 10 sierpnia, 1921 roku. W

wykonaniu rozkazu ministra spraw wojskowych z 2 sierpnia 1921 roku

37

o redukcji

personelu PWMZ, szef Misji zarządził m.in. skreślenie z etatu Misji referatu

sanitarnego oraz etatu referenta dla spraw ogólnych, personalnych, a także pomocnika

referenta.

Z dniem 5 listopada 1921 roku kierownictwo Misji zostało przekazane płk

Aleksandrowi Łoyko-Radziejowskiemu.

*

Całość dokumentacji aktowej, związanej z działalnością Polskiej Wojskowej

Misji Zakupów we Francji, w większości dotyczy spraw zakupów, dostawy i

ekspedycji materiałów przemysłowych, uzbrojenia i wyekwipowania dla wojska.

Misję upoważniono do zawierania odpowiednich umów i zobowiązań finansowych z

rządami Francji i Stanów Zjednoczonych Ameryki. Z tego też względu tematyka

rozliczeń finansowych znajduje szersze odzwierciedlenie w prezentowanym zasobie

aktowym. Najbardziej wartościowe dokumenty, określające wewnętrzną organizację,

program i zadania Misji oraz podległych jej agend (baz, submisji) zachowały się w

postaci instrukcji, zarządzeń, protokołów i raportów. Wiele interesujących faktów i

informacji uzupełniających zawierają sprawozdania ż działalności poszczególnych

sekcji i wydziałów, m.in. Sekcji Zakupów i Wydziału Obrachunkowego. Zachowane

rozkazy dzienne, chociaż nie w komplecie, pozwalają również na prześledzenie

głównych kierunków działalności kierownictwa, a także zmian organizacyjnych i

personalnych. Tylko niewielka ilość innych przekazów źródłowych traktuje o

sprawach personalnych. Przeważnie dotyczą one ogólnych spraw oficerskich i

35

Tamże.

36

Rozk. dz. nr 120 z 11.08.1921 r. CAW, I.305.3.5.

37

Rozk. dz. nr 129 z 23.08.1921 r. Tamże.

podoficerskich, a mianowicie przydziałów, przeniesień. Do bardziej interesujących

należą niewątpliwie szczegółowe spisy imienne personelu oficerskiego i

podoficerskiego w bazach Cherbourg i Saint-Nazaire.

Głównym przedmiotem zainteresowania Misji była realizacja zakupów

zgodna z zapotrzebowaniami polskich jednostek bojowych. Obejmowały one m.in.

broń, amunicję, ekwipunek, wyposażenie specjalne (zależne od rodzaju wojska),

wyposażenie taborowe i środki konserwacyjne. Ważną kwestią była przy tym

właściwa organizacja odbioru i transportu materiałów do kraju. Reprezentują ją

zachowane zarządzenia, raporty, zestawienia i transakcje, uzupełnione

korespondencją. Na uwagę zasługują szczegółowe opisy dotyczące organizacji

zakupów we Francji. Rząd francuski od kwietnia 1919 roku był dostawcą dużej ilości

materiału artyleryjskiego, lotniczego i sanitarnego. Przejęcie tych materiałów

odbywało się na stacji przez podpisanie dokumentów wysyłkowych przez konwój

francuski i szefa odpowiedniej bazy, gdzie dostarczano materiał. Sprawy zakupów

były ściśle związane z finansami.

Następna grupa akt dotyczy dokumentacji finansowej. Wśród niej na uwagę

zasługują w pierwszym rzędzie raporty i korespondencja w sprawie uzyskania

dalszego kredytu dla działalności handlowej Misji. Znajdują tu odzwierciedlenie m.in.

rozliczenia finansowe submisji w Macedonii i Londynie oraz w niektórych bazach

samochodowych. W grupie tej występują również zarządzenia dotyczące ujednolicenia

uposażeń oficerów Misji. Zachowały się także listy personelu pobierającego

należności finansowe w ramach przyznanych diet. Zaledwie 3 j.a. zgrupowane w tym

zespole mają materiał dotyczący spraw technicznych uzbrojenia, głównie artylerii. Są

to instrukcje, katalogi oraz rysunki techniczne sprzętu artyleryjskiego, obejmujące lata

wydania do 1932 roku.

Polska Misja Wojskowa na Wschodzie

Powstanie tej instytucji datuje się na 25 listopada 1918 roku, kiedy to

Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał nominację gen. Gustawa Ostapowicza na

stanowisko szefa Polskiej Misji Wojskowej na Wschodzie

38

. Od połowy grudnia 1918

roku urzędował on stale w Kijowie używając blankietów z nadrukiem: „Polska Misja

Wojskowa na Ukrainie”

39

.

Ostapowicz pełnił funkcję szefa Misji do końca maja 1919 roku, przebywając

kolejno w Kijowie, Odessie i Bukareszcie. Jego głównymi zadaniami było: 1)

organizowanie werbunku do IV Dywizji Strzelców Polskich gen. Lucjana

Żeligowskiego na ogromnych przestrzeniach od Kubania i Kaukazu do Rumunii

włącznie; 2) wysyłanie oficerów specjalistów do dyspozycji Sztabu Generalnego w

Warszawie. Do obowiązków gen. Ostapowicza należało również kontrolowanie

działalności funkcjonującego w Odessie urzędu zaciągu. Ponadto jego zadaniem było

nadzorowanie działalności wojskowej Poselstwa Polskiego w Odessie

40

. Personel

Misji tworzyło kilku oficerów i szeregowych.

*

W zespole akt Polskiej Misji Wojskowej na Wschodzie zachowała się tylko

jedna jednostka archiwalna zawierająca listy płac personelu za okres od listopada 1918

roku do maja 1919 roku.

Przekazy źródłowe dotyczące działalności misji gen. Ostapowicza występują

jednak również w innych zespołach Centralnego Archiwum Wojskowego. Na uwagę

zasługują zwłaszcza akta Formacji Wschodnich (zespół 4 dywizji strzelców), Armii

gen. Hallera oraz Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP. Informacje o Polskiej

Misji Wojskowej znaleźć można także w zespołach akt Komitetu Narodowego

Polskiego w Paryżu i Prezydium Rady Ministrów znajdujących się w Archiwum Akt

38

Działalność Polskiej Misji Wojskowej na Wschodzie omawiają m.in.: A. D e r u g a, Polityka

wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918—1919), Warszawa 1969; A. J u z w e n k o,
Polska a „biała” Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920 r.), Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk
1978.

39

Do czasu przybycia gen. Ostapowicza do Kijowa całokształtem spraw wojskowych polskich na

terytorium Ukrainy kierował mianowany przez Radę Regencyjną attache wojskowy mjr Juliusz Kleeberg. Po
przyjeździe Ostapowicza mjr Kleeberg objął w jego misji funkcję szefa sztabu i pełnił ją do wyjazdu misji z
Kijowa do Odessy (29.01.1919 r.). W Odessie pełniącym obowiązki szefa sztabu został kpt. Witold Daszkowski.
A. J u z w e n k o, op. cit., s. 59.

40

CAW, I.122.81.8 i 23. Por. także: A. D e r u g a, op. cit., s. 230—231; A. J u z w e n k o, op. cit.,

s. 73.

Nowych w Warszawie.

*

* *

Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta wojskowych

misji zagranicznych zawierają interesujące dane dotyczące ich organizacji oraz zasad i

głównych kierunków działalności. Należy jednak podkreślić, że nie wszystkie

archiwalia stanowią pierwszorzędny materiał do poznania omawianej problematyki.

Cennym uzupełnieniem przekazów źródłowych znajdujących się w zespołach akt

samych misji są dokumenty zachowane w innych zespołach Centralnego Archiwum

Wojskowego, a w pewnym stopniu również w Archiwum Akt Nowych. Dotyczy to w

szczególności akt Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce oraz Polskiej Misji

Wojskowej na Wschodzie.