KALENDARIUM
1917
22 stycznia
W Waszyngtonie prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson skierował do Senatu orędzie z programem „pokoju bez zwycięstwa”.
15 marca
Abdykacja cara Mikołaja II.
2 kwietnia
USA: Kongres amerykański uchwalił przyłączenie się kraju do wojny po stronie sprzymierzonych.
28 sierpnia
Polski Komitet Narodowy w Paryżu zawiadomił o swym powstaniu rządy państw koalicyjnych i został w odpowiedzi uznany za prawowitą władzę polityczną Polski.
12 września
Akt cesarzy Niemiec i Austro-Węgier powołujący Radę Regencyjną, mającą sprawować najwyższą władzę w Królestwie Polskim, aż do powołania króla Polski lub regenta. Miała ona też mianować rząd i zwołać Radę Stanu jako poprzedniczkę Sejmu Ustawodawczego.
1918
8 stycznia
USA: prezydent Wilson przedstawił w Kongresie 14-punktowy program pokojowy. Punkt 13 mówił o niepodległości Polski (13. Powstanie państwa polskiego z dostępem do morza).
3 czerwca
Wersal: konferencja międzysojusznicza wypowiedziała się w sprawie Polski: utworzenie Polski zjednoczonej, niepodległej, z dostępem do morza stanowi jeden z warunków trwałego i sprawiedliwego pokoju oraz przywrócenia panowania prawa w Europie.
31 października
Rewolucja w Austro-Węgrzech: ucieczka cesarza Karola I.
11 listopada
Podpisanie zawieszenia broni w Compiégne między państwami koalicji a Niemcami. Zakończyła się I wojna światowa
Od zakończenia I wojny światowej do wybuchu II wojny światowej
1918
11 listopada
Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu naczelne dowództwo polskich sił zbrojnych. W Warszawie rozpoczęło się trwające już w innych miastach rozbrajanie wojsk okupacyjnych.
22 listopada
Warszawa: Józef Piłsudski zostaje Naczelnikiem Państwa. Polska powraca na mapę polityczną Europy.
1919
25 stycznia
Alianci zatwierdzili projekt prezydenta W. Wilsona o powstaniu Ligi Narodów.
14 lutego
Karta Ligi Narodów utworzona w Wersalu - delegaci biorący udział w konferencji wersalskiej zgodzili się na utworzenie Ligi Narodów w ramach ogólnego układu pokojowego.
16 lutego
Początek niewypowiedzianej wojny polsko-radzieckiej.
28 czerwca
Wersal: delegacja niemiecka podpisała traktat pokojowy. Alianci odrzucili większość protestów niemieckich.
8 grudnia
Wersal: Rada Najwyższa określiła prowizorycznie wschodnią granicę Polski, tzw. linię Curzona, zastrzegając sobie prawo do występowania o dalsze przesunięcie tej linii na wschód.
1920
6 lipca
Propozycja lorda G. N. Curzona utworzenia między Rosją a Polską linii demarkacyjnej.
2 sierpnia
Belgia: utworzenie Międzynarodowego Trybunału Haskiego.
15 sierpnia
W bitwie warszawskiej oddziały polskie odparły natarcie radzieckie. Polski triumf w „osiemnastej decydującej bitwie w dziejach świata”.
6 października
Ryga: zawieszenie broni między Polską i Rosją.
23 grudnia
Król Wielkiej Brytanii podpisał ustawę o niepodległości Irlandii.
1921
18 marca
Ryga: podpisanie polsko-radzieckiego traktatu pokojowego
13 grudnia
USA: konferencja w Waszyngtonie. Układ między Wielką Brytanią, Francją, Japonią i Stanami Zjednoczonymi, w którym mocarstwa te uznały prawomocność swych posiadłości na Pacyfiku.
1922
28 lutego
Wielka Brytania zrezygnowała z protektoratu nad Egiptem.
16 kwietnia
Podpisano traktat w Rapallo, w którym Niemcy uznały Rosję radziecką.
1923
29 października
Mustafa Kemal proklamował Turcję republiką.
1924
15 września
Niemcy zostały zaproszone do uczestnictwa w konferencji w Locarno poświęconej wzajemnym gwarancjom bezpieczeństwa.
16 października
Locarno: parafowanie paktu reńskiego, gwarantującego granice Francji i Belgii z Niemcami.
26 października
Locarno: podpisanie traktatów wzajemnych gwarancji francusko-polskich i francusko-czechosłowackich.
1926
24 kwietnia
Berlin: podpisanie niemiecko-radzieckiego paktu o nieagresji i neutralności, przedłużającego traktat z Rapallo (16.04.1922).
3 grudnia
Dziennik brytyjski „Manchester Guardian” ujawnił, że niemieccy żołnierze odbywają ćwiczenia w ZSRR.
1927
6 lipca
Chiny: definitywne zerwanie stosunków dyplomatycznych między Związkiem Radzieckim a rządem Nankinu, na którego czele stanął Czang Kai-szek.
1928
27 sierpnia
Paryż: podpisanie paktu Brianda-Kellogga. Przedstawiciele Belgii, Czechosłowacji, Francji, Japonii, Niemiec, Polski, Wielkiej Brytanii, Włoch i Stanów Zjednoczonych (również w imieniu dominiów) podpisali pakt Brianda-Kellogga o wyrzeczeniu się wojny. Wkrótce do paktu przystąpiło kilkadziesiąt innych państw, w tym Związek Radziecki i Chiny.
(Briand - francuski minister spraw zagranicznych, Kellogg - amerykański sekretarz stanu).
1929
9 lutego
Moskwa: podpisując tzw. protokół Litwinowa Polska, Estonia, Łotwa, Rumunia i ZSRR wprowadziły w życie postanowienia paktu Brianda-Kellogga.
11 lutego
Rzym: podpisanie traktatów laterańskich.
16 sierpnia
Mandżuria: wybuchły gwałtowne walki między wojskami chińskimi i radzieckimi.
5 września
Francja: Aristide Briand przedstawił swój plan utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy.
18 listopada
Wojska radzieckie dokonały inwazji na Mandżurię.
22 grudnia
Wojska radzieckie wycofały się z Mandżurii.
1930
30 czerwca
Bagdad: Brytyjczycy uznali niepodległość Iraku.
1931
29 listopada
Apel Zgromadzenia Ligi Narodów o zawieszenie na rok wyścigu zbrojeń.
1932
1 stycznia
Wojska japońskie rozpoczęły ofensywę w Mandżurii.
2 lutego
Genewa: otwarcie I Światowej Konferencji Rozbrojeniowej. Polski minister spraw zagranicznych został jednym z czternastu wiceprzewodniczących konferencji.
17 kwietnia
Bytom: Podczas zjazdu NSDAP Adolf Hitler wypowiedział się w sprawie przywrócenia Niemcom granic z roku 1914.
4 września
Austria: w Wiedniu otwarto światową konferencję w sprawie pokoju. 80 delegatów reprezentowało 14 krajów.
13 października
Bazylea: paneuropejska konferencja zakończyła się założeniem „partii europejskiej”. Narodowe sekcje miały powstawać w poszczególnych krajach.
1933
15 marca
Poczdam: proklamacja III Rzeszy Niemieckiej.
7 czerwca
Rzym: parafowanie paktu czterech przez Niemcy, Włochy, Francję i Wielką Brytanię. Ratyfikacja przez parlamenty miała nastąpić w przyszłości.
1934
26 stycznia
Podpisanie deklaracji o nieagresji między Polską i Niemcami na okres 10 lat
30 stycznia
Niemcy: Reichstag uchwalił ustawę o odbudowie Rzeszy Niemieckiej.
5 maja
Moskwa: podpisany został protokół przedłużający polsko-radziecki pakt o nieagresji do 31 grudnia 1945 r.
21 października
Chiny: porażka komunistów i przygotowania do „Długiego marszu” pod przewodnictwem Mao Zedonga.
6 listopada
Początek „Długiego marszu” komunistów chińskich.
1935
1 marca
Niemcy: oficjalne przyłączenie Zagłębia Saary do Niemiec.
11 kwietnia
Włochy: w miejscowości Stresa rozpoczęły się francusko-brytyjsko-włoska konferencja na temat zbrojenia się Niemiec.
17 kwietnia
Genewa: Liga Narodów jednogłośnie potępiła zbrojenia niemieckie.
25 lipca
Moskwa: VII Kongres Międzynarodówki Komunistycznej przyjął taktykę jednolitego frontu przeciwko faszyzmowi.
3 października
Początek wojny w Etiopii. Włoskie siły zbrojne wkroczyły na jej terytorium.
20 października
Chiny: koniec „Długiego marszu” kierowanego przez Mao Zedonga.
1936
7 marca
Niemcy: oddziały niemieckie wkroczyły do Nadrenii, Adolf Hitler zerwał pakt z Locarno, ogłaszając go nieważnym.
19 marca
Genewa: Liga Narodów uznała Niemcy winnymi pogwałcenia Traktatu Wersalskiego i paktu z Locarno.
18 lipca
Hiszpania: bunt jednostek wojskowych rozszerza się na cały półwysep. Dało to początek wojnie domowej.
1 listopada
Mediolan: Benito Mussolini ogłosił utworzenie osi Rzym-Berlin.
18 listopada
Niemcy i Włochy uznały nacjonalistyczny rząd w Burgos, kierowany przez generała Francisco Franco za oficjalny rząd hiszpański.
25 listopada
Berlin: podpisanie paktu antykominternowskiego między Japonią a Niemcami.
1937
26 kwietnia
Niemiecki legion „Condor” zbombardował baskijskie miasto Guernica, ośrodek rządu autonomicznego Basków.
8 lipca
Rozpoczęła się wojna chińsko-japońska - kolejna japońska ofensywa w Chinach (po aneksji w roku 1931 Mandżurii), atak bez wypowiedzenia wojny (konflikt ten trwał 9 lat)
6 listopada
Włochy przystąpiły do paktu antykominternowskiego podpisanego między Niemcami i Japonią.
1 grudnia
Japonia uznała reżim gen. Franco za oficjalny rząd hiszpański.
1938
13 marca
Aneksja Austrii przez Niemcy zalegalizowana przez „prawo ponownego połączenia” (Anschluss).
19 kwietnia
Wojna domowa zakończona - stwierdził gen. Francisco Franco.
28 sierpnia
Rozpoczęły się negocjacje pomiędzy niemiecką partią w Sudetach a prezydentem Czechosłowacji, Edwardem Beneszem, w celu uregulowania kryzysu sudeckiego
1 października
Początek okupacji Sudetów przez oddziały niemieckie.
24 października
Berlin: spotkanie ministra spraw zagranicznych Rzeszy Joachima Ribbentropa z ambasadorem Polski Józefem Lipskim, podczas którego przedstawione zostały niemieckie postulaty terytorialne.
1939
15 marca
Utworzenie protektoratu Czech i Moraw przez Niemcy. Oddziały niemieckie wkroczyły do Pragi.
26 marca
Niemcy: podczas rozmowy z J. Ribbentropem ambasador J. Lipski poinformował, że Polska nie zgadza się na postawione 21 marca żądania Niemiec - przyłączenia Gdańska do Rzeszy oraz budowy eksterytorialnej autostrady przez Pomorze.
28 kwietnia
W przemówieniu wygłoszonym w Reichstagu Hitler wypowiedział deklarację o nieagresji zawartą z Polską w1934 r.
1 września
O godzinie 445 nastąpił atak wojsk niemieckich na Polskę. Rozpoczęła się II wojna światowa.
POWSTANIE PAŃSTWA POLSKIEGO I JEGO ZAGROŻENIE ZE STRONY BOLSZEWICKIEJ ROSJI
Pierwsza wojna światowa zakończyła się klęską wszystkich trzech państw zaborczych, co umożliwiło wyzwolenie Polski. 7 października 1918 r. Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego, proklamując niepodległość i zjednoczenie Polski. 28 października powstał w Krakowie organ polskiej władzy dla Galicji i Śląska Cieszyńskiego - Polska Komisja Likwidacyjna pod przewodnictwem Wincentego Witosa. Legioniści i młodzież zaczęli rozbrajać wojska austriackie w Galicji. 10 listopada powrócił do Warszawy Józef Piłsudski, zwolniony z więzienia w Magdeburgu. Dzień później Rada Regencyjna przekazała mu pełne dowództwo nad tworzącym się wojskiem polskim. W Warszawie i na ulicach innych miast polskich rozbrajano żołnierzy niemieckich i austriackich oraz świętowano odzyskanie niepodległości. 14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała przekazując Piłsudskiemu także pełnię władzy cywilnej. Państwo polskie po 123 latach niebytu powróciło na polityczną mapę Europy. Mimo to, walka o zjednoczenie ziem polskich i kształt granic trwała nadal, a jednym z jej najbardziej dramatycznych momentów, był najazd bolszewicki na Polskę w 1920 roku. Decydującym wydarzeniem stała się bitwa warszawska, zwana „cudem nad Wisłą” i „osiemnastą decydującą bitwą w dziejach świata”. Została stoczona w dniach 12-18 sierpnia 1920 r., zaś decydującym dniem był 15 sierpnia. Pochód komunizmu na Europę został zatrzymany na kolejne ponad 20 lat.
KONGRES PARYSKI I TRAKTAT WERSALSKI
W 1918 r. ówczesny premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George w przemówieniu wygłoszonym w Izbie Gmin stwierdził, że oto zakończyła się ostatnia wojna w dziejach ludzkości. Konferencja pokojowa Wersalu pod Paryżem, która miała ustalić porządek powojennego świata, rozpoczęła się 18 stycznia 1919 r. Zebrali się na niej przywódcy 27 państw, które walczyły i zwyciężyły w I wojnie światowej, aby ustalić zasady trwałego pokoju i jednocześnie podjąć decyzje co do dalszych losów krajów pokonanych. W ciągu sześciu miesięcy obrad powstał tekst traktatu, zwanego od miejsca podpisania wersalskim, liczącego 440 artykułów.
Obradami kierowała Rada Najwyższa, zwana Radą Dziesięciu, ponieważ w jej skład wchodziło po 2 przedstawicieli USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii. Wkrótce z Rady usunięto ministrów spraw zagranicznych i Rada Najwyższa przekształciła się w Radę Pięciu. Kiedy delegacja włoska na jakiś czas odsunęła się od udziału w obradach (na znak protestu wobec sprzeciwu mocarstw w sprawie żądań terytorialnych), a Japończycy przestali uczestniczyć w obradach dotyczących spraw europejskich, organem kierowniczym stała się Rada Trzech („gruba trójka”). Tworzyli ją prezydent USA Wilson, premier rządu brytyjskiego Lloyd George i premier Francji Clemenceau. Ich decyzji nie przedstawiano nawet plenum konferencji. Poza Radą Trzech prace konferencji koncentrowały się w kilkudziesięciu komisjach, powoływanych do rozstrzygania określonych problemów przez wielkie mocarstwa (np. komisją do spraw polskich kierował Cambon).
Podstawą obrad konferencji stało się orędzie Wilsona przedstawione w Kongresie USA w styczniu 1918 r.
(tzw. 14 punktów).
Jego treść była następująca:
1. układy pokojowe będą jawne;
2. zostanie zagwarantowana wolność żeglugi na morzach
3. zostanie zagwarantowana swoboda handlu międzynarodowego
4. nastąpi rozbrojenie
5. sprawy kolonialne zostaną uregulowane zgodnie z interesami ludności i rządów
6. Rosji zagwarantowano integralność terytorialną, prawo swobodnego wyboru formy rządów oraz pomoc międzynarodową
7. pełną suwerenność uzyskać miała Belgia
8. Francja miała otrzymać Alzację i Lotaryngię
9. dokonana zostanie korekta granicy włoskiej zgodnie z podziałem etnicznym
10. narody Austro-Węgier miały uzyskać autonomię
11. Rumunia, Czarnogóra i Serbia miały zostać odbudowane, a Serbia dodatkowo miała uzyskać dostęp do morza
12. narody Turcji miały otrzymać gwarancję bezpieczeństwa życia i autonomię
13. miało powstać niepodległe państwo polskie z bezpiecznym dostępem do morza
14. zostanie utworzona Liga Narodów
Wilson głosił hasło „Pokoju bez zwycięstwa”:
Żaden pokój nie może być i nie powinien być trwały, jeśli nie uzna się i nie zaakceptuje zasady, że rządy wywodzą swą legalną władzę ze zgody na nią rządzonych i że nigdzie nie istnieje prawo pozwalające na to, aby narody - jak czyjaś własność przechodziły spod jednej władzy pod inną. Zakładam, że by powołać się tylko na jeden przykład, iż mężowie stanu są wszędzie zgodni co do tego, że winna istnieć zjednoczona, niepodległa i autonomiczna Polska, a także, że wszystkim narodom, które dotychczas żyły pod władzą rządów wrogich i kierujących się złą wolą winna być zagwarantowana wolność życia, religii oraz społecznego i gospodarczego rozwoju”.
Przedstawiciele Niemiec nie brali udziału w konferencji, wezwano ich dopiero pod koniec, żeby podpisali gotowy traktat. Wybiła godzina surowych rachunków. Prosiliście nas o pokój. Jesteśmy skłonni wam go udzielić”. - powiedział Clemenceau. Ten brak udziału w rokowaniach spowodował, że politycy niemieccy będą określać traktat wersalski mianem dyktatu. W konferencji nie brała też udziału pogrążona w rewolucji i wojnie domowej Rosja Radziecka. Jeszcze przez wiele lat będzie ona bardzo krytycznie nastawiona do traktatu, jako „dzieła międzynarodowej burżuazji”. W jednym z przemówień Lenin stwierdził: Gdyby Polska stała się radziecka, gdyby robotnicy warszawscy otrzymali od Rosji Radzieckiej pomoc, na którą czekali i którą z radością witali, Pokój Wersalski zostałby rozbity i cały system międzynarodowy, ustanowiony dzięki zwycięstwu nad Niemcami, runąłby.
Od początku konferencji ujawniły zarówno odmienne dążenia w polityce Francji i Anglii, jak i obiektywne trudności znalezienia rozwiązań pokojowych dla problemów powojennej Europy, w której rozpadły się imperia Romanowów, Habsburgów i Hohenzollernów, rozwijały się nowe państwa i która stanowiła w wielu swoich częściach mozaikę narodowościową, teren ruchów nacjonalistycznych i dążeń rewolucyjnych. Francja przystąpiła do konferencji ze zdecydowaną wolą zapewnienia sobie bezpieczeństwa na wschodzie. Dlatego jej polityka dążyła do maksymalnego osłabienia Niemiec - żądała więc ustalenia ich zachodniej granicy na Renie. Nadrenia lewobrzeżna miała stać się autonomicznym państewkiem, związanym z Francją. Na wschodzie Francja dążyła do odbudowy silnego państwa polskiego, które stanowiłoby przeciwwagę dla Niemiec. Także niejasna przyszłość Rosji powodowała zainteresowanie Francuzów mniejszymi państwami, jak właśnie Polska czy Czechosłowacja i ich nabytkami terytorialnymi.
Odmienny punkt widzenia prezentowała dyplomacja angielska. Wielka Brytania zrealizowała swoje najważniejsze cele wojenne i wróciła do tradycyjnej polityki utrzymywania równowagi na kontynencie. Z tego względu popierała odbudowę silnych Niemiec, jako przeciwwagi dla jej tradycyjnego rywala - Francji. Istotne znaczenie miał też fakt, że rynek niemiecki pełnił istotną rolę w handlu brytyjskim, a także obawa, że skazane na ogromne odszkodowania i okrojone terytorialnie Niemcy staną się terenem wrzenia rewolucyjnego.
Problematykę obrad komplikowały dodatkowo sprzeczne interesy mniejszych państw i wynikające z nich konflikty, a także problemy mniejszości narodowych i ochrony ich praw. Polskę w Wersalu reprezentowali Roman Dmowski i Ignacy Jan Paderewski.
Ostatecznie, po wielu przetargach, 28 czerwca 1919 r. w sali lustrzanej pałacu wersalskiego, w której 48 lat wcześniej proklamowano powstanie zjednoczonych cesarskich Niemiec, został podpisany traktat pokojowy. Mimo to sprzeczności i konflikty pozostały. Niemcy miały być zdemilitaryzowane, zlikwidowano ich przemysł zbrojeniowy, zakazano powszechnej służby wojskowej, armia miała liczyć 100 tys. żołnierzy i oficerów i której to liczby nie wolno było przekroczyć. Na granicy zachodniej Niemiec zniszczeniu miały ulec wszystkie fortyfikacje. Wzdłuż prawego brzegu Renu miała powstać strefa zdemilitaryzowana o szerokości 50-60 km. Marynarka wojenna miała ograniczyć swe zadania do obrony wybrzeża (6 pancerników, 6 lekkich krążowników, 24 torpedowce i kontrtorpedowce). Zabroniono posiadania czołgów, samochodów pancernych, lotnictwa wojennego, łodzi podwodnych i chemicznych środków bojowych. Niemcy oddawały Francji Alzację i Lotaryngię, Belgii - okręgi Eupen i Malmédy, a Zagłębie Saary na 15 lat przechodziło pod kontrolę Ligi Narodów (po tym okresie miano przeprowadzić tam plebiscyt).
Na wschodzie Niemcy oddawały Polsce Wielkopolskę i pas Pomorza wzdłuż Wisły. Gdańsk stawał się wolnym miastem pod kontrolą Ligi Narodów; Polska uzyskała w nim specjalne uprawnienia i przywileje. Na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku miał się odbyć plebiscyt. Granica niemiecko-czechosłowacka przebiegała wzdłuż dawnej granicy niemiecko-austriackiej, z niewielkimi odchyleniami. Niemcy utraciły też port w Kłajpedzie (mandat LN). Odebrano Niemcom wszystkie posiadłości kolonialne, o losie których miała zadecydować Liga Narodów. Powierzyła je ona pod zarząd Francji i Anglii. Japonia zagarnęła posiadłości niemieckie na Dalekim Wschodzie. Oprócz strat terytorialnych (ogółem utrata ok. 1/8 terytorium), Niemcy, uznane za winne rozpoczęcia wojny, miały zapłacić ogromne sumy reparacji. W 1921 r. ostatecznie ustalono ich wielkość na ok. 140 mld marek w złocie. W całości dług miał być uiszczony do 1951 r. W maju 1921 r. Niemcy miały zapłacić pierwszą ratę w wysokości 20 mld marek.
Traktat wersalski uzupełniały artykuły ustanawiające pakt Ligi Narodów.
Wraz z traktatem wersalskim Polska, Rumunia, Jugosławia, Czechosłowacja i Grecja zostały zmuszone do podpisania traktatów o ochronie mniejszości narodowych. Ten tzw. mały traktat wersalski pozwalał Lidze Narodów na rozpatrywanie skarg dotyczących przekraczania postanowień traktatowych, co oznaczało możliwość ingerencji w wewnętrzne sprawy tych państw. Jednocześnie nie zastosowano w tej sprawie zasady wzajemności tych państw, które od dawna praw mniejszości nie szanowały (np. Niemcy).
TRAKTATY POKOJOWE Z POZOSTAŁYMI POKONANYMI PAŃSTWAMI CENTRALNYMI
System wersalski został uzupełniony traktatami z pozostałymi członkami zwyciężonej koalicji państw centralnych. Podpisywano je w podparyskich miejscowościach w latach 1919-20: z Austrią 10.IX.1919 r. w Saint-Germain, z Bułgarią 27.11.1919 r. w Neuilly, z Węgrami 20.VI.1920 r. w Trianon i z Turcją 10.VIII.1920 w Sèvres. Warunki tego ostatniego częściowo zmieniono w Lozannie w 1923 r. Austria musiała podpisać zobowiązanie do zapłacenia reparacji, demilitaryzacji oraz gwarancję, że nie połączy się z Niemcami. Podpisywał ten traktat rząd republiki austriackiej, czyli państwa obejmującego 1/8 terytorium monarchii Habsburgów. Obowiązek demilitaryzacji i zapłacenia odszkodowań został nałożony także na Bułgarię i Węgry. Bułgaria musiała ponadto zgodzić się na rezygnację z ok. 10 % swojego terytorium na rzecz Królestwa SHS, Rumunii i Grecji, a Węgry na rzecz Rumunii, Królestwa SHS i Czechosłowacji zmuszone były oddać ok. 2/3 terytorium, które stanowiło Królestwo Węgier pod panowaniem Habsburgów, przed 1914 r.
Terytorium Turcji ograniczono po I wojnie światowej właściwie do Azji Mniejszej wraz ze wschodnią Armenią i Kurdystanem oraz małym obszarem Tracji Wschodniej (uzyskanej w 1923 r. po wojnie z Grecją). Syria i Liban stały się mandatami francuskimi, Irak, Palestyna i Transjordania - brytyjskimi. Deklaracja brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Arthura Balfoura, wydana jeszcze w 1917 r., stwierdzała, że w Palestynie jako „siedzibie narodu żydowskiego” może się osiedlać ludność żydowska z całego świata.
POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ LIGI NARODÓW
Do traktatu wersalskiego został dołączony statut nowej organizacji, nazywanej Ligą Narodów. Postulat jej powstania zawierało 14-punktowe orędzie prezydenta USA W. Wilsona. Liga Narodów przetrwała 20 lat (pierwsze posiedzenie w 1920 roku, ostanie w 1940, formalnie zaś rozwiązana w roku 1946). Głównym celem tej organizacji, w skład której miały wchodzić państwa walczące z Niemcami w I wojnie światowej, 10 państw neutralnych oraz państwa nowopowstałe, miała być ochrona pokoju i zapobieganie konfliktom zbrojnym. Do Ligi Narodów nie należała na razie Rosja Radziecka. Zupełnym zaskoczeniem stał się fakt, że nie weszły do niej Stany Zjednoczone, będące inicjatorem jej powstania. Kongres USA odrzucił zarówno ratyfikację traktatu wersalskiego, jak i członkostwo w Lidze. Stany Zjednoczone wróciły w ten sposób do tradycji izolacjonizmu na kolejne 20 lat. Dopiero Franklin Delano Roosevelt wprowadzi je ponownie do polityki międzynarodowej w okresie II wojny światowej.
Działalnością polityczną Ligi Narodów miała kierować Rada Ligi, której stałymi członkami były: Francja, Japonia
(do 1933 r.), Wielka Brytania, Włochy (do 1937 r.), Niemcy (1926-1933) i ZSRR (1934-39). Pozostałymi organami Ligi były Zgromadzenie Ogólne i Sekretariat (sekretariat był organem pomocniczo-technicznym, przygotowującym materiały dla Zgromadzenia i Rady). Liga nie posiadała żadnych sił zbrojnych. Jej siedzibą była Genewa w neutralnej Szwajcarii. O ile działalność polityczna Ligi zakończyła się ostatecznie fiaskiem, o tyle ogromną rolę odegrały prowadzone przez nią akcje humanitarne i działalność utworzonych z jej inicjatywy instytucji niepolitycznych. Liga zapoczątkowała akcję opieki nad uchodźcami, międzynarodową pomoc ofiarom epidemii, opiekę nad matką i dzieckiem. Przy Lidze Narodów powstały: Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze (2 sierpnia 1920 r.) oraz Międzynarodowa Organizacja Pracy, zajmująca się ustawodawstwem pracy. Obie te instytucje po pewnych przekształceniach, działają do dnia dzisiejszego. Liga powołała Międzynarodowy Instytut Współpracy Kulturalnej, poprzednika obecnego UNESCO. Niezależnie od bezsilności w sferze politycznej i faktu, iż w praktyce rola Ligi sprowadzała się często do tego, że stanowiła ona forum rywalizacji angielsko-francuskiej, zostały stworzone pewne struktury i obyczaje współpracy międzynarodowej. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) kontynuuje wiele z nich.
Liga Narodów podejmowała próby osiągnięcia porozumienia w sprawie rozbrojenia. Pierwsza konferencja na temat redukcji i ograniczenia zbrojeń, z udziałem 21 państw obradowała w latach 1925-28. Jej wyniki nie były zadowalające, a postanowienia bardzo ogólnikowe. Druga tego typu konferencja z udziałem już 61 krajów, obradowała w Genewie w latach 1932-34.Także i na niej nie osiągnięto znaczących sukcesów na skutek nieprzejednanej postawy Niemiec. Zredagowano na niej m.in. traktat o rozbrojeniu morskim oraz opracowano definicję „agresora”.
Stosunkowo najsprawniej Liga Narodów działała przy kontrolowaniu mniejszych państw. Przykładowo, kiedy w 1922 r. Austria podpisała porozumienie w sprawie pożyczki, kontrolę nad wydatkami otrzymanych kredytów powierzono Komisarzowi Generalnemu Rady LN - w rezultacie podporządkowane mu zostały całe finanse Austrii.
Ostatnią próbą prowadzenia skutecznej polityki wspólnej na forum LN, była reakcja tej organizacji na napaść Włoch na Etiopię w 1935 r. Ogłoszono wówczas sankcje gospodarcze przeciwko Włochom. Obejmowały one zakaz eksportu surowców strategicznych, wstrzymanie importu towarów włoskich oraz wstrzymanie pożyczek i kredytów bankowych dla Włoch. Sankcje te nie miały jednak znaczenia wobec sabotowania ich przez niektóre kraje członkowskie LN.
Od 1936 r rola LN słabła coraz bardziej. Z aktywnej polityki międzynarodowej wycofały się kraje skandynawskie, propagując tzw. neutralność absolutną, aż do wystąpienia z LN włącznie. Proklamowanie we wrześniu 1936 r. zasady nieinterwencji wobec wojny domowej w Hiszpanii odbyło się już w zasadzie poza LN. W związku z atakiem Japonii na Chiny w 1937 r. nie było nawet zgody na sankcje gospodarcze - została tylko uchwalona rezolucja potępiająca agresora. Wreszcie konferencja monachijska w 1938 r. wykazała bezużyteczność LN w rozwiązywaniu najważniejszych spraw międzynarodowych.
KONFERENCJA WASZYNGTOŃSKA
Traktat wersalski regulował przede wszystkim sprawy europejskie. Poza jego zasięgiem znalazły się sprawy Dalekiego Wschodu i Oceanu Spokojnego. Stany Zjednoczone, zainteresowane rozszerzeniem swych wpływów na tym obszarze, wystąpiły w 1921 r. z inicjatywą zwołania konferencji międzynarodowej, która miała uregulować powojenne stosunki sił w tym rejonie świata. W listopadzie 1921 r. w Waszyngtonie zebrali się delegaci 14 państw dla przedyskutowania ograniczenia zbrojeń i problemów Oceanu Spokojnego i Dalekiego Wschodu. Posiedzenia konferencji były publiczne, jednak najważniejsze kwestie rozstrzygano na posiedzeniach zamkniętych z udziałem delegatów USA, Wielkiej Brytanii, Francji i Japonii. Efektem obrad tej konferencji były trzy traktaty międzynarodowe. Tzw. układ 4 mocarstw rozbijał sojusz angielsko-japoński na Pacyfiku i podważał hegemonię tych państw w tym regionie. Przewidywał on gwarancję nietykalności terytorialnej wysp leżących na Oceanie Spokojnym oraz równouprawnienie jego sygnatariuszy i współdziałanie w przypadku ich naruszania na Oceanie. Układ „O ograniczeniu zbrojeń morskich” (traktat 5 mocarstw) pomiędzy USA, Wielką Brytanią, Francją, Włochami i Japonią ustalał parytet tonażu okrętów wojennych i lotniskowców tych państw w stosunku 5 : 5 : 3 : 1¾ : 1¾ . Jednocześnie zabraniał on budowy okrętów liniowych o wyporności powyżej 35 tys. ton oraz zakładania nowych baz morskich na Oceanie Spokojnym. Wreszcie tzw. traktat 9 państw zobowiązywał jego sygnatariuszy do poszanowania suwerenności, nietykalności terytorialnej i administracyjnej Chin, a także przestrzegania zasady równości w dziedzinie możliwości prowadzenia handlu i przemysłu w tym kraju. Przy podpisywaniu tego traktatu porażkę poniosła Japonia, gdyż musiała zrzec się przyznanej jej w traktacie wersalskim chińskiej prowincji Szantung.
NOWE SIŁY POLITYCZNE OKRESU 1918-1939
Po I wojnie światowej powstały dwa nowe typy partii. Partie faszystowskie (Niemcy - 1919 r., Włochy - 1921 r., Hiszpania - 1933 r.) dążyły do monopolu władzy i likwidacji swobód i instytucji demokratycznych z parlamentem na czele. Po uzyskaniu władzy stawały się częścią aparatu państwowego. Formą walki politycznej był masowy terror. Więź partyjna miała charakter totalitarny, z dyscypliną wojskową i wyłączeniem zasad demokratycznych - w jej ramach stosowano zasady wodzostwa i nieodpowiedzialności kierownictwa przed członkami.
Z kolei grupy partii robotniczych wyłoniły partie komunistyczne. Cechowało je przyjęcie ideologii marksistowskiej jako programu i zasad internacjonalizmu. Partie te budowano na zasadach centralizmu demokratycznego i świadomej dyscypliny. Zadaniem partii było obalenie ustroju kapitalistycznego, a po przejęciu władzy budowa społeczeństwa socjalistycznego w oparciu o dyktaturę proletariatu. W państwie i społeczeństwie partia miała spełniać rolę kierowniczą. Oznaczało to likwidację wszelkiej opozycji politycznej. W rezultacie w praktycznej działalności metody eliminowania przeciwników sprowadzały się do łamania prawa i nadużyć. Elity polityczne partii zaczęły też wykorzystywać instytucje państwowe dla osobistych i rodzinnych korzyści. Sytuację międzynarodowego ruchu robotniczego przedstawia bliżej następny rozdział.
MIĘDZYNARODOWY RUCH ROBOTNICZY 1918-1939
Przejęcie władzy przez bolszewików w Rosji oraz wrzenie rewolucyjne na całym kontynencie umocniły przekonanie przywódców tego nurtu o możliwości zwycięstwa w ogólnoeuropejskiej rewolucji. W tym celu należało doprowadzić do współdziałania międzynarodowego, a przede wszystkim do organizacyjnego wyodrębnienia rewolucjonistów. Bolszewicy zorganizowali więc w styczniu 1918 r. w Moskwie naradę radykalnych działaczy robotniczych. Zalecono na niej tworzenie partii komunistycznych. Z inicjatywy Lwa Trockiego w marcu 1919 r. odbyła się w Moskwie konferencja 35 partii i organizacji komunistycznych. Konferencja przekształciła się w kongres założycielski III Międzynarodówki Komunistycznej. Utworzono organy kierownicze z siedzibą w Moskwie: Komitet Wykonawczy (Komintern) w skład którego weszło po jednym przedstawicielu każdej partii oraz Biuro, złożone z 5 członków wybranych przez Komintern.
Jednocześnie starano się powiększyć wąską bazę lewicy rewolucyjnej przez tworzenie innych międzynarodowych organizacji komunistycznych. Powołano więc Komunistyczne Międzynarodówki: Młodzieży, Kobiet, Chłopską, Związków Zawodowych oraz Międzynarodową Organizację Pomocy Rewolucyjnej.
Początkowo fasadowa, wraz z okrzepnięciem partii komunistycznych, zwłaszcza europejskich, Międzynarodówka stała się ważną siłą polityczną, a zarazem instrumentem sowieckiej polityki zagranicznej, wywiadu i dywersji. Działacze Kominternu, przebywający w podmoskiewskich szkołach Kominternu byli poddawani totalnemu szkoleniu, które miało gwarantować bezwzględną lojalność wobec bolszewików.
Ogólnoeuropejska rewolucja socjalistyczna jednak nie nadchodziła. Za jej niepowodzenie stopniowo zaczęto obarczać winą nierewolucyjne partie robotnicze i chłopskie, wprowadzając zasadę: „kto nie jest z nami, ten jest przeciwko nam”. Oznaczało to całkowite zwalczanie tych partii, postawionych odtąd na równi z faszyzmem („ludofaszyzm” i „socjalfaszyzm”). Polityka ta była jedną z przyczyn legalnego zdobycia władzy przez Hitlera w Niemczech. W wyborach do parlamentu w 1932 r. Komunistyczna Partia Niemiec za głównego przeciwnika uważała socjaldemokratów. Obie partie wystartowały więc w wyborach osobno, tocząc między sobą zawziętą walkę polityczną. Umożliwiło to zwycięstwo partii faszystowskiej. Dojście Hitlera do władzy spowodowało wkrótce załamanie się pozycji komunistów niemieckich. Szowinistyczny i wielkomocarstwowy program nazistów zyskał poparcie społeczeństwa niemieckiego, także dotychczasowych sympatyków komunistów. Wkrótce komuniści objęci zostali szeregiem represji, a największa partia komunistyczna w Zachodniej Europie przestała istnieć.
Konsekwencją tego była reorganizacja programowa III Międzynarodówki. Odtąd wyrażała się ona hasłem: „kto nie jest przeciwko nam, jest z nami”. W 1935 r. VII kongres rzucił hasło tworzenia frontów ludowych, czyli sojuszy wszystkich partii lewicowych przeciwko faszyzmowi. Nowy kurs przyniósł początkowe sukcesy, jednolitofrontowe rządy powstały we Francji, Hiszpanii i Chile, a w innych krajach wyraźnie wzrosła rola zjednoczonej lewicy. Pucz gen. Franco skonsolidował lewicę całego kontynentu. Od 1937 r. pozycja Kominternu zaczęła stopniowo słabnąć. Przyczyniło się do tego poparcie przez stojącego na czele Międzynarodówki Georgija Dymitrowa wielkiej czystki, czyli fali terroru jaka przetoczyła się przez ZSRR w latach 1936-38. Zlikwidowano wówczas „starych” bolszewików i wszystkich członków partii opowiadających się za przestrzeganiem wewnątrzpartyjnej demokracji. W międzynarodowym ruchu komunistycznym wielka czystka oznaczała likwidację wielu przywódców partii komunistycznych. Rozbito partie komunistyczne na Węgrzech, w Polsce, w Austrii, mordując czołowych ich działaczy. Niebawem brak sukcesów Kominternu zmarginalizował całkowicie jego rolę, a ZSRR zdecydował się na współpracę z faszyzmem. Komintern w latach 1939-41 uprawiał propagandę pacyfistyczną, a w 1943 r. został ostatecznie rozwiązany. Jego rolę przejął Wydział Informacji Międzynarodowej KC z Dymitrowem na czele.
Dla części działaczy socjalistycznych, odbudowana II Międzynarodówka miała charakter zbyt prawicowy, III zaś - zbyt lewicowy. Zwołali więc w 1921 r. konferencję 11 partii socjalistycznych, które utworzyły Międzynarodówkę 2 i ½
(„dwa i pół”). W 1923 r. przekształciła się ona w Międzynarodówkę Robotniczą i w nieco zmienionej formie przetrwała do dnia dzisiejszego.
WOJNA DOMOWA W HISZPANII 1936-1939
Hiszpańska wojna domowa, choć toczyła się na terytorium tylko tego państwa, to jednak nie pozostała bez wpływu na ogólnie panujące w Europie stosunki polityczne. W mniejszym lub większym stopniu zaangażowane bowiem w nią były niektóre kraje europejskie. W 1923 r. król Hiszpanii Alfons XIII przekazał pełnię władzy generałowi Miguelowi Primo de Rivera. Wprowadził on dyktaturę wojskową, zdelegalizował partię komunistyczną, zakazał strajków. W kraju nastąpiła poprawa sytuacji gospodarczej. W roku 1930 generał zrezygnował ze sprawowania władzy. Po wyborach w roku 1931 w Hiszpanii utworzono rząd republikański, a były król opuścił kraj. Niektórym regionom obiecano autonomiczny rząd i wprowadzenie języka miejscowego jako urzędowego. Uchwalono prawa zmniejszające wpływ kościoła na politykę państwa i życie codziennego. Do roku 1936 trwał okres demokratycznej republiki.
16 lutego 1936 r. w kolejnych wyborach parlamentarnych zwycięstwo odniosła lewicowa koalicja „frontu ludowego”. Powstał rząd „frontu ludowego” z udziałem demokratów republikańskich, socjalistów, komunistów i przedstawicieli związków zawodowych. Z rządem sympatyzował także (choć oczywiście do niego nie wszedł), silny w Hiszpanii, ruch anarchistyczny. Przeciwko nowym władzom zawiązał się wkrótce spisek nacjonalistycznych generałów z J. Sanjurio na czele. Bunt w dniach 17-18 lipca 1936 r. w garnizonach w Maroku Hiszpańskim (gen. Franco) i w samej Hiszpanii zyskał poparcie prawie całej kadry oficerskiej, burżuazji, ziemiaństwa, znacznej części chłopów i hierarchii kościelnej, a spośród sił politycznych Falangi Hiszpańskiej (partia faszystowska) i monarchistów. Wobec oporu części armii, władz cywilnych i części społeczeństwa rebelianci nie osiągnęli celu. Rozpoczęła się krwawa wojna domowa trwająca do roku 1939.
Zarówno Niemcy jak i Włochy zdecydowały się poprzeć zbrojnie rebeliantów. Wysłano tu m.in. Legion Condor Luftwaffe, co zdaniem wielu historyków należy uznawać za poligon doświadczalny przed wybuchem II wojny światowej. Republikanom pomocy udzielił z kolei Związek Radziecki, wysyłając do Hiszpanii zarówno broń jak i ludzi. W Hiszpanii walczył jako dowódca brygad międzynarodowych generał Karol Świerczewski „Walter”, wyszkolony w ZSRR działacz Kominternu. Francja i Wielka Brytania, podobnie jak i inne kraje europejskie, ogłosiły zasadę nieinterwencji. W Hiszpanii obie walczące strony dokonywały okrucieństw. Republikanie mordowali duchownych i palili kościoły. Frankiści masowo rozstrzeliwali jeńców i przeciwników politycznych. Wielka masakra ludności cywilnej nastąpiła w czasie bombardowania baskijskiego miasteczka Guernica. Temu wydarzeniu poświęcony jest jeden z najsłynniejszych obrazów Pabla Picassa, po raz pierwszy zaprezentowany na wystawie światowej w 1937 roku w Paryżu. Społeczeństwo europejskie z przerażeniem śledziło losy tej wojny. W samej Hiszpanii oba walczące obozy były skłócone wewnętrznie, jednak najostrzejsze spory rozdzierały republikanów. Działała, zorganizowana na wzór radziecki, komunistyczna policja polityczna. Dochodziło do walk zbrojnych pomiędzy komunistami prostalinowskimi, trockistami i różnymi odłamami anarchistów. Obrona legalnego rządu pochodzącego z wyborów, przemieniała się powoli w anarchistyczną rewoltę.
Do Hiszpanii przybywali ochotnicy ze wszystkich państw europejskich. Drobna ich część chciała stanąć po stronie frankistów, ale znaczna większość pragnęła wspomóc republikanów. Robotnicy i intelektualiści, zwolennicy komunizmu, a także ci, którzy uważali tę wojnę za front walki z faszyzmem napływali do Hiszpanii tworząc Brygady Międzynarodowe. Ostatecznie gen. Francisco Franco zwyciężył, wprowadzając system konserwatywnej, autorytarnej dyktatury, wspieranej przez Kościół, która przetrwała 39 lat.
INDIE I CHINY W LATACH 1918-1939
Indie: przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego w tej brytyjskiej kolonii trwała kampania społecznego nieposłuszeństwa i biernego oporu. Ludność odmawiała współdziałania z władzami brytyjskimi, bojkotowała towary brytyjskie, odmawiała płacenia podatków itp. Przywodził im Mohandas Gandhi obdarzony tytułem Mahatma - „Wielki Duchem”.
Chiny: początkowa współpraca Komunistycznej Partii Chin i Kuomintangu a następnie wojna domowa. „Wielki Marsz” - wycofanie na północ sił komunistycznych z opanowanego przez Kuomintang południa. Wielki Marsz trwał rok, jego trasa liczyła ponad 10 tys. km. Z ok. 100 tys. komunistów, którzy wyruszyli w trasę, do celu dotarło ok. 10 tys. Marsz przyniósł KPCh steki tysięcy zwolenników i stał się „heroiczną legendą”. KPCh uzyskała szerokie poparcie zwłaszcza dzięki obietnicy przekazania chłopom ziemi na własność. Agresja japońska na Chiny;
Okres dwudziestolecia międzywojennego to także okres kryzysu kolonializmu na całym świecie.
REWIZJA SYSTEMU WERSALSKIEGO
Plan Daves'a
Wyniki konferencji waszyngtońskiej, które z jednej strony uzupełniały, a z drugiej rewidowały traktat wersalski, stanowiły początek erozji systemu wersalskiego. Kolejnym krokiem w tym kierunku była modyfikacja zasad spłat reparacji wojennych przez Niemcy. Problemowi temu była poświęcona konferencja londyńska w lipcu 1924 r. Wzięło w niej udział 10 państw; główną rolę odegrały USA i Wielka Brytania. Konferencja przyjęła tzw. plan Daves'a, który uznawał, że warunkiem uzyskania spłat reparacyjnych jest odbudowa ekonomiczna Niemiec. Przewidywał on brytyjską i amerykańską pomoc finansową dla Niemiec w celu ustabilizowania ich waluty i budżetu. Francja zobowiązała się przy tym do ewakuacji swych wojsk z Zagłębia Ruhry w ciągu 1 roku. Efektem tych ustaleń była szybka odbudowa gospodarki niemieckiej.
Konferencja w Locarno
Przyjęcie planu Daves'a, stanowiące porażkę dyplomatyczną Francji, spowodowało wzrost jej obaw o własne bezpieczeństwo. Zapobiec tym obawom miała konferencja w Locarno w październiku 1925 r. Ratyfikowano na niej ogólny traktat gwarancyjny pomiędzy Niemcami, Francją, Belgią, Wielką Brytanią i Włochami („pakt reński”), traktaty arbitrażowe z Niemcami oraz polskie i francusko-czechosłowackie umowy gwarancyjne. W pakcie reńskim Niemcy, Francja i Belgia zobowiązały się do nietykalności granic, które zostały ustalone traktatem wersalskim oraz do demilitaryzacji strefy Renu. Wielka Brytania i Włochy wystąpiły w charakterze gwarantów i były zobowiązane do udzielenia pomocy państwu, którego granice zostały zagrożone. Układy poprzedzały wstąpienie Niemiec do Ligi Narodów. Locarno godziło w system wersalski, ponieważ gwarancje nienaruszalności granic francusko-niemieckiej i belgijsko-niemieckiej uznawały niedostateczność gwarancji pokoju ze strony Ligi Narodów, a jednocześnie nie udzielały takich gwarancji granicom polsko-niemieckiej o czechosłowacko-niemieckiej. Była więc to, choć nie wypowiedziana wyraźnie, zasada nierównego traktowania granic Niemiec i potencjalne skierowanie ich ekspansji w kierunku wschodnim.
Autorzy paktu z Locarno - Aristide Briand, Joseph Austen Chamberlain i Stresemann otrzymali pokojową nagrodę Nobla.
Układ w Rapallo
Stopniowo następowało coraz większe zbliżenie między dwoma najbardziej zaciekłymi przeciwnikami istniejącego układu sił - Niemcami i Rosją Radziecką. Współpracę zapoczątkował zawarty w 1922 r. układ w Rapallo. Formalnie dotyczył on wzajemnego wyrzeczenia się roszczeń finansowych za straty wojenne obu państw i ich obywateli, ustanawiał też obustronne stosunki dyplomatyczne. W istocie układ został uzupełniony szeregiem dodatkowych, w części tajnych, porozumień. Pozwoliło to na wyjście obu państw z międzynarodowej izolacji oraz umożliwiło ścisłe współdziałanie, głównie przeciwko Polsce. Układ zapoczątkował też tajną współpracę wojskową, która z jednej strony ułatwiała Rosjanom rozbudowę własnego nowoczesnego przemysłu zbrojeniowego, z drugiej zaś pozwoliła Niemcom na ominięcie wersalskich klauzul rozbrojeniowych. Układ został zawarty na czas nieograniczony i formalnie przestał obowiązywać dopiero w 1941 r., w momencie wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej. Na bazie traktatu w Rapallo został podpisany układ gospodarczy, a w 1926 r. układ o przyjaźni między Niemcami i ZSRR.
Już wcześniej Rapallo było miejscem podpisania traktatu międzynarodowego. W 1920 r. został zawarty tu układ pomiędzy Królestwem SHS (od 1929 r. Jugosławia) a Włochami, regulujący częściowo spory terytorialne. Włochy zrzekły się pretensji do Dalmacji otrzymując w zamian prawie całą Istrię z Triestem.
Pakt Brianda-Kellogga, plan Younga
Pakt Brianda-Kellogga, zwany też paktem przeciwwojennym lub paktem paryskim podpisany został 27 sierpnia 1928 r. w Paryżu m.in. przez Belgię, Czechosłowację, Francję, Japonię, Niemcy, Polskę, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Włochy. W roku 1939 obowiązywał on ok. 60 państw, w tym wszystkich późniejszych agresorów. Nazwa paktu wiąże się z nazwiskami dwóch głównych negocjatorów: francuskiego ministra spraw zagranicznych Aristide Briand'a i amerykańskiego sekretarza stanu Franka Billingsa Kellogg'a. Pakt ten formułował bezwzględny zakaz wojny agresywnej, pozostawiając państwom prawo do samoobrony w wypadku napaści, potępiał uciekanie się do wojny jako środka rozwiązywania sporów międzynarodowych i zobowiązywał do ich regulowania środkami pokojowymi.
Pakt potocznie zwany wówczas „międzynarodowym pocałunkiem” , nie miał realnych konsekwencji, ale świadczył o ówczesnej atmosferze w stosunkach międzynarodowych. Wtedy też po raz pierwszy pojawił się projekt zjednoczonej Europy - Stanów Zjednoczonych Europy.
Wkrótce potem nastąpiła ewakuacja wojsk francusko-brytyjskich z Nadrenii (1930 r.), a plan Owena Younga rozłożył spłatę reparacji ze strony Niemiec na okres do 1988 r. W 1932 r. w czasie wielkiego kryzysu, układ w Lozannie niemal zupełnie zlikwidował obowiązek spłaty i cała kwestia reparacji upadła.
Pakt Czterech 1933
Pakt Czterech 1933 r. zwany też Paktem Porozumienia i Współpracy podpisany został przez Francję, Wielką Brytanię, Niemcy i Włochy. Ustalał zasady współpracy politycznej i gospodarczej a także ewentualnego współdziałania militarnego przy nowelizacji obowiązujących traktatów międzynarodowych. Uznany został za próbę narzucenia Europie dyktatu przez jego sygnatariuszy. Wywołał m.in. silny sprzeciw rządu RP. Krytykowany przez rząd i francuską opinię publiczną nie został przez Francję ratyfikowany i nie wszedł w życie.
Pakt Wschodni
Projekt Paktu Wschodniego wysunęli Francuzi w 1934 r. Zawierał on propozycję zagwarantowania nienaruszalności granic w Europie Wschodniej. Miały go podpisać zarówno państwa Europy Środkowo-Wschodniej (republiki bałtyckie, Polska, Czechosłowacja), jak i ZSRR oraz Niemcy. Francja, Wielka Brytania i Włochy byłyby gwarantami tego układu. Ta próba „wschodniego Locarno” nie doszła do skutku, gdyż za dużo sprzeczności zgromadziło się pomiędzy jego przyszłymi członkami. Nie chciały go m.in. ani Niemcy ani Polska. Pomysłodawca paktu wschodniego, minister spraw zagranicznych Francji Barthou, zginął od kuli chorwackiego zamachowca w 1934 r.
Polityka niemieckich i włoskich faszystów przekreśla ostatecznie system wersalski
Polityka zwycięzców z I wojny światowej, podkopująca system wersalski i umożliwiająca Niemcom odbudowę ekonomiczną, okazała się zgubna w nowej sytuacji politycznej, tj. po dojściu do władzy w Niemczech faszystów. Podstawowym celem polityki Hitlera stała się rewizja traktatu wersalskiego. W październiku 1933 r. Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów i wycofały się z rozmów rozbrojeniowych. Zażądały też zniesienia wszystkich wojskowych ograniczeń traktatu wersalskiego, zgody na zwiększenie armii do 300 tys. żołnierzy, na wznowienie produkcji wszystkich rodzajów uzbrojenia oraz na wprowadzenie wojsk do zdemilitaryzowanej strefy Renu (żołnierze niemieccy odbywali szkolenia na radzieckich poligonach już od połowy lat 20; publicznie wiadomość tę podał 3 grudnia 1926 r. brytyjski dziennik Manchester Guardian ). W ślad za żądaniami przystąpiono do potajemnej rozbudowy armii, która w 1934 r. liczyła już 400 tys. żołnierzy. W 1935 r. łamiąc traktaty wersalskie, Hitler podpisał ustawę o powszechnej służbie wojskowej, a Göring poinformował o odbudowie lotnictwa. Działanie te nie spotkały się ze sprzeciwem - wręcz przeciwnie - umowa brytyjsko-niemiecka o zbrojeniach morskich zezwalała na odbudowę wojennej floty niemieckiej do wysokości 35 % floty brytyjskiej, a łodzi podwodnych do wysokości 45 %. W 1936 r. Niemcy wkroczyły do Nadrenii i wypowiedziały traktat wersalski.
Do rewizji traktatów wersalskich przystąpiły także Włochy. Umocnienie rządu faszystowskiego Mussoliniego spowodowało wzrost agresywności Włoch, tym bardziej, że mocarstwa zachodnie ograniczały wpływy włoskie i nie traktowały Włoch jak równorzędnego partnera. Ambitny program ekspansji Włoch zakładał opanowanie całego basenu Morza Śródziemnego. Pierwszym krokiem wiodącym do celu miała być włoska agresja na Etiopię w 1935 r., która w ciągu
7 miesięcy krwawych walk została podbita.
Także i Japonia, niezadowolona z osłabienia swej pozycji w Azji i na Oceanie Spokojnym, od 1934 r. rozpoczęła przygotowania do „wielkiej wojny”, która miała zapewnić jej hegemonię w Azji i na Dalekim Wschodzie.
W tej sytuacji w 1936 r. doszło do powstania osi Rzym-Berlin, a także paktu antykominternowskiego Niemiec i Japonii. Gdy w 1937 r. przyłączyły się do niego Włochy, oś Berlin-Rzym-Tokio stała się faktem. Wybuch wojny był już tylko kwestią czasu.
POŁOWA LAT 30. - DALSZY MARSZ KU WOJNIE
Od połowy lat 30. świat wyraźnie zmierzał w kierunku nowej wojny. Towarzyszyła temu wyjątkowa bierność mocarstw europejskich Francji i Anglii, a także USA. Przyczyny takiej postawy były różnorakie i skomli kowane. Postawę Amerykanów najłatwiej wytłumaczyć jest przyjętą postawą izolacjonizmu po I wojnie światowej - tamtejszych polityków całkowicie przestały interesować sprawy europejskie. Z kolei społeczeństwa Francji i Anglii cechował powszechny pacyfizm. Francuzi przerażeni ogromnymi stratami poniesionymi podczas I wojny światowej, za wszelką cenę chcieli uniknąć następnej, a własne bezpieczeństwo chcieli sobie zapewnić poprzez sojusze m8iędzynarodowe i budowę linii Maginota wzdłuż swej wschodniej granicy, która - jak twierdzili - miała być nie do zdobycia. Wielka Brytania dążyła przede wszystkim ochroną swych imperialnych interesów. Tak więc chęć utrzymania swojej pozycji i pokoju kosztem ustępstw, zadecydowała o biernej postawie państw demokratycznych wobec coraz bardziej agresywnych poczynań reżimów totalitarnych.
Już w roku 1931 Japonia zaatakowała Mandżurię, zajęła ją i utworzyła na jej terenie marionetkowe państwo Mandżuko (1932 r.). Włochy w październiku 1935 r. napadły na Etiopię i po jej pokonaniu rozpoczęły okupację tego kraju. W 1936 r. Niemcy i Włochy wsparły przewrót gen. Franco w Hiszpanii i wykorzystały tamtejszą wojnę domową do sprawdzenia zdolności bojowych swych własnych jednostek. W roku 1937 Japonia przystąpiła do systematycznego podboju całych Chin.
Największym zagrożeniem były jednak hitlerowskie Niemcy. Po militaryzacji Nadrenii w 1936 r. Hitler coraz głośniej zaczął domagać się włączenia w skład Niemiec Austrii. Na początku 1938 r. wprost wystąpił z takim żądaniem wobec władz austriackich. Wykorzystując wsparcie faszystów austriackich (przewodził im Arthur Seyss-Inquart) oraz osamotnienie i niezdecydowanie kierownictwa politycznego Austrii, 12 marca Niemcy zajęły Austrię i wcieliły ją do III Rzeszy („Anschluss”). Bezpośrednio po aneksji przystąpiono do przygotowywania najazdu na Czechosłowację. Faszyści niemieccy w Sudetach otrzymali polecenie stałego prowokowania konfliktów oraz wysuwania żądań, niemożliwych do spełnienia przez rząd w Pradze. Na obszarze Sudetów działał silny ruch nazistowski pod wodzą Konrada Henleina. W kwietniu wysunięto żądania autonomii dla wszystkich Niemców, swobody uprawiania propagandy faszystowskiej oraz zmiany polityki zagranicznej Czechosłowacji (m.in. zerwania paktu z ZSRR). Od maja rozpoczął się kryzys w stosunkach niemiecko-czechosłowackich. Wobec coraz silniejszych nacisków Hitlera rząd czechosłowacki czynił coraz większe ustępstwa, które zawsze okazywały się dla Niemiec niewystarczające. We wrześniu z próbami mediacyjnymi wystąpiły Francuzi i Brytyjczycy. Uzgodniono, że rozwiązaniem kryzysu zajmie się konferencja w Monachium z udziałem Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. Przyjęty w trakcie obrad, 29 września 1938 r., układ oznaczał faktyczny rozbiór Czechosłowacji. Niemcy zostali upoważnieni do zajęcia Sudetów. Strony czechosłowackiej nikt nie pytał o zdanie. Trzy państwa gwarantowały nienaruszalność reszty Czechosłowacji. Tych gwarancji nie podpisali jednak Niemcy. Wydawało się, że światowy pokój został uratowany.
Po powrocie do Londynu, brytyjski premier Chamberlain stwierdził: Uratowałem pokój dla naszego pokolenia.
Wkrótce po Monachium Węgry zwróciły się do Czechosłowacji z żądaniem przekazania obszarów Słowacji z większością węgierską i Ukrainy Zakarpackiej (ok. 12 tys. km2, ok. 1 mln ludności). Konferencję w Monachium wykorzystała również Polska, zajmując Zaolzie. Prezydent Edward Benesz podał się do dymisji i opuścił Czechosłowację. II Rzesza nie miała jednak zamiaru i nie mogła rezygnować z dalszej ekspansji. Wewnętrzna polityka faszystowska, konsekwentnie głoszone hasło „Lebensraumu” (przestrzeni życiowej), jak i gospodarka opierająca się na ciągłej rozbudowie przemysłu zbrojeniowego, wymagały kolejnych podbojów.
Wybuch wojny był już praktycznie przesądzony.
Ostatnie miesiące pokoju
W marcu 1939 r. Hitler udzielił protekcji Słowacji, której parlament proklamował oderwanie się od Czech (14.03.1939 r.), a następnie wezwał do Berlina nowego prezydenta Czech Emila Hachę, przedstawiając mu ultimatum, że albo powierzy losy Czech w ręce Hitlera, albo wojska niemieckie przekroczą granicę. Zagroził też zbombardowaniem Pragi. Hacha zemdlał, a po powrocie do przytomności, podpisał dokument o powstaniu Protektoratu Czech i Moraw. W tydzień później Niemcy zmusiły Litwę do oddania im portu w Kłajpedzie. W kwietniu Włochy zaatakowały Albanię, pod pretekstem przywrócenia porządku w tym państwie.
ZSRR do początków 1939 r. nie uczestniczył w tej grze dyplomatycznej. Zachował bierność wobec wydarzeń w Czechosłowacji, jako że był zajęty konfliktem z Japonią, przeżywał okres wielkiego terroru stalinowskiego i załamanie frontu ludowego w Hiszpanii. Już od maja 1939 r. Stalin i nowy minister spraw zagranicznych, Wiaczesław Mołotow (następca Litwinowa) zaczęli wysyłać „sygnały sondażowe” do obu stron konfliktu. Związek Radziecki musiał bowiem określić swoje stanowisko wobec nowego porządku w Europie. Na razie jednak nie dochodziło do żadnych konkretnych ustaleń.
Dnia 12 sierpnia 1939 r. rozpoczęły się w Moskwie rozmowy wojskowe z delegacjami Wielkiej Brytanii i Francji, prowadzone na bardzo niskim szczeblu. 23 sierpnia do Moskwy przybył Joachim von Ribbentrop. Tegoż dnia pakt Ribbentrop-Mołotw, wraz z tajną klauzulą o podziale terytorium Rzeczypospolitej Polskiej został podpisany. Odpowiedzią na pakt niemiecko-radziecki był polsko-brytyjski układ sojuszniczy, dzięki któremu Polska teoretycznie mogła liczyć na pomoc wojskową Wielkiej Brytanii, Francji i Rumunii. Przeciwko wojnie z Polską wypowiedziały się też Włochy. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny z Polską stały się niemieckie żądania terytorialne (m.in. oddanie Wolnego Miasta Gdańska pod kontrolę Niemiec, zbudowanie przez polskie Pomorze eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej do Prus Wschodnich). Początkowo termin wybuchu wojny wyznaczony został na dzień 26 sierpnia, lecz wobec niepełnej izolacji Polski na arenie międzynarodowej został przesunięty o kilka dni. Został ponownie wydany 29 sierpnia (plan ataku na Polskę o kryptonimie „Fall Weiss” Hitler podpisał już 11 kwietnia). Tym razem ostatecznie. 1 września o świcie wybuchła II wojna światowa.