1

Teoria uczenia się

czyli jak duża część naszych zachowań jest wyuczona?

Uczenie się to jedno z podstawowych funkcji umysłu polegające na zdobywaniu wiedzy

i w efekcie informacji, umiejętności, kompetencji i nawyków (sprawności).

Zdolność uczenia się, w rożnym zakresie posiadają zwierzęta, ludzie, grupy ludzi

a także komputery.

Na przestrzeni niemal stu lat powstawały różne teorie uczenia się, które odnosiły sukces

przynajmniej w pewnym czasie i pozwalały wytłumaczyć znane wówczas fakty. Niektóre
z teorii zdezaktualizowały się, ale w dalszym ciągu są ciekawym materiałem poznawczym
pozwalającym zrozumieć współczesne teorie w tym zakresie.

WATSONOWSKA SZKOŁA BEHAWIORYZMU

Behawioryzm (angielskie behaviour – zachowanie się), kierunek w psychologii XX w.,

popularny szczególnie w USA. Polega na odrzuceniu pojęcia świadomości oraz introspekcji
jako metody subiektywnej i na badaniu wyłącznie bodźców bądź ich układu (sytuacji) i
reakcji fizjologicznych im odpowiadających, czyli na analizie obiektywnego zachowania się
człowieka lub zwierzęcia. W dużym stopniu współtworzył współczesną teorię uczenia się.

John B. Watson (1878-1952), który założył szkołę behawioryzmu, twierdził w 1917

roku, że istnieją jedynie trzy wrodzone reakcje emocjonalne: strachu, wściekłości i miłości,
z których wywodzą się pozostałe emocje. Argumentował, że to raczej uczenie się niż
instynkty stanowi o naszych zachowaniach-fakt, że ludzie wychowani w różnych kulturach
różnie się zachowują. Istnienie różnic kulturowych dowodzi, że zachowanie kształtuje się pod
wpływem środowiska. Pierwsi teoretycy uczenia się, a takim był Watson nie negowali,
ż

e biologia odgrywa pewną rolę w kształtowaniu zachowań, ale próbowali dowieść,

ż

e każde zachowanie się człowieka jest wyłącznie wynikiem reakcji na bodziec.

TEORIA POPĘDÓW HULLA

Popęd jest to psychiczna reprezentacja pobudzenia pochodzącego z wnętrza organizmu,

z pogranicza tego co biologiczne i tego co psychiczne. Popęd to grupa instynktów, z których
każdy dysponuje źródłem własnej energii i ma własny cel. Popęd rodzi się podczas
zaspokajania potrzeb. Jako pierwszy rodzi się popęd z pobudzenia warg, języka i gardła
podczas gdy niemowlę ssie pierś matki.

Jednym z najbardziej wpływowych teoretyków uczenia się był Clark Hull (1884-1952).

Centralne miejsce w jego teorii zajmowała idea, że zróżnicowanie zachowań ludzkich da się
wyjaśnić zasadami uczenia się. Zdaniem Hulla aktywacja popędu prowadzi do
przypadkowych, nieskoordynowanych zachowań. W ich trakcie organizm przypadkiem
wykonuje reakcję redukującą popęd. Zachowanie prowadzące do redukcji napięcia zostaje
wzmocnione. Po jakimś czasie zachowanie redukujące popęd przechodzi w nawyk. Jeśli na
przykład głodny pies odkryje, że dzięki przewróceniu stojącego na podwórku pojemnika na
ś

mieci znajdzie jedzenie, nabierze nawyku przewracania śmietnika. Hull twierdził, że obiekty

popędu zmniejszające napięcie zostają odkryte w trakcie przypadkowych zachowań.

Zdaniem Hulla zmniejszenie siły popędu wytwarza wzmocnienie. Popędy zaś prowadzą

do nawyków. Hull zaproponował następującą relację:

zachowanie=popędy x nawyki

Zgodnie z tą regułą, kiedy nawyk jest słaby, do wywołania odpowiedniego działania

(np. przewrócenia pojemnika na śmieci) niezbędny jest bardzo silny popęd (taki jak głód).

2

Jeśli jednak nawyk już się ukształtował, to wystarczy słaby popęd, by uruchomić zachowanie.
Tłumaczy to, dlaczego nawet najedzony pies będzie przewracał pojemnik na śmieci i wyjadał
odpadki. W teorii Hulla popędy dostarczają energii potrzebnej do uruchomienia zachowania.
Bez popędów nie ma działania.

Przez pewien czas teoria Hulla była powszechnie akceptowana w środowisku

psychologów. Wzięła ona z teorii instynktów podstawową myśl, że przyczyną ludzkich
działań są popędy, ale potrafiła również wytłumaczyć różnice indywidualne. Zasługą Hulla
było wyjaśnienie, w jaki sposób słabe napięcie popędowe może ukształtować silny nawyk,
prowadząc tym samym do działania. Jesteśmy niewolnikami nawyków. Hull wytłumaczył
nam dlaczego.

SKINNEROWSKA TEORIA WZMOCNIENIA

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku teorię popędów zastąpiła

teoria wzmocnienia Barrhusa F. Skinnera (1904-1990).

Uczony ten twierdził, że do uczenia się, popęd wcale nie musi być redukowany.
Teoria Skinnera oznaczała odejście od rozpatrywania zachowań w kategoriach

biologicznych. Uczony twierdził, zachowanie zależy od systemu pochodzących z zewnątrz:
nagród i kar. Nagrody zwiększają prawdopodobieństwo powtórzenia danego zachowania,
kary natomiast je zmniejszają. Choć głównym pojęciem jego teorii były kary i nagrody nie
interesowało go przy tym, czy ludzie czują się dzięki nim dobrze, czy źle.

Skinner wykazał, że wytrwałość w wykonywaniu określonych zachowań jest niekiedy

większa, jeśli nagrodę przyznaje się jedynie czasami, a nie przy każdej pożądanej reakcji
(częściowe wzmocnienie). Dlaczego częściowe wzmocnienie zwiększa wytrwałość próbowali
wyjaśnić inni psychologowie, Skinner natomiast wykazał, że różne wzory częściowego
wzmocnienia (nazwał je harmonogramami wzmocnienia) prowadziły do powstania różnych
rodzajów wytrwałości.

Choć Skinner deklarował, że nie tworzy teorii, inni byli odmiennego zdania i uważali,

ż

e istota jego teorii to pogląd, że można radykalnie zmienić zachowanie. W swoich książkach

Walden II (1948) i Poza wolnością i godnością (1971) Skinner pokazuje, jak można sprawić
by ludzie byli szczęśliwi i jak za pomocą wzmocnień eliminować niepożądane emocje, na
przykład agresję. W książce Beyond Freedom end Dignity wyraża przekonanie, że można
osiągnąć stan doskonałości za pomocą systemu nagród i kar. Jednak, aby to osiągnąć należy
odrzucić marzenia o wolności i godności oraz podporządkować się władzy łaskawego
superpaństwa.

Badania inspirowane ideami Skinnera, nazwane badaniami nad modyfikacją

zachowań, wykazały, że systematyczne stosowanie nagród i kar może doprowadzić do
radykalnej zmiany zachowań na przykład związanych z zażywaniem narkotyków, nawykami
ż

ywieniowymi, relacjami rodzinnymi, przestępczością czy nabywaniem umiejętności.

Według Skinnera energia działania, jego kierunek i wytrwałość zależą wyłącznie od

systemu wzmocnień. Nie trzeba niczego więcej. Od tamtego czasu psychologowie dowodza,
ż

e jest to tylko częściowa prawda. Jednak zasługą Skinnera było wykazanie, że zachowania

często zależą od nagród i kar oraz że można je zmienić po prostu za pomocą odpowiedniej
zmiany wzmocnienia.

TEORIE SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ

Według teorii Skinnera wzmocnienia pochodzą z zewnątrz. Zwolennicy teorii

społecznego uczenia się zakwestionowali ten pogląd, wykazując, że ludzie uczą się również
za pomocą modelowania zachowań innej osoby. Możemy przyswoić sobie nowy sposób
zachowania, widząc, że innej osobie przyniósł on pożądane skutki. Tłumaczy to, dlaczego

3

ludziom zdarza się podejmować działania, za które nigdy w przeszłości nie zostali
nagrodzeni. Teoria społecznego uczenia się różni się od poglądów Halla i Skinnera dwoma
założeniami. Po pierwsze zachowanie człowieka może być niezależne od wzmocnień ze
strony środowiska. Po drugie nawyki mogą się wykształcić bez udziału nagród i kar.

Teoretyków społecznego uczenia się nie interesowało, czy zachowania takie są

funkcjonalne lub korzystne dla przetrwania jednostki. Dowodzili, że u podłoża prawie
wszystkich zachowań ludzkich leżą informacje pozyskane z otoczenia. Wiele badań
poświęcono motywacjom zastępczym (Bandura, 1986). Wykazano w nich, że ludzie
obserwując innych, potrafią zawczasu przewidzieć, które z tych działań spotkają się z karą, a
które z nagrodą. W ten sposób uczą się unikać błędów oraz optymalnie planować przebieg
działania prowadzący do pożądanego celu.

Teoretycy społecznego uczenia się potrafili wyjaśnić liczne zachowania, które nie miały

bezpośredniego znaczenia dla przetrwania jednostki. Popularny na przykład był wtedy
pogląd, że przyczyną przemocy jest naśladowanie agresywnych zachowań oglądanych w
telewizji. Wynikałoby z tego, że usunięcie z telewizji scen agresji powinno doprowadzić do
wyeliminowania przemocy z życia społecznego. Okazało się, że nie jest to takie proste.
Ludzie rodzą się ze słabszymi lub silniejszymi skłonnościami do zachowań agresywnych.
Jednak telewizja rzeczywiście pośrednio wpływa na takie zachowanie.

Zgodnie z teorią społecznego uczenia się energia działania, jego kierunek i wytrwałość

zależą wyłącznie od informacji pozyskiwanych przez jednostkę ze środowiska. Teoretycy
społecznego uczenia się nie uważali uwarunkowań biologicznych za ważne. Tłumacząc
zachowania opierali się głównie na zasadach uczenia się, wprowadzili również podstawowe
pojęcia z kognitywizmu (psychologia poznawcza). Twierdzili, że ludzie kierują się
oczekiwaniami. Oglądając na przykład zachowania agresywne, kształtują swoje poglądy na
ten tego, w jakich sytuacjach należy posłużyć się przemocą.

Według teorii społecznego uczenia się ludzie obserwując innych, nie tylko się uczą

określonych zachowań, lecz również dowiadują się jakie są ich konsekwencje. Jeśli ktoś
widzi, że agresja przynosi pożądane skutki, to może zacząć myśleć: „zachowując się
agresywnie dostanę to, co chcę”. Oglądanie innej osoby, która za pomocą określonych działań
osiąga pożądane cele, stanowi dla obserwującego człowieka wzmocnienie zastępcze. Sprawia
ono, że rośnie prawdopodobieństwo wystąpienia analogicznych zachowań u obserwatora.

Najtrwalszym dziedzictwem teorii społecznego uczenia się jest myśl, że u podłoża

wielu ludzkich zachowań tkwią informacje, które biernie przyswoiliśmy.

PODSUMOWANIE

Pierwsi teoretycy uczenia się, tacy jak Watson i Hull, twierdzili, że energia niezbędna

do działania ma podłoże biologiczne, ale o kierunku działania decydują mechanizmy uczenia
się. Wytrwałość ma podłoże biologiczne, ale można ją modyfikować. Główną zaletą tej teorii
w porównaniu z teoriami instynktów była jej zdolność wyjaśniania różnic między ludźmi.

Wprawdzie podwaliny behawioryzmu położył Watson, ale to Hull i Skinner byli

najbardziej wpływowymi rzecznikami tego podejścia. Hull twierdził, że energia i wytrwałość
w działaniu pochodzą z popędów, ale kierunek działań powstaje na skutek uczenia się
(nawyki). Skinner odrzucił koncepcję popędów, czyli myśl, że ludzkie zachowania mają
podłoże biologiczne. Twierdził on wręcz, że korzystne przystosowawczo zachowania można
wykształcić, odpowiednio operując wzmocnieniami (nagroda, kara). Skinner przedstawił
pogląd, że można utworzyć utopijne społeczeństwo, systematycznie stosując zasady
wzmocnienia.

Teoria społecznego uczenia dowiodła, że ludzie przetwarzają masę informacji z

otoczenia i że informacje te wpływają decydująco na ich zachowanie. Zarówno teoria
Skinnera, jak i teoria społecznego uczenia się odchodzą od charakterystycznego dla

4

wczesnych teoretyków motywacji ujmowania zachowań jako formy przystosowania do
ś

rodowiska. Ujęcie takie uwydatnia bowiem rolę uwarunkowań biologicznych, które nie

interesowały ani Skinnera, ani teoretyków społecznego uczenia się.

Wszystkie te teorie łączy przekonanie, że zachowania raz wykształcone, wywierają

głęboki wpływ na nasza życie codzienne. Zwykle nazywamy te zachowania nawykami, aby
podkreślić, że są one nabyte, a nie wrodzone.

Jeśli zachowania (nawyki) są nabyte to można je zmieniać – takie jest milczące

założenie wszelkich teorii uczenia się. Nie znaczy to jednak, że jednostka może dowolnie
zmieniać swoje reakcje na bodźce. Ważnym elementem tych teorii jest bowiem przekonanie,
ż

e uczenie się ma zasadniczo charakter bierny. Zdaniem Hulla i Skinnera zewnętrzne

wzmocnienie potęguje lub osłabia reakcję. Według teorii społecznego uczenia się mamy
skłonność do naśladowania (przetwarzania informacji) postępowania ważnych dla nas ludzi
(np. rodziców) w określonych sytuacjach. Kierują nami popędy, potrzeby organizmu,
instynkty oraz konflikty z dzieciństwa. Robimy więc nie to, co chcemy, lecz to czego nas
nauczono. Ponieważ bodźce powodują reakcję, zachowujemy się w określony sposób za
każdym razem, kiedy pojawia się dany bodziec.

Uczenie się i poznanie modyfikuje działanie czynnika biologicznego. Potrafimy zmienić

swoje zachowanie, jeśli nauczymy się wyznaczać cele i nie tracić wiary w siebie.

Bibliografia: Robert E. Franken Psychologia motywacji (2005)

Opracował: Krzysztof Adamski