Uniwersytet Łódzki

Wydział Nauk O Wychowaniu

Instytut Psychologii

Rok I

Semestr I

Wprowadzenie Do Psychologii

[do egzaminu]

Dr Jan Młodkowski

1

I

CYKL WYKŁADÓW

:

P

SYCHOLOGIA JAKO WIEDZA

,

NAUKA I MĄDROŚĆ śYCIOWA

.

I

–

W

IEDZA

Wiedza

- całokształt doświadczenia społecznego
- jest zobiektywizowany, dzięki symbolicznej formie
- stanowi istotną wartość społeczną i państwową, kontrolowaną zwyczajowo

i prawnie.

- jest przez wyspecjalizowane instytucje: gromadzona, przechowywana,

porządkowana, upowszechniana i rozwijana

Typ wiedzy

- potoczna

- spekulacyjna
- irracjonalna
- artystyczna
- naukowa

II

–

C

HARAKTERYSTYKA TYPÓW WIEDZY

Kryteria charakterystyki wiedzy

przedmiot

– dziedzina rzeczywistości, znajdująca się w centrum zainteresowania poszczególnej

wiedzy

zakres

– możliwe do określenia granice zadeklarowanego przedmiotu

główna deklarowana wartość

– element szczególnie ceniony, na którym możliwie

konsekwentnie opiera się konstrukcja całej dziedziny

dominujący sposób interpretacji

- schemat działań intelektualnych dzięki którym wiedza jest

wykorzystywana do wyjaśnienia świata i nadawania znaczeń jego przejawom,
ale także do transformacji i rozwoju samej wiedzy oraz sposób włączenia informacji
zewnętrznych do istniejącej wiedzy

przykłady

– egzemplifikacje spełniające w możliwie wysokim stopniu poprzednio wymienione

właściwości (i możliwie sugestywnie)

uwagi

– tu zostały umieszczone kryteria uzupełniające, ważne, ale specyficzne, tylko

dla niektórych dziedzin

2

Wiedza potoczna

przedmiot

: sytuacje i zdarzenia życia codziennego

zakres

: osobisty udział, a dzięki temu świadectwo jest dowodem istnienia, czyli kryterium faktu,

wielokrotna powtarzalność zdarzeń, przekraczająca granice monotonii, koncentracji,
uwagi, zainteresowania

główna deklarowana wartość

: użyteczność rozumiana w sposób pragmatyczny, to znaczy jako

umiejętność wspierająca skuteczność działania, dla którego liczy się efektywność,
osiągnięcie celu przy minimalnych kosztach własnych (wysiłek energetyczny, czas,
środki materialne)

dominujący sposób interpretacji

: Na chłopski rozum (common sence):

•

odwoływanie się do oczywistości i naoczności

•

wyjaśnianie przez atrybuty

•

wyjaśnianie przyczynowo-skutkowe przy
powierzchownym pojęciu przyczyny

•

uwzględnianie zależności o charakterze jakościowym

•

tendencja do poszukiwania dynamiki w przeciwieństwach

•

zróżnicowanie ilościowe w zakresie dopuszczanym przez
język naturalny – konstruuje język jako narzędzie zmysłów
– pojęte jest to, co da się zwerbalizować

•

powierzchowna wizja świata bez tendencji
do rozwarstwiania rzeczywistości na istotę i istnienie

•

nazwy używane są na zasadzie supozycji prostej

przykłady

: Wieloryb jest rybą, bo żyje w wodzie.

Pingwin nie jest ptakiem, bo nie lata.
Słońce i Księżyc krążą wokół Ziemi, bo to widzimy.
Nożem łatwo się skaleczyć, bo jest ostry.

uwagi

:

•

tworzy uproszczony obraz świata (nieomalże czarno-biały)

•

jest ograniczona czasowo i przestrzennie (nie ma skłonności do uogólnień)

•

jest pierwotna filogenetycznie

•

jest pierwotna ontogenetycznie

•

jest egalitarna (nie podlega handlowi)

•

jest konkretna (opiera się na zmysłach, daje konkretny obraz świata)

•

jest szczątkowo emocjogenna (najczęściej tam gdzie powoduje dyskomfort)

3

Wiedza spekulacyjna

przedmiot

: fakty jako przedmioty i zjawiska istniejące realnie, przy czym kryterium istnienia jest

tu raczej umysłowe kryterium konieczności, czyli przekonanie o tym, że zjawisko
nie mogłoby zaistnieć, bądź przebiegać z całą swą specyfikacją, jeśli nie istniałaby,
bądź nie zostały w nim zaangażowane pewne elementy uznane w świetle umysłowej
konstrukcji za niezbędne

zakres

: fakty „w zasadzie” powtarzalne, dopuszczalne są zjawiska jednostkowe, ale mają mniejszą

moc dowodową

główna deklarowana wartość

: użyteczność jako kategoria umysłowa. Odpowiednia jednostka

wiedzy staje się użyteczna, o tyle o ile jest w stanie przyczynić się do utworzenia
autonomicznej konstrukcji rozwiązującej problem, wyjaśniającej wątpliwość, dającej
poczucie satysfakcji intelektualnej, bądź choćby redukującej niepewność. Może być
intelektualne uzasadnienie planów i działań fizycznych

dominujący sposób interpretacji

: w znaczeniu dosłownym nie istnieje, schemat myślowy

w pełni dowolny, a konstrukcja umysłowa ma dać satysfakcję intelektualną,
specyfiką jest dowolność stosowanych reguł i sposobów interpretacji, brak
ograniczeń w tym względzie

A skoro dowolność uwzględnia okoliczności, upodobania i cele, bo powstaje sytuacja często
uznawana za rdzeń mechanizmu spekulacji. Stąd zapewne wzięła się nazwa tego typu wiedzy.

przykłady

:

•

naiwna interpretacja zaćmienia Słońca
(przy wykorzystaniu motywu wielkiego smoka, który je połyka)

•

hipotezy Ericha von Danikena
(szukał wyjaśnień niezbadanych sytuacji, najczęściej jego spekulacje dotyczyły
wynalazków które stosowały pradawne cywilizacje, a które jesteśmy w stanie
naśladować dopiero od niedawna (np. nie ulegający korozji metal), najczęściej swoje
spekulacje opierał na istnieniu przyjaznych istot pozaziemskich)

•

frenologia
(do II poł. XIX w. część psychologii, zajmująca się losem, przeznaczeniem
(gr. frenos – przeznaczenie), zbliżona do wróżbiarstwa)

•

koncepcja wolnej woli

•

psychoanalityczne interpretacje symboli

uwagi

:

•

elementy pośredniczące wprowadzone do interpretacji – spekulacja dopuszcza dziwne,
obce elementy (są one rdzeniem, na nich buduje się spekulacje)

•

nieempiryczny charakter tych elementów

•

powszechny błąd interpretacyjny - „ignotum per ignotum” (nieznane przez nieznane)

4

Wiedza irracjonalna

przedmiot

: treści i natchnienia objawień, urojeń, dogmatów, intuicji, daimonionów, propagandy,

agitacji, indoktrynacji i forma realizowana przez treść (treści a nie same fakty
i okoliczności)

Zgodnie z definicją wiedzy muszą być one zobiektywizowane, zatem podmiot, w którego
świadomości zaistnieją te treści musi je zwerbalizować i sugestywnie z emfazą, z charyzmą proroka,
często w mistycznym kontekście przekazywać innym. W ten sposób tworzą się klany wyznawców,
sekty, partie, ugrupowania ludzi o wspólnych poglądach.

zakres

: w zasadzie fakty jednostkowe lub rzadko powtarzalne, o charakterze konstrukcji

intelektualnych z reguły z silną komponentą emocjonalną

główna deklarowana wartość

: prawda (ale prawda wojująca, zaborcza, zazdrosna, agresywna,

bezkonkurencyjna, np. „jedyna prawda”, „najprawdziwsza prawda”, „Słowo Boże”,
„wiara prawdziwa”, „Prawda” oficjalny organ KC KPZR, główny założyciel
i pierwszy redaktor – W. Ulianowicz Lenin)

dominujący sposób interpretacji

: zgodna z regułami logiki, czasem ograniczona rygorami

dogmatu,

czasem

wymuszona

instytucjonalnie

przez

indoktrynację

(inkwizycje, policje polityczne – bliższe intencji jest określenie Orwella „policja
myśli”

przykłady

:

•

eschatologia (życie po śmierci)

•

cuda (przykład nietypowy, bo są one z „definicji” empiryczne)

•

koncepcja władcy, guru jako „pomazańca boskiego”

•

koncepcja rasy u hitlerowców

•

komunizm jako nieunikniona faza rozwoju społecznego

uwagi

:

•

nazwa „irracjonalny” nie ma typowych dla języka potocznego akcentów pejoratywnych

•

niesprawdzalna empirycznie (poza cudami)

•

w prawdzie o intersubiektywnym charakterze, ale słabo zobiektywizowana ze względu
na silne akcenty emocjogenne (emocje mają integrować, przekonywać, są wyrazistym
elementem charakterystyki tego typu wiedzy)

•

monopol i wyłączność naprawdę powodują wyjątkowo bezwzględną konkurencję
i drastyczne starcia zwolenników różnych doktryn (np. wojny religijne), niespotykane
na innym gruncie

5

Wiedza artystyczna

przedmiot

: świat przeżyć wewnętrznych człowieka, będących swobodną wizją własnej osoby

i transformacją rzeczywistego otoczenia

zakres

:

świat przeżyć ograniczony zasobem doświadczeń, bogactwem i sprawnością posiadanych

funkcji transformacyjnych, pomysłowością i możliwościami wykonawczymi artysty
w postaci zmaterializowanego dzieła.

główna deklarowana wartość

: Piękno jest to założone, jak i zarówno bardzo różnie

interpretowana (np. turpizm) wartość.
Piękno jest według wszystkich uznawanych definicji zbiorem wartości estetycznych
i równocześnie deklaracją, że muszą one występować w sposób kompleksowy.
Najczęściej wymieniane są: harmonia, proporcjonalność, kanon, oryginalność,
emocjonogenność.

dominujący sposób interpretacji

: Dopuszczalne i zarazem cenione są dowolne reguły

interpretacji. Bogactwo środków interpretacyjnych i zarazem towarzysząca temu
niejednoznaczność traktowane są jako ważne kryteria wartości estetycznych.

przykłady

:

metafory, skojarzenia przez rym, wieloznaczność formy, literatura science fiction

(światy wirtualne)

uwagi

:

•

aktywność artystyczna jest kulturowo akceptowanym sposobem lansowania wlanego
obrazu świata

•

brak jednolitości poglądów na kwestię celu działań artystycznych (czynność tworzenia,
dzieło sztuki, świadomość odbiorcy)

•

ważny mechanizm: identyfikacja odbiorcy (podmiotu) z przedmiotem dzieła sztuki
(np. bohaterem fabuły) pozwala na symulowanie uczestnictwa w wirtualnym świecie,
odkrywanie i rozumienie istniejących tam reguł, a przede wszystkim akceptowanie go,
bądź nie, w wymiarze emocjonalnym

•

dzięki powyższemu mechanizmowi wiedza artystyczna uczy wrażliwości i sposobów
wyrażania emocji

•

wiedza artystyczna wskazuje także wartości, które w drodze analogii (lub innej – bardziej
wyrafinowanej) można dostrzec w świecie realnym (np. problem bohatera pozytywnego),
tym samym stanowi skuteczny mechanizm warunkujący rozwój emocjonalny podmiotu

6

Wiedza naukowa

przedmiot

: możliwie komponenty i szczegółowy obraz świata i człowieka jako jego elementu

(wyeksponowanego)

zakres

: kryteria ograniczające:

(podobieństwo do wiedzy potocznej):

•

tylko fakty sensualnie weryfikowalne

o

metoda przesunięcia pasma wrażliwości zmysłu (zmysł odbiera tylko zmysły
o pewnym, odpowiednio silnym paśmie, innych nie odbiera lub odbiera
niedokładnie)

o

metoda transformacji energetycznej sygnału (zjawisko musi emitować
energię do jakiej przyzwyczajony jest zmysł)

o

metoda dowodzenia ze śladów (istnieją zjawiska niedostępne zmysłom,
ale pozostawiające ślady dostępne zmysłom, myślowo orientujemy się wtedy
w wyglądzie zjawiska – regulacja pasma)

•

tylko fakty powtarzalne

•

komunikatywność (dająca się wyrazić środkami intelektualnymi)

•

obiektywność (dająca się sprawdzić różnymi metodami)

główna deklarowana wartość

: Prawda, rozumiana najczęściej w sposób klasyczny

Koncepcje prawdy:

1)

klasyczna – zgodność świadectwa ze stanem rzeczywistym

2)

koherencyjna – jednorodność poglądów

3)

psychologiczna – jednolitość przekonań

4)

pragmatywna – możliwość wykorzystania działań, skuteczna

dominujący sposób interpretacji

:

••••

zgodna z regułami logiki tzn. zależność deterministyczna między faktami
jakościowymi zostaje odzwierciedlona poprzez zależności logiczne w ich opisie
i wyjaśnieniu

••••

zgodna z zasadami statystycznymi dla faktów ilościowych

przykłady

:

•

Dlaczego można łatwo skaleczyć się nożem?

- Łatwo można skaleczyć się nożem, ponieważ jest tępy.

uwagi

:

•

Funkcje (cele zewnętrzne) wiedzy naukowej

o

deskryptywna
- opis werbalny

(opis świata w oparciu o języki (najpierw naturalne) – umiejętność rejestracji
graficznej. Porównywanie, koncentracja na powtarzalnych elementach –
uogólnienia, szybkie wyczerpanie zasobów języka naturalnego, stąd konieczność
rozbudowania go, co interesowało jednak tylko wąską grupę ludzi – stąd
powstanie języków sztucznych, używanych przez specjalistów; równolegle
powstawał język znaków graficznych, języki sztuczne nabierały własnej składni
(medycyna – łacina, chemia, matma – duża precyzja i jednoznaczna budowa,
dzięki logice – języki komputerowe), sztuczne języki cały czas się rozwijają
i działają, w psychologii – słowa pochodzą z języka potocznego, ale mają inne
znaczenie

- przechowywanie eksponatów i rekwizytów

(ludy pierwotne poznawały zbyt wiele nowości, dlatego zamiast je nazywać,
przechowywały eksponaty i rekwizyty, by później rozwikłać ich tajemnice.
Arystoteles zaleca zachowanie oryginalnych ziół z obcych krajów, by
je zasuszyć. Rekwizyty w psychologii nie mają zastosowania!)
Dwie grupy: bodźce wzrokowe (oprócz testów) i definicja przez pokaz -
demonstracja (np. wzorcowe zapachy).

7

-

rejestracja obrazów

(obraz stanowi polisensoryczny konkret, utrwalone rozłożenie w przestrzeni
wielobarwnych plam, istnieją obrazy: dotykowe, smakowe, akustyczne)

- pomiar

(przypisywanie

słowom,

elementom

wartości;

najpóźniejsza

forma

i przyśpieszenie rozwoju, psychometria)

„Podoba wam się piękno,
w pięknie kształty,
w kształtach proporcje,
a w proporcjach – liczby.”

św. Augustyn

o

eksplanacyjna (opisowa, pomaga zrozumieć świat)

o

prognostyczna
- jeżeli zna się już powiązanie lub zależności między elementami rzeczywistości
można na podstawie stanu rzeczywistego przewidywać (tzn. oczekiwać
z prawdopodobieństwem wyraźnie większym niż oszacowanie zależności
przypadkowej) następstwa i konsekwencje, nieraz nawet oddalone w czasie
Dzięki temu konieczne, ale zidentyfikowane stany przyszłe przestają zaskakiwać,
a często także obezwładniać emocjonalnie, ponadto dają czas na oswojenie się
z nieuchronnością zdarzeń, oraz przygotowanie ich do wystąpienia.

“Savoir pour prevoir,
Prevoir pour prevenir.”
(Wiedzieć, aby przewidywać,
Przewidywać, aby zapobiegać.)

August Comte

o

pragmatyczna
- przewidując następstwa i konsekwencje stanów bieżących można równocześnie
ocenić ich przydatność dla własnych celów, bądź zagrożenie dla własnych dążeń.
Ponadto można wydedukować z istniejących teorii determinanty owych stanów
bieżących. Zatem istniejąca wiedza podpowiada, które właściwości stanów
poprzedzających należy wzmocnić, a które zablokować, aby sprzyjało
to oczekiwanej teraźniejszości, bądź zamierzonej przyszłości. Podpowiada także
jak zrobić to skutecznie.

Formuła pytania

dlaczego?

w jakich okolicznościach?

dzięki jakim właściwościom?

jaką rolę pełni wyjaśniony element?

jak do tego doszło?

w jakim celu?

przeciwko czemu?

w jakim stopniu?

Treść wyjaśnienia

wskazanie przyczyny

wskazanie zbioru czynników prawnych

wskazanie stałych cech strukturalnych

wskazanie roli

rekonstrukcja faz rozwojowych

podanie następstw wyjaśnionego faktu

podanie zjawisk antagonistycznych

wskazanie prawdopodobieństwa

Doktryna
kauzalizm
kondycjonalizm
strukturalizm
funkcjonalizm
genetyzm
teleologia
dialektyka
probabilistyka

8

Scjentyzm:
-) natura ruchu i jego ramy przestrzenno – czasowe
-) stosunek do poszczególnych typów wiedzy
-) rozpowszechnienie światopoglądu naukowego
-) zmiana nastawienia z teorii na praktykę

o

reinterpretacja istniejącej wiedzy

o

znaczące osiągnięcia techniczne

o

powstawanie dyscyplin praktycznych (stosowanych)

o

normalizacja miar, normalizacja procesu technologicznego

o

istotne zmiany w organizacji pracy

-) wpływ na upowszechnianie kształcenia i samokształcenia
-) przyczyny i konsekwencje klęski scjentyzmu

9

II

CYKL WYKŁADÓW

:

Z

WIĄZKI PSYCHOLOGII Z RÓśNYMI DZIEDZINAMI WIEDZY

Psychologia na tle kryteriów klasyfikacji wiedzy

1 – Wszystkie typy wiedzy w różnym stopniu i na różne sposoby interesują się człowiekiem
i dzięki temu psychologia jest spokrewniona z każdym z nich
2 – Psychologia interesuje się wszystkimi typami wiedzy jako produktem ludzkiej aktywności.
Są one źródłem pośrednich wiadomości o naturze i możliwościach człowieka.
3 – Rozwiązania i pokrewieństwo czasem są dla psychologii korzystne i podnoszą jej prestiż,
zwiększają użyteczność; innym razem – wręcz przeciwnie – godzą w dorobek psychologii,
generują wątpliwości, co do kompetencji i redukują jej autorytet.
4 – Psychologię uważa się za wiedzę naukową i chce być za taką uważana, ale od czasu
ortodoksyjnego behawioryzmu nie jest skłonna płacić za to każdej ceny. Obecnie próbuje swoje
związki z innymi typami wiedzy wykorzystać dla rozszerzenia swych kompetencji, podkreślenia
odrębności i dla inspiracji.

Psychologia + Wiedza spekulacyjna

1)

Korzystanie (czasem) ze spekulatywnych sposobów poszukiwania hipotez.

2)

Szansa na psychologiczne badania „spekulatywnych” skłonności natury człowieka

Psychologia + Wiedza irracjonalna

1)

Wspólne obszary zainteresowań faktami o charakterze nie empirycznym
-) wspólne zainteresowanie koncentrujące się na istocie, naturze, tradycji, specyfice itd.

człowieczeństwa, ale zdecydowanie odmienne rozstrzygnięcia tych samych problemów

-) tworzenie i rozpowszechnianie wiedzy irracjonalnej jest ważnym źródłem informacji

o irracjonalnych aspektach ludzkiego zachowania

-) obopólne próby zawłaszczenia wspólnych terenów badań i dyskredytowania

opozycyjnych kompetencji – źródłem konfliktu jest wspólne i zarazem
monopolistyczne traktowanie prawdy jako wartości dominującej

2)

Powinowactwo i antynomia ideologiczne psychologii
-) psychologia pastoralna
-) tortury psychiczne (inkwizycje, cele więzienne, 16 sposobów prowadzenia śledztwa)
-) Borys Tiepkow – Psychologia: „11 cech człowieka radzieckiego” :

zaangażowanie ideowe

patriotyzm

kolektywizm

humanizm socjalistyczny

komunistyczny stosunek do pracy

obowiązkowość i odpowiedzialność

gotowość do przezwyciężania trudności

męstwo

przedsiębiorczość

skromność

dziarskość i optymizm

[„jednostka – zerem”, celem życia – dobro przyszłych pokoleń, wzorce
osobowe bohaterów pracy, Pawka Morozow, socrealizm, człowiek z marmuru]

10

-) T. Tomaszewski – Wstęp do psychologii: „Najwyższy już czas, aby tezy marksizmu

przenikały teksty psychologiczne, a nie były w nich zawarte w wyodrębnionych
fragmentach”

-) Reykowski – Metodologiczne problemy psychologii współczesnej
-) 1936 – eliminacja psychologii jako nauki burżuazyjnej z uczelni w ZSRR;

1952 – w Polsce

-) Niemcy hitlerowskie:

postępy psychologii pracy, organizacji, zarządzania, propagandy + wojny
psychologiczne

psychologia rasistowska i eugenika (Francis Gallon, Artur de Gobineue, Erich
Jaensch)

badania z wykorzystaniem więźniów: utrzymywanie sprawności umysłowej
w groźnych dla przeżycia warunkach, wykonywanie wyroków śmierci środkami
psychologicznymi

-) Przykłady ideologicznych nadużyć psychologii PRL-u

ekspertyzy przyśpieszające obowiązek szkolny

tzw. nowy system bodźców w początkach lat 70tych

zagadnienie „świętości życia” (samobójstw, przerywania ciąży i eutanazji) –
zwiększenie ilości ludności przydatnej zawodowo

koncepcja osobowości altruistycznej Reykowskiego

-) III Rzeczpospolita

ekspertyzy opóźniające wiek emerytalny

Psychologia + Wiedza artystyczna

1)

Wiedza artystyczna potrafi w sposób „humanitarny” generować tany emocjonalne,
których badaniem zajmuje się psychologia

2)

Inspiruje się licznych badań psychologicznych, szczególnie nad twórczością,
indywidualnością, samodzielnością, etc.

3)

Istnieje pole wspólne w postaci psychologii sztuki

Psychologia + Wiedza naukowa

1)

Staranne definiowanie faktów interesujących psychologię, pod kątem kryteriów
obowiązujących naukę

2)

Podporządkowanie procesu badawczego i oceny rezultatów wymaganiom metodologii

3)

Inwestowanie w rozwój metodologii i twórcza adaptacja jej osiągnięć do specyfiki i
potrzeb psychologii

4)

Tolerancyjny stosunek, ale zarazem wyraźne określenie granic z pozanaukowymi typami
wiedzy

11

III

CYKL WYKŁADÓW

:

P

SYCHOLOGIA NA TLE KRYTERIÓW TYPOLOGII NAUKOWEJ

Funkcja deskryptywna
Funkcja eksplanacyjna

Wiedza naukowa

Funkcja prognostyczna
Funkcja pragmatyczna

Podstawowe właściwości nauk praktycznych:
- cel: jak należy działać i jakie stosować środki, by uzyskać pożądany stan
- działanie diagnostyczne
- działanie korekcyjne

Psychologia

Wiedza naukowa

Nauki formalne

Nauki empiryczne

Fizyczne

(o przyrodzie nieożywionej)

Społeczne

(o przebiegu i efektach

ludzkich interakcji)

Biologiczne

(o przyrodzie ożywionej)

Humanistyczne

(o aktywności ludzi, jej

specyfice i kulturalnych

następstwach)

działy
dziedziny

•

dyscypliny

•

psychologia

•

filologia

•

historia

•

etnografia

•

socjologia

•

ekonomia

aspekt teoretyczny

(nauka „akademicka”)

aspekt praktyczny

(nauka „stosowana”)

Teoretyczna

Stosowana

Deklarowany cel

budowa teorii

algorytmy działań

Centrum zainteresowań

aktywność psychosomatyczna

sytuacje typowe dla ludzkich

działań

Zakres uogólnień

maksymalny

ograniczony problem

Próba badawcza

reprezentacyjna

wyczerpująca

12

Psychologia ogólna vs. Psychologia różnic indywidualnych

Każdy byt autonomiczny zawiera (składa się):

Arystoteles

treść

forma

św. Tomasz

istota (essentio)

istnienie (exsistento)

I. Kant

noumeny

fenomeny

W różnych systemach filozoficznych często nadawano różne nazwy tym samym rzeczom.

Psychologia ogólna

- tworzy wizję abstrakcyjną człowieka, umieszczając w niej tylko te elementy, które się

powtarzają

Komentarz: poszczególne dziedziny mogą się łączyć z obiema rodzajami psychologii – ścisła

współpraca między psychologami poszczególnych dziedzin może pomóc
w rozwiązywaniu problemów.

elementy trwałe, specyficzne,

występujące we wszystkich

egzemplarzach danej kategorii

elementy niespecyficzne dla kategorii,

istniejące tylko i przejściowo
w niektórych egzemplarzach

Psychologia

ogólna

Psychologia

różnic

indywidualnych

Psychologia

rozwoju

Psychologia

zdrowia

Psychologia

sztuki

Psychofizjologia

Psychologia

społeczna

Psychologia

pracy

handlu

reklamy

transportu

kosmiczna

inżynieryjna

przemysłowa

bezrobocia

służby wojskowej

doboru zawodowego

i inne…

starzenia się i starości

wychowania i nauczania

uczenia się i zdolności,
zainteresowań

prenatalna

i inne…

kliniczna

stresu

upośledzeń
umysłowych

psychopatologia

psychoterapia

lekarska

i inne…

estetyki

filmu

literatury

twórczości

i inne…

psychoneurologia

psychofarmakologia

psychologia zwierząt

psychologia poznawcza

i inne…

nieprzystosowania

penitencjarna

zarządzania

propagandy

małych grup

organizacji

kulturowa

sądowa

i inne…

13

Specyfika badań w naukach psychologicznych:

1)

człowiek jednocześnie przedmiotem i podmiotem badania

2)

powrót do subiektywnej sfery badanych faktów

3)

badanie pośrednie

4)

badanie wieloczynnikowe

5)

powszechne stosowanie pomiaru

Człowiek jednoczenie przedmiotem i podmiotem badań:

„Poznaj sam siebie” (pytia w delfickiej świątyni)

„Człowiek mową wszechrzeczy” (Pitagoras)

„Aby poznać drugiego człowieka trzeba zjeść z nim beczkę soli” (przysłowie semickie)
– trudno poznać drugiego człowieka, często jest to wręcz niemożliwe

„Mózg ludzki nie został stworzony po to by sam się badał” (C. F. von Weizsacker)
– nie umiemy zbadać siebie, choć próbowali tego XIX-wieczni psychologowie:
Ebbingons „O pamięci” (opis funkcjonowania pamięci)

„Logika jest niepokonana, gdyż aby z nią wygrać należy użyć logiki” (P. Boutroux)

Obiektywność faktów naukowych

Subiektywność faktów psychicznych

Koncepcja obiektywizacji:






Intersubiektywność

- przeżycia i emocje są podobne u pewnej grupy osób

fakty intersubiektywne

fakty obiektywne

fakty subiektywne

14

Badanie bezpośrednie

Jest zawsze jakąś formą introspekcji, musi zatem podzielić podstawowe zarzuty przeciwko
introspekcjonizmowi, a przede wszystkim nie można udowodnić, czy badana osoba:

•

trafnie i konsekwentnie identyfikuje stany swych przeżyć

•

zdaje sobie sprawę z niektórych przeżyć (podświadomość, tłumienie)

•

rzetelnie informuje o swoich przeżyciach:

o

w sposób zamieniony (kłamstwo, pozorowanie, fasadowość)

o

w sposób mimowolny (wpływ konwencji kulturowych np. wstyd)

Badanie pośrednie

Ignoruje treść zeznania introspekcyjnego. Informacje o stanach psychicznych badanego czerpie
z somatycznych, behawioralnych, fonetycznych, mimicznych itd. wskaźników, objawów,
symptomów itd. Takie podejście wymaga dysponowania wiedzą teoretyczną, która uzasadnia
istnienie związków między stanami przeżyć i ich obserwowanymi wskaźnikami, a rzy okazji
przyporządkowuje im nazwy.

Wskaźniki w badaniach psychologicznych:

poziom analizy teoretycznej

poziom badania empirycznego

poziom rzeczywistości

Fakty psychiczne:

1 …istnieją w czasie
2 …są nie identyfikowalne przestrzennie
3 …są zależne od materialnego podłoża
4 …intymne
5 …intencjonalne
6 …dynamiczne
7 …latentne
8 …posiadają właściwości teleologiczne
9 …mogą występować w formie symbolicznej
10 …mogą być świadome

Fakty psychologiczne:

- mają charakter fizyczny
- mają charakter empiryczny
- mogą tworzyć dające się identyfikować związki z faktami psychologicznymi, dla których

stają się wskaźnikami w procesie badania

nazwa

P

OJĘCIE

P

SYCHOLOGICZNE

indicatum

F

AKT

P

SYCHICZNY

wskaźnik

F

AKT

P

SYCHOLOGICZNY

15

W ramach psychologii empirycznej:

- badamy fakty psychologiczne
- poznajemy fakty psychiczne

(resarch – investigation)

Wskaźniki w badaniach psychologicznych:

- introspekcjonizm
- behawioryzm
- psychoanaliza

Badanie wieloczynnikowe

Badanie jednoczynnikowe (tylko jedna zmienna niezależna główna), chociaż jeszcze często
stosowane, jest nieefektywne ponieważ:

•

przy powszechnej konieczności zbadania kilku zmiennych niezależnych (czynników
sprawczych) trzeba badanie sukcesywnie powtarzać

•

powtarzanie na tych samych osobach, aby łatwiej kontrolować zmienne uboczne,
grozi zakłóceniem trafności wewnętrznej

•

eliminuje możliwość ujawnienia i zbadanie wpływu interakcji

•

interpretacja bazuje na logice indukcji, szczególnie kanonach Milla

Badanie wieloczynnikowe - równocześnie wszystkie zmienne niezależne, wówczas:

•

sytuacja badania staje się bardziej naturalna, bliższa sytuacjom życiowym

•

ujawniają się interakcje

•

ale: poważnie wzrastają trudności organizacyjne, np.: wyraźnie wzrasta ilość osób
badanych

•

ale: występuje konieczność stosowania zaawansowanej statystyki, przede wszystkim
analizy wariancji

Powszechne stosowanie pomiaru

opis werbalny
przechowywanie eksponatów i rekwizytów
tworzenie i przechowywanie obrazów
pomiar

Pomiar

jest czynnością konsekwentnego przyporządkowywania liczb badanym obiektom,

bądź ich właściwościom, zgodnie ze zbiorem zasad tworzących tzw. skalę pomiarową.

Rezultaty pomiaru w sposób naturalny poddają się transformacjom matematycznym

i uogólnieniom statystycznym.

Pomiar sprzyja osiąganiu celów wewnętrznych nauki: ścisłości, ogólności, wysokiej

informacyjnej zawartości. Stosowanie pomiaru jest dowodem metodologicznego zaawansowania
dyscypliny.

funkcja deskryptywna

wiedzy naukowej

16

System skal Stevensa

(1951)

Obejmuje 4 skale (nominalna, porządkowa, przedziałowa, ilorazowa) wyraźnie zróżnicowane
konstrukcyjnie i funkcjonalnie:

Istotną jego cechą było wyeksponowanie skal słabych. Dzięki tej skali psychologia osiągnęła
pewne przyśpieszenie, oraz przesunięcie metodologiczne w kierunku nauk przyrodniczych.

Z biegiem czasu koncepcja została upowszechniona i bezrefleksyjnie zaanektowana przez prawie
wszystkie dyscypliny humanistyczne.

Najważniejszy problem praktyczny: stosowanie pomiaru w sposób świadomy. Nadają się one
do pomiaru zjawisk niepoznanych całkowicie. Koncepcja została przygotowana specjalnie dla
psychologii.

nominalna
porządkowa (rangowa)
przedziałowa (interwałowa)
ilorazowa (stosunkowa)

Właściwości skali pomiarowej dotyczą:

•

istnienia (lub nie) wektora – kierunku i charakteru uporządkowania

•

jednostki pomiarowej - czyli wzorca elementarnie odpowiadającego jednostce podziałki,
czyli wielokrotnościom wzorca

•

zera – stanowiącego jednostronną granicę skali

Kryteria charakterystyki skali:

1)

nazwa

2)

funkcje

3)

opis właściwości

4)

kategorie zastosowania liczb

dopuszczalne operacje (logiczne, arytmetyczne, statystyczne)

W psychologii nie wiadomo, co oznacza np. pamięć zerowa, emocja zerowa. Skala

ilorazowa jest prawie nie używana, jednak psychologowie starają się jej używać np. przy pomiarze
czasu.

Skala

Funkcje

Nazwa skali

Zliczanie

(ustalanie liczebności)

Porządkowanie

(ustalanie kolejności)

Pomiar

(ustalanie wielkości)

Nominalna

+

Porządkowa

+

+

Przedziałowa

+

+

+

Ilorazowa

+

+

+

Nazwa skali

Opis właściwości

Nominalna

A

B C D E F G

(możliwe grupowanie)

Porządkowa

c

e d

a

b g f

(wektor)

Przedziałowa

C < e d

< a < b < g f

(jednostka podziałowa)

Ilorazowa

C < e d < a < b < g f
0

((skala z jednej strony zamknięta)

17

Ogólne zasady korzystania ze skal:

1)

Każdorazowo dopuszczane jest wykonywanie przeznaczonych dla wykorzystywanej skali
lub skal od niej słabszych

2)

Staraj się pracować na najsilniejszej skali przysługującej posiadanym symbolom

3)

Wykorzystywanie skali słabszej niż właściwości danych pomiarowych wiąże się z utratą
części informacji zawartych w wynikach

Nazwa skali

Dopuszczalne operacje logiczne i arytmetyczne

Nominalna

równość, nierówność, tożsamość, zliczanie elementów w podgrupach,
proporcja, procenty, podziały logiczne

Porządkowa

badanie relacji „większy niż”, „mniejszy niż”

Przedziałowa

sumowanie, różnicowanie (porównywanie przedziałów)

Ilorazowa

mnożenie, dzielenie (porównywanie stosunków)

Nazwa skali

Kategoria zastosowania liczb

Nominalna

liczbowe symbole konwencjonalnie porządkujące

Porządkowa

liczby naturalnie rangujące

Przedziałowa

liczby naturalne

Ilorazowa

liczby rzeczywiste

Nazwa skali

Przykłady

Nominalna

nr telefonów, nr samochodów, nr zawodników na boisku, odpowiedzi w teście
projekcyjnym, klasyfikacja profili psychologicznych, typologia charakteru,
temperamentu, zachowania

Porządkowa

numeracja porządkowa na początku listy, rangi, wyniki surowe testów, kwestionariuszy

Przedziałowa

czas względny (kalendarz), temperatura, skale standaryzowane, skala Tharstonea

Ilorazowa

temperatura, długość, masa, czas bezwzględny (np. czas reakcji), skale psychofizyczne
(jasności, głośności itp.)

18

IV

CYKL WYKŁADÓW

:

E

WOLUCJA PRZEDMIOTU PSYCHOLOGII

Cztery fazy ewolucji:

I.

okres koncepcji związanych z duszą

(kończy się wraz ze średniowieczem)

II.

okres koncepcji procesów psychicznych

(po 200 latach po średniowieczu, początek renesansu, trwa

przez oświecenie do końca XIX w.)

III.

okres badań zachowania

(2,3,4 dziesiątek każdego stulecia)

IV.

okres koncepcji człowieka działającego

(połowa zeszłego stulecia)

Faza I

Przedmiotem refleksji człowieka nad samym sobą byłą antropologia. Obserwował siebie, ludzi

otaczających i przyrodę: * nie wszystkie obiekty są ruchome (włącznie z nim) np. kamień, rusza
się tylko, gdy będzie kopnięty, to nie jest ruch spontaniczny, rośliny poruszają się.

Arystoteles: mówił o tym, co ten ruch powoduje – dusza, rozwarstwił duszę na:

-) czuciową (dzięki niej odbieramy wrażenia;

*)

była przypisywana wszystkim istotom

lub przez innym przedmiotom czującym - pantychizm)

-) animalną (generowanie ruchu)
-) myślącą (wewnętrzne przetwarzanie obrazów)

Jak wyodrębnić duszę i jej warstwy?

Ludwik Foejerbach – I połowa XIX w., filozof amator, idaefix – szukał wyjaśnień

jak człowiek wymyślił Boga, wg niego dusza jest materialną cząstką Boga, którą dostaje
człowiek, wygenerował kilka sytuacji w których w umyśle człowieka mógł powstać Bóg
(np. we wspólnocie pierwotnej szanowano ludzi starszych, przejmowali oni dominującą
pozycję, rozszerzali swoją wiedzę; któryś z nich powiedział, umierając: „Przy ostatnim moim
tchnieniu wyjdzie ze mnie coś niewidzialnego – dusza i będzie obserwować wasze
postępowanie. Ja będę was karał za pomocą ducha, jeżeli mi się sprzeciwicie” – tak powstała
hipoteza na temat istnienia duszy; okazało się, że ludzie byli w stanie w to uwierzyć), koncepcje
te z czasem przejęły poglądy religijne (systemy).

Schyłek I fazy – w średniowieczu rewelacyjnie funkcjonowały systemy religijne, które

wymagały ludzi im oddanych, wykształconych. Edukacja dla wtajemniczonych w klasztorach,
którzy zrozumieli, że edukacja pogłębia władzę w społeczeństwie. Systemy religijne były
skłonne służyć edukacją dla innych, nowych państw. Tworzyli oni administrację, bo umieli
pisać i liczyć. W zamian za wspieranie państw otrzymywali monopol na pewne dziedziny
wiedzy: wiedzy o Bogu (teologię). Z biegiem czasu problematyka duszy została poddana
monopolizacji na rzecz systemów religijnych. Monopol strzeżony był w zakresie późnego
średniowiecza w sposób dość ostry (palenie na stosach itp.). Struktury religijne były na tyle
silne, że zniechęciły innych ludzi do refleksji na temat duszy. Następuje około 200- letnia
przerwa (XII – XIV w.) w myśleniu o duszy i Bogu.

Zasadnicze fazy

ewolucji przedmiotu

psychologii

19

Faza II

Faza IV

Przykłady typowych problemów badawczych

pamięć – wyobraźnia
temperament – emocje
wyobraźnia – myślenie
rozróżnianie barw – emocje
popęd – koncentracja uwagi
lęk a marzenia senne

…kobieta w ciąży
…osoba w więzieniu
…w warunkach inwalidztwa
…w warunkach rywalizacji
…w konflikcie z przełożonym
…przy braku motywacji
…przy braku zdolności
…przy braku kompetencji
…przy wstręcie do odżywania się

Przykład definicji

- zdolność dostrzegania związków

- zdolność skutecznego działania w nowych sytuacjach

AKTYWNOŚĆ

(zdolność układu [organizmu] do przechowywania i wydatkowania energii)

DZIAŁANIE

=

AKTYWNOŚĆ

+ cel

CZYNNOŚĆ =

DZIAŁANIE

+ organizacja

Czynność jest ukierunkowaną na osiągnięcie celu strukturą operacji (ruchów fizycznych i aktów
psychicznych), kształtującą się stosownie do warunków w takich sposób, aby możliwość
osiągnięcia celu była utrzymana mimo zmieniających się okoliczności.









Oczekiwania związane z koncepcją czynności

szansa zbudowania uniwersalnej teorii aktywności człowieka (czynność jako rdzeń teorii)

nadzieja na integrację dyscyplin psychologicznych (czynność wspólnym mianownikiem,
a poszczególne dyscypliny rozpatrują ją w różnych, specyficznych dla siebie sytuacjach.

Koncepcja czynności

jest paradygmatem współczesnej psychologii

PARADYGMAT – zasada, która potrafi ujednolicić badania w obrębie jakiejś dyscypliny (czasem

dziedziny, bądź kategorii nauki), zintegrować istniejące teorie, a także otwiera
nowe możliwości poznania.

cel

wynik

20

wegetatywne – dotyczą narządów wewnętrznych

lokomocyjne – umożliwiają przemieszczenia organizmu względem

zewnętrznych punktów odniesienia

manipulacyjne – przemieszczenia elementów otoczenia względem organizmu

powodowane przez jego wyspecjalizowane narządy

sygnalizacyjne – generowanie symboli służących porozumiewaniu się

umysłowe – złożone z operacji psychicznych i służące reprezentacji

otoczenia, planowaniu i kontroli działań

modalna

przedmiotowa

funkcjonalna

formalna

Struktura modalna

– ma charakter podmiotowy, stanowi kategorialny wykaz elementarnych

operacji (motorycznych lub psychicznych) wykonywanych w ramach
konkretnej czynności.
Struktura modalna może ujawnić różnice pomiędzy ludźmi w zakresie
składu wykonywanych operacji, może ułatwić dokonanie wyboru
najbardziej optymalnego wariantu czynności dla określonego zadania.
Może ujawnić wzajemne zastępowanie (kompensację) niektórych
narządów lub procesów.

Struktura przedmiotowa

– jest możliwie szczegółową charakterystyką dynamiki operacji,

najczęściej motorycznych, uwzględniającą ich fizyczne parametry
uwarunkowane

właściwościami

obiektu

będącego

przedmiotem

czynności.
Na przykład: siła, szybkość, zasięg, okresowość, rytmiczność

Struktura funkcjonalna

– stanowi zbiór operacji, wyróżnianych ze względu na role, które pełnią

w stosunku do generalnego celu czynności.
Na przykład: wykonawcze, przygotowawcze, pomocnicze, kontrolne,
korekcyjne.
Wśród pomocniczych: uchwycenie, przemieszczenie (przesunięcie,
przeniesienie,

przerzucenie),

położenie,

ułożenie,

upuszczenie,

odrzucenie, oparcie

Struktura formalna

– jest planem czynności uwzględniającym poszczególne ruchy lub operacje

i ich wzajemne chronologiczne i przestrzenne powiązania

Typologia

czynności

Analiza

struktury

czynności

21

predyspozycje

doświadczenie

motywacja

sytuacja

obraz sytuacji

Predyspozycje

– względnie trwałe właściwości organizmu i psychiki, które różnicują osobników

wewnątrz gatunku pod względem właściwości ilościowych.
Pod względem genetycznym są dziedziczne lub wrodzone (ukształtowane
w okresie życia płodowego).
Podobne są u rodzeństwa, szczególnie bliźniąt: prawie identyczne są u bliźniąt
jednojajowych.
Zdolności, temperament, odporność na choroby, siła fizyczna

Doświadczenie

– zbiór właściwości psychofizycznych , wysoce zindywidualizowanych

ze względu na osobiste losy ludzi i odmienne okoliczności. Jednakże
upodobniają się w tramach wspólnot kulturowych.
Mają wyłącznie charakter nabyty. Celowe nabywanie doświadczenia to proces
uczenia się. Ale większa część zgromadzonego doświadczenia to niezamierzony
skutek uboczny różnych czynności.
Mechanizmem administrującym doświadczeniem jest pamięć.

Motywacja

– mechanizm kształtujący cel, inicjujący czynność i zabezpieczający dla niej bazę

energetyczną.
Opiera się na:

potrzebach – stanach zaburzonej równowagi, objawiających się brakami
obiektów, stanów bądź informacji niezbędnych do zachowania życia,
zdrowia i sprawności

motywach – powtarzalnych, zoptymalizowanych schematach działań
zaspokajających potrzeby

zadaniach – zamierzonych sposobach redukcji rozbieżności między
diagnozą stanu rzeczywistego a wizją stanu pożądanego

Sytuacja

– ogół czynników reprezentujących środowisko, dynamicznych, posiadających naturę

fizyczną, ale także stanowiących relacje między elegantami składowymi.
Czynniki sytuacji oprofilowują możliwości działania swoją materialną naturą.
W konkretnych przypadkach mają charakter facylitujący albo destrukcyjny.

Obraz sytuacji

– psychiczna reprezentacja sytuacji rzeczywistej. Powstaje dzięki zmysłowemu

odbiorowi sygnałów emanowanych przez zjawiska fizyczne sytuacji
i ukształtowanych dzięki percepcji. Pełna reprezentacja zawiera także informacje
wyabstrahowane z sygnałów.
Jest zarówno warunkiem detekcji celu, bazą dla organizacji i czynnikiem kontroli
jej przebiegu.

Determinanty

czynności

22

V

CYKL WYKŁADÓW

:

P

RZETWARZANIE INFORMACJI JAKO NACZELNY PARADYGMAT

WSPÓŁCZESNEJ NAUKI

.

Sygnały – zjawiska dysponujące energią, które mogą pobudzić zmysły










Abstrahowanie – pobieranie sygnału informacji
Granica subcepcji – posiadamy wiedzę o zjawiskach, które są bliskie granicy percepcji (między

obiema granicami) np. pamiętamy, że ktoś się do nas uśmiechnął, ale szybko
zapominamy (bodziec okołoprogowy)

Zbiór bodźców – reakcji automatyczna na nic

Informacja jest:

- treścią sygnału
- znaczenie sygnału
- użytecznością sygnału
- wiadomością o aktualnie zachodzącej zmianie
- komunikatem o rozpoznawalnym zjawisku (sygnale)
- czynnikiem decydującym o organizacji sygnału
- czynnikiem warunkującym istnienie sygnału

Sygnał jest:
- nośnikiem informacji

Informacja

Sygnał

Przedmioty

i procesy fizyczne

Granica abstrahowana

Granica percepcji

Granica subcepcji

Wszystko, co istnieje

- odpowiedni rodzaj, czyli taki, który dzaiła na receptory
- odpowiednia ilość, żeby przekroczyć granicę pasma wrażliwości

próg bólu – granica, po przekroczeniu której zmysły przestają

odbierać w sposób normalny;

próg wrażeń (próg absolutny) – granica, po której bodziec jest

odbierany

23

Ilość informacji – strategia połówkowa

pomarańczowy

niebieski

brązowy

zielony

żółty

czarny

czerwony

złocisty

Szukamy barwy

czerwonej

Krok 1: Czy poszukiwana barwa mieści się w górnej połówce?

- Nie, czyli musi być w dolnej.

Krok 2: Czy jest w górnej części dolnej połowy?

- Nie, czyli jest w dolnej.

Krok 3: Czy jest w górnej części?

- Tak.

Wielkość prawdziwego zbioru


Zapis dwójkowy
Zapis potęgowy
Zapis logarytmiczny
Wartość logarytmu

2
2
2

1

log

2

2

1

4
2*2
2

2

log

2

4

2

8
2*2*2
2

3

log

2

8

3

16
2*2*2*2
2

4

log

2

16

4

Uogólnienie formuły:

Ilość koniecznych kroków = log

2

+ wielkość zbioru

np. log

2

8 = 3

Ilość informacji = ilość koniecznych kroków

I = log

2

N (założenie: każdy element w zbiorze N jest równie prawdopodobny)

Informacja jest czynnikiem organizującym zbiór elementów stanowiących jej nośnik. Zbiór

pozbawiony informacji jest niezorganizowany, nieuporządkowany, chaotyczny, bezpostaciowy.
Taki stan zbioru nazywamy entropią.

Informacja =

Jednostką informacji jest bit

(binowy digit)

1 bit =

Każdy bit informacji redukuje nieuporządkowanie zbioru (układu elementów) o połowę:

I = log

2

N

jeżeli I = 1 bit

to N = 2

krok 1

krok 2

krok 3

1

entropia

entropia

2

24

Ile bitów posiada informacja zawarta w jednym słowie?

[Jeżeli alfabet składa się z 32 liter to jedna litera zawiera informację = log232 bitów = 5]

- Ilość liter w wyrazie * 5 bitów = ilość informacji w słowie

[Pod warunkiem, że każdy element w zbiorze N – czyli litera w alfabecie, jest tak samo

prawdopodobny]

Ile bitów posiada informacja zawarta w 1 stronie maszynopisu?

Znormalizowany maszynopis:

30 wierszy na stronie i 60 znaków (wraz ze spacjami) w każdym wierszu

( 30 *60 znaków *6 bitów ) = 10800

Jaka jest pojemność informacyjna nieruchomego obrazu – na ekranie czarno-białego telewizora?

575 widocznych pozornych linii na ekranie
766 punktów świetlnych w każdej linii
8 poziomów szerokości każdego punktu – 3 bity

(575*766*3 bity) = 1 300 000 = 1,3 Mb

Piksel – wyodrębniony element obrazu stanowiący zarazem punkt na ekranie monitora

Krajobraz

Ptak

Niebo

Drzewo

Ziemia

25

Przykłady pojemności informacyjnej nośników:

Karty perforowane – 20

2

Tekst maszynowy – 10

3

Tekst drukowane – 10

3,5

Taśma magnetyczna – 10

4

Fotografia – 10

7

Mikrofilm – 10

8

Mózg człowieka – 10

11

Substancja genetyczna – 10

19

Struktura kryształów – 10

22

Prawdopodobieństwo wystąpienia liter w alfabecie:

A – 0,085
I – 0,083
O – 0,078
Z – 0,058

Wzór na ilość informacji w zbiorze, którego elementy nie są jednakowo prawdopodobne

musi uwzględniać dodatkowo sumę indywidualnych współczynników prawdopodobieństwa
wystąpienia każdego elementu.

W rzeczywistych obszarach wizualnych mamy sąsiadujące ze sobą obszary identycznych

pikseli, czyli powierzchnia optycznie identyczna. Skoro informacja dotyczy zmiany lub
zróżnicowania to na takich obszarach nie ma informacji, a jej zawartość w obrazie jest faktycznie
znacznie mniejsza niż przedstawiają to podane przykłady. Należy je zatem traktować jako
sposoby obliczania maksymalnej pojemności informacyjnej odpowiednio skonstruowanego
obrazu.

Sygnał niosący informację trwa w czasie, pozwalając na zróżnicowany okres przesyłania
(pobierania) informacji.

Jednostka przesyłania informacji to bod (bd – jednostka ta różnicuje dynamikę)

1 bd – 1bit/s.

Czasem sygnał zawiera więcej informacji niż można skutecznie wykorzystać. Tę nadwyżkę

nazywa się redundancją (informacją redundantną).

Informacja redundantna = informacja użyteczna + redundancja

26

Kategoria

informacyjna

we współczesnej psychologii

- fascynacja cybernetyką
- konstatacja, że człowiek pobiera, przetwarza, przechowuje, generuje i nadaje informacje
- tendencja do utożsamiania procesu psychologicznego z procesem przetwarzania informacji
- nadzieja na rozpowszechnienie możliwości pomiaru aktywności psychicznej wykorzystującej

jednostkę bit

- nadzieja na płaszczyznę wspólnych i porównywalnych badań różnych faktów

psychologicznych

postać (forma)

kod (język)

alfabet (słownik)

Kod

– jeden z wariantów istniejących w obrębie postaci zawierający informację ekwiwalentną

z pozostałymi kodami

Alfabet

- zbiór znaków, z których możliwe jest tworzenie kombinacji o znaczeniach odrębnych

od samych znaków

Przykłady kodów:

konwencje zmysłowe (np. kod wizualny, słuchowy)

Przetwarzanie informacji polega najczęściej na:

- zmianie postaci tzw. transformacji (ten sam obiekt można sobie wyobrazić, a potem o nim

pomyśleć)

- zmianie kodu tzw. przekodowanie (ten sam obiekt wyobrazić w różnych modalnościach

zmysłowych)

- zmianie alfabetu, czasem zwana konwencją (tą samą informację można wyrazić innym

znakiem w obrębie tej samej modalności)

Przykłady wykorzystania teorii informacyjnej w psychologii:

- ujednolicenie pomiaru przetwarzanej informacji

Psychologiczny

opis informacji

P

OSTAĆ INFORMACJI

Kryteria charakterystyki

Figuralna

Symboliczna

Semantyczna

Nośnik

Obraz

Znak

Pojęcie

Charakter znaczenia

Naturalny

Konwencjonalny Naturalny

Forma

Zmysły, pamięć

Asocjacje

Abstrakcje

Przetwarzanie

Wyobraźnia

Język

Myślenie

Wyniki przetwarzania

Wyobrażenie

Zdanie

sąd

27

Test Tuluse – Pieron

Zadrukowana tak cała kartka. Test polega na wykreślaniu wszystkich znaków jednego typu.

Ilość przetworzonej informacji można wyrazić w bitach (1 obiekt – 3 bity) lub bodem.

Test Landolta (tzw. pierścienie)

Około 16 elementów. Każdy z pierścieni ma miejsce otwarte. Nada się nimi zmęczenie.

Pacjent czyta pierścienie bez otworu. Jego zmęczenie można wyrazić w bitach lub bodach
(wówczas korzystamy z ilości błędów)

28

Prawo Hick’a
















Dynamika przetwarzania informacji w świadomości

wymienianie kolejnych liczb wprost

- 140/160 bd

wymienianie kolejnych liczb wspak

- 100/120 bd

wymienianie co trzeciej liczby wprost

- 80/90 bd

rozpoznawanie figur geometrycznych

- 60/70 bd

czytani ze zrozumieniem

- 40/50 bd

nowe struktury semantyczne

- 2/3 bd

Oszacowanie globalnej ilości odbieranej i przetwarzanej informacji

1

2

3

4

Ilość przetwarzanych informacji

[w bodach]

C

z

a

s

re

a

k

c

ji

[

w

m

s]

700

600

500

400

300

200

sygnały
wejściowe

sygnały
wyjściowe

eksteroreceptory

10

9

bd

świadomość

10

2

bd

efektory

10

7

bd

29

VI

CYKL WYKŁADÓW

:

P

RZEGLĄD METOD WSPÓŁCZESNYCH BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH

.

stanowisko metodologiczne

procedura badawcza

metoda badania

technika badania

narzędzie badawcze

Stanowisko metodologiczne

- zbiór założeń o charakterze filozoficznym, mającym często charakter

światopoglądowy, dotyczących natury badanych faktów i możliwości ich rozpoznania

Stanowisko metodologiczne określa procedury. Rozstrzyga wątpliwości czy np. sensowne jest psychologiczne
badanie osób bez kontaktu z nimi, czy można planować badanie zdarzeń przyszłych, czy możliwość
poznawania ludzkiej (także własnej) psychiki dostępna jest człowiekowi itp.
Wybór stanowiska metodologicznego jest wyborem modelu świata i języka opisu rzeczywistości.

Procedura badawcza

- zbiór zasad dotyczących możliwości i specyfiki prowadzenia badania

psychologicznego ze względu na relację czasową „wystąpienia badanego zjawiska –
planowanie i realizacja badania”

1.

przeszłość – procedura retrospektywna (model ex post facto)

2.

teraźniejszość – procedura symultaniczna (model korelacyjno – regresyjny)

3.

przyszłość – procedura prospektywna (model eksperymentalny)

Metoda

- sposób osiągania jakiegoś celu

Metoda badania

- zespół czynności, które należy wykonać i procesów, które muszą się odbyć,

aby można było uzyskać uzasadnione i sprawdzone twierdzenie o badanych faktach

Metody stosowane w psychologii:

1.

heurystyczne – służą do gromadzenia wiedzy o faktach

2.

diagnostyczne - służą do rozpoznania stanu rzeczy

3.

terapeutyczne – służą do działań zmieniających stan rzeczy

30

Narzędzie badawcze

- materialna konstrukcja (werbalna lub techniczna) wymuszająca swą strukturą

specyficzny, jednoznaczny i konsekwentny tok postępowania podczas realizacji
badania

Narzędzia badawcze oraz sposoby posługiwania się bywają często ujednolicone. To znaczy, że wszyscy,
którzy się nimi posługują są zobowiązani – pod rygorem nieważności wyniku – po postrzegania:

- szczegółowych dyrektyw posługiwania się konkretnym narzędziem
- korzystania ze specyficznego sprzętu, wykonanego identycznie, bez względu na producenta
- identycznego testu instrukcji, podobnie przedstawionego
- tych samych, szczegółowych reguł interpretacji wyników

Spełnienie tych warunków nazywamy wystandaryzowaniem narzędzia. Wówczas posiada ono w swej
nazwie nazwę metody+nazwisko konstruktora+ewentualnie informację o wersji

obserwacja

rozmowa

kwestionariusz

test

eksperyment

analiza wytworów

Metody badań we współczesnej psychologii

specyficzne – właściwe tylko dla psychologii, jeśli nawet niegdyś zapożyczone z innych

dyscyplin, to szczegółowe i wszechstronnie dopasowane do warunków
i potrzeb badania psychologicznego; mają charakter poufny, a ich
kompetentne

i

legalne

stosowanie

wymaga

specjalistycznego

wykształcenia i uprawnień zawodowych

niespecyficzne – opracowane w szczegółach przez inne dyscypliny, często stosowane

w różnych dziedzinach nauki, a w psychologii stosowane bez
konieczności adaptacji
logiczne
statystyczne
fizjologiczne
informatyczne

Metody badań

stosowane

we współczesnej

psychologii

31

procedura
retrospektywna


metody:

- do rekonstrukcji przyczyny:

•

rozmowa

•

kwestionariusz

•

analiza wytworów

- do diagnozy skutku:

•

obserwacja

•

test

•

analiza wytworów

procedura
symultaniczna


metody:

•

obserwacja

•

test

•

rozmowa

•

kwestionariusz

procedura
prospektywna


metody:

•

eksperyment

Obserwacja

- sposób systematycznego uzyskiwania informacji (w kodzie figuralnym) obejmujący 3 fazy:

1. spostrzeganie

(celowe, polisensoryczne, konsekwentne, dyskretne)

2. rejestracja

(pełna, ciągła, zamaskowana)

3. interpretacja (przejście na kod symboliczny)

(szczegółowa, subtelna, konsekwentna)

Celem obserwacji jest rekonstrukcji determinant zmian (także psychicznych) obserwowanych
obiektów.

systematyczna

selektywna

migawkowa

uczestnicząca

chronometrażowa

chronocyklografia

…………………

kierunek

upływu

czasu

Obserwacja

metoda

techniki

32

Środki techniczne wspierające profesjonalne doświadczenie obserwatora:

1)

np.: lornetka, zasłona, lusterko, szyba jednostronnie przepuszczalna, światło, okulary
maskujące

2)

np.: arkusz obserwacyjny, zeszyt obserwacyjny, stoper, mikrofon + …, aparat
fotograficzny, kamera + czujnik ruchu, sterowanie kamerą, therbligi (Gilberth) i inne
systemy kodowania

3)

np.:

sprzęt

mikserski

umożliwiający

spowolnione

odtwarzanie

rejestracji,

oprogramowanie komputerowe umożliwiające analizę dynamiki i wychwytywanie
sekwencji, skalowanie

rozmowa bezpośrednia




wywiad

Rozmowa

- polega na zbieraniu informacji przez stawianie pytań otwartych + selektywnej obserwacji

rozmówcy

Rozmowa bezpośrednia ma miejsce wówczas, kiedy pytania stawiamy podmiotowi naszego
badania, a wywiad – osobom trzecim. Za każdym razem zakres tematyczny pytań i strategia
postępowania są nieco inne. Odpowiedzi wymagają rejestracji. W rozmowie bezpośredniej
żądana jest ciągła rejestracja multimedialna [pytanie, odpowiedź, ew. komentarz, intonacja,
czas zwłoki, mimika, pantomimika]. W wywiadzie na ogół wystarcza robienie notatek, w miarę
możliwości dosłownych. Odejście od dosłowności jest niekontrolowanym początkiem
interpretacji, która ma charakter jakościowy. Jej zasadnicza część ma za zadanie – jak
zazwyczaj – znalezienie psychologicznego wyjaśnienia zarejestrowanych faktów oraz powinna
być wykonana z pewną zwłoką i niekoniecznie przez osobę zadającą pytania.

W metodzie rozmowy narzędzia mają charakter zbiorów pytań. Zbiory te mogą być
w ograniczonym zakresie (uzależnionym od treści odpowiedzi i doświadczenia psychologa)
modyfikowane w trakcie badania pod względem kompletności, kolejności oraz szczegółowości
i subtelności sformułowań.
O standaryzacji narzędzi można mówić w ograniczonym zakresie, w stosunku do stabilnego
powtarzania badania na kolejnych osobach w obrębie jednego problemu.

o faktach
[obrazach faktów]


o opiniach

ówczesnych

o ocenach

aktualnych

Rozmowa

metoda

techniki

Podstawowe kategorie

informacji zawarte

w odpowiedziach na pytania

33

prosty

dynamiczny

skalujący

psychometryczny

selekcyjny

biograficzny

komputerowy

ankieta

………………

………………

Kwestionariusz

- sztywny zbiór pytań diagnostycznych, przedstawianych osobie badanej do indywidualnego

wykonania

wariant pytania

technika

zamknięty

otwarty

występowanie skali

k. psychometryczny

k. biograficzny

ankieta

Kwestionariusze (zwłaszcza psychometryczne) zawierają często:
- pytania buforowe
- pytania paralelne
- skale kłamstwa

Skala

- ujednolicony sposób kodowania informacji o natężeniu objawu będącego przedmiotem

pytania

skala graficzna


skala numeryczna

1

2

3

4

5

6

7

skala przymiotnikowa

1

2

3

4

5

6

7

Kwestionariusz

metoda

techniki

zupełnie

nie dotyczy

trudno

powiedzieć

często

z reguły

stale

odczuwam

czasami

bardzo
rzadko

34

plamy

obrazy

psychometryczny

niedokończone zadania

grupowy

niedokończone opowiadania

projekcyjny

psychodrama

scenotest

……………

Test

- zbiór zadań, których proces rozwiązywania w ujednoliconych warunkach staje się próbką

zachowania i podlega ocenie łącznie z uzyskanym wynikiem rozwiązania

Testy (a szczególnie psychometryczne) podlegają ocenie z względu na następujące kryteria:

trafność – zgodność faktycznego przedmiotu badania konkretnego narzędzia

z deklarowanymi intencjami jego autora [istnieje kilka kryteriów jego trafności]

rzetelność – stabilność uzyskiwanych wyników przy powtarzaniu badań
standaryzacja – stopień ujednolicenia warunków i okoliczności powtarzanych badań
normalizacja – istnienie dużego, ujednoliconego zbioru wyników pomiarów,

stanowiącego odniesienie dla porównań

obiektywizacja – zbiór zasad postępowania interpretacyjnego uniezależniający rezultat

od osoby dokonującej interpretacji

laboratoryjny

naturalny

granie roli

symulacyjny

w transie

……………

Eksperyment

- wywołanie lub modyfikacja przebiegu zjawiska kontrolowanych warunkach dla celów

badania

Eksperymentator

- manipuluje czynnikami determinującymi badane zjawisko
- kontroluje czynniki tworzące sytuację badania
- eliminuje czynniki zakłócające proces badania
- mierzy zachodzące zmiany

Analiza wytworów:

- wykorzystujemy: korespondencje, pamiętniki, dzienniki, blogi, prace szkolne, dokumenty

typu CV, rękodzieła i inne prace artystyczne, itp.

- możemy się wspierać: dokumentami pozostającymi w związku z podmiotem naszego

badania sporządzanymi przez instytucje i różne osoby, np. dokumentacja medyczna,
opinie, świadectwa, itp.

Test

metoda

techniki

Eksperyment

metoda

techniki